Goienetxeko dukesa.

Iruritako arkitektura zibilaren balioa arras nabarmena da. Aipagarriak dira Dorrea edo Jauregizarra izeneko Erdi Aroko eraikin gotikoa eta Goienetxeko Dukesa plaza inguruan biltzen diren jauregiak eta etxe blasonatuak; Gaston Iriarte jauregia, Casa-Torreko (Dorretxeko) markesaren jauretxea, Goienetxe Dukeen jauregia… Indakoetxea…

Azken hau Indakoetxea izena du eta XVIII. mendearen bukaeran Jose Manuel Goienetxek (Huiaki kondea) diruz sortetxea berritu ondoren, gaur egungo itxura hartuz gain Goienetxe Dukeen jauregia bezala ezagutuko da.

Jauregia lau solairu eta bi isurkiko teilatua dituen eraikina da eta etxaurrea luzituta dago. Etxaurreari dagokionez, hiru armarri elkartzen dira bertan. Lehena, zaharragoena Baztango xakearekin eta bertze biak modernoagoak, Goienetxe leinuaren arma-ikurrarekin. Bi armarri hauek zazpi laurdetan banatuak daude eta leinuko abizenen arma-ikurraz gain, erdien Goienetxe leinuaren arma-ikurrak dute (Baztango xakea). Bata buruko gise konde koroa du ( Jose Manuel Goienetxena) eta bertzia gotzainaren sinboloak zinzulatuak ditu ( José Sebastián Goinetxe Limako apezpikuarena).

Sortetxeko bi anai hauek ere laugarren solairuko leihoen artean dauden 1817ko arranoaren forma duten bi “victoretan” azalduta daude.

Lehenengo pisuan, balkoiaren ondoan “Plaza de la Duquesa Goyeneche” zinzelatuta daukan harrizko txafla bat du.

Indakoetxeako etxeaurria. Argazkia Alamy stock photo.

.

Goientxeko Dukesa, María Josefa de Goyeneche eta Gamio zen eta Peruko Arekipan 1839ko ekainaren 19an sortu zen. Maria Josefa, Huakiko lehen hondearen eta Limako apezpikuaten hiloba zen eta aldi berean Huakiko II. kondoren alaba zen.

Arekipako Goienetxetarrak, Peruko jauntxo aberats familia omen zen. “Leinu” hau Iruritako Indakoetxeako Juan Crisostomo Goinetxe Agerreberek (Maria Josefaren aitetxia) ameriketara iritsi zenean sortu izan zen (Arequipako Goienetxetarrak).

Bera eta bere haizpa nagusia, Carmen Goyeneche Gamio (Gamioko dukesa). Famili nobleko alabak zirenez Peruko eta Europako eskol onenetan hezi izan ziren eta aldi berean klase sozial bereko jauntxo dirudun batekin ezkontzeko prestatuak izan siren, baina ez bat ez bertzea ez ziren iñoiz ezkonduko.

Aberastasun eta lur jabetza eta erlijioso sutsu haundiko emakumea izan zen, eta ia heldua bere ondasun zati bat erlijio katolikoarekin zerikusirik zeukan gauzetarako bideratuko du. Guzti hori eta Goienetxe-Gamiotarrak prestakuntza klerikala izan zutela. Pio X.a Aita sainduak, XX. mendearen hasieran Goienetxeko Dukesa titulo pontifikatua emanen dio. Titulo Pontifikatuak Aita santuak Elizaren, fede katolikoaren edo aita santuaren zerbitzuan nabarmentzen ziren gizon edo emakumeei ematen zizkien noblezia-tituluak dira.

Maria Josefa Goienetxe eta Gamio. Goienetxeko Dukesa eta Gamioko kondesa izango zena.

1873an Peru eta Txile artean gerra hotsak direla ta, Goienetxetar anai-arrebak Peru utzi eta Europara etorriko dira, Maria Josefa Parisen ezarriko da. XX. mendearen hasieran bere anaiekin batera Xabierreko gaztelua berritzeko eta ondoko kapilla ereikitzeko sosa eman zuen (anai zaharraren emaztea, Villahermosako dukesak, Xabierreko gazteluko nagusia zen gaztelua eta Jesuitei eman zien). Perun lurrak eta diruak eman zituen (bere anaiekin batera) hospital baterako (Goinetxe hospitala, 1905), eta baita Iruritako eliza zaharberritzeko. ,

Eliza eraiki zutenetik egindako obra garrantzitsuena kosteatu zuen dukesak. Tenplu osoa sakon zaharberritu zuen. Eraikinaren egitura osoa indartu zen, fatxada zaharberritu, dorrearen goialdean zegoen egurrezko teilatu zaharraren ordez kupula oktogonala jarri zen, lehioak ireki, aldare nagusia berritu, tarima eta harmailak jarra “zituen”, komulgatorioko baranda oparitu zuen, eta doike! koroa dukal batez errematatutako lanpara harroa ere. 1917ko urriaren 11n, ospe handiz inauguratu ziren obrak.

Goienetxeko dukesak 1926an 87 urtekin Parisen zendu zen, eta hainbat ondasun uti zituen (Madrilgo Dukesa Goienetxe casa-palazioa, Limako Goienetxe palazio…. Zendu baino hilabete batzuk lehenago (maiatzaren 22an) Espainako  Alfonso XIII.ak Gamioko kondesa tituloa sortu eta eman zion.

Bere gorpua Xabierreko gazteluko basilikako kriptan lurperatua izan zen.

Post hau egiteko erabili den materiala:

LA CONSOLIDACION DE UNA FAMILIA DE LA OLIGARQUIA AREQUIPEÑA: LOS GOYENECHE. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

GRUPO ECONÓMICO FAMILIAR LOS GOYENECHE II DINASTÍA 1872- 1950. MAMANI GUZMÁN, Robert Raúl. Tesisa.

Read Full Post »

Subizako jauregi “Baztandarra”

Nafarroa bat, baina ezberdiña, klima aldetik  hezea eta idorra, paisaia aldetik berdea eta marroia…Bata harrizko etxeak haundiak eta bertze eremuan ladrillio edo adobeko etxe ttipiak. Faktore ezberdinak han eta hemen bideratu dute, ohiturak, tradizioak, izaerak…eta baita ere, garai edo modak aparte, arkitektura…Baina batzutan, urrun egon arren eta faktore ezberdiñak izanda, gauz berbera aurkitu edo ereike izan d…Subizako jaurgia bezala-

Subizako Jauregia, izen berberako herrian dagon jauregia eta leinuetxea da. Subiza Iruñerrian dago eta jauregia inguru hortan dauden bertze jauregiekin arkitektura, estiloa eta estruktura aldetik ez du zerikusirik, ezberdiña da, arras ezberdiña…erten dute “mendialdelko” palazioa dela, erten diote Iruñerriko Baztango jauregia!

Egia erteko Jauregia ikusita, argi dago Baztango bi jauregia, burura etortzen zaigula, Erratzuko Iriartea edo Goienetxea eta Iruritako Iriarteko Gastonen dorretxea (plazan berean) biak barrokoak eta biak dirudienez estilo aldetik Oieregiko Reparazea jauregian oinarrituta daudenak, nahiz eta estruktura aldetik dirudi Elizondoko Arizkunenean jatorria dutela.

Bien (Erreparazearekin hiruak) etxaurrearen egitura berdiña da, hiru maila dituen atal nagusia eta hegaletan bi dorre, atarian bi zutabe eta balkoiez betetak. Ezberdintasunak txikiak dira Erratzukoa (XVIII. mendekoa), eta Subizakoa (Oieregikoa ere) atea dintelatua dute eta Gastoneako  irurita arkoduna da.

 

Iriarteko Gastonea. Irurita

Subizako jauregia

Iriartenea edo Goienetxea- Erratzu

Reparazea.Oieregi

Berdin berdintsiuak izatea, ez da kasulitatea eta badu bere zergaitia. Iruritakoa eta Erratzuko adar ezberdiñeko famili berberekoak dira; Iriarte-Goienetxe familiakoak…Subizakoa Rada eta Mutiloa familiako izan arren, XVII. mendean gaur egun daukan irudia hartu zuenean,  Goienetxetar bati esker edo bidez izan zen, Pedro Fermin Goineche irunsemeari esker.

Perdro Fermin Goinetxe Iruñan sortu arren jatorriz Baztango Goinetxendarra zen, baina ez  lehen aipatutako leinukoa, ezta ere Ordokiko Goinetxeko adarrekoa, baizik bere aita, Miguel Goienetxe Gartzainen iten duen Burraldea etxekoa (ama ere, Mª Josefa Berazeartea baztandarra zen). Miguel, garai haietan bertze baztandar aunitz bezala, bailara “hidalgia” tituloa ematen ziela ta, Pio Barojak deituko zun “hora Navarra” egitera joanjo zen. Ez Madrilera eta ezta ere indietara, baizik aise urrbilago, Iruñara. Iruña garai hoietan Espainako erreinuan barne zagon arren, oinik erreinu tituloa zeukan (1841 arte) eta Nafarrokoa bireiaren “kortetxoan” bere negoziaok egiten asi zen. Denbora guttin merkatari ezaguna egin zen, Madrileko kortean zeuden bertze famili  baztandarrekin: Medinuetarrak, Arizkungo Goienetxetarrak, Iriartetarrekin, bai erratzukoak eta Gastonekoak, Arizkun eta Aldekoa familiekin…arreman onak eta negoziotan sozioa, egin zen.

Miguel Goinetxe eta Mª Josefa Berazearteak 1694ko uztailan, Iruñan Pedro Fermin semea izan zuten. Pedrok familiako negoziokin segituko du baina baita ere bere kabuz bertze batzuk hartu eta kargu inportanteak izanen ditu. 22 urtekin Nafarroako estafeten eta posten (denborarekin correos izango zena) erreten administrazailea izendatuko diote ( Espainako estafeta eta posten arduradun nagusia Tomas Goinetxe Irigoien baztandarra zen). Negoziotan,1727 bere kuñatua den Franzisko Mendinuetarekin polvoraren negozioan srtzen da, eta ejerzito errealen suministratzailea da. Baita ere egon zen armadako “viveren” negoziotan, 1729 Nafarroako erreinuko Tesorero general en guerra kargua izan zuen ( Ejerzitoari, Nafarroan bai elikagaiak eta polvora berak salduz gain kontuak eramanen zuen), baita ere Nafarroa, Gipuzkua eta Santanderreko “provision de vienes” arduradun nagusioa izanen da, baita ere itsasoko armadara elikagaiak saltzen zien.

Gizon aberatsa eta boteretsua zen, Miguel de Arizkun (Iturbietako markesa, eta Arizkunenea ereiki zuena) laguna ta sozio izan zen, baita ere Arizkungoa zen  Juan Bautista Iturralde (Murilloko kondea) haziendako ministroaren urbilekoa zen. Bi huekin bai Arizkunenea jauregian eta bai Arizkungo komentuaren ereikitzearen atzean egon zen, biek kanpoan zeudenez berak kontuen ardura eraman zuen.

Pedro Fermin Goinetxe 1717an Mª Josefa Mendinueta Elizondarrarekin ezkonduko da eta bi alaba izanen dute, Fermina Josefa Benardina eta Joaquina Vicenta. 1738an alaba nagusia Amaiurko Manuel Tomas Borda gaztearekin ezkontzen da, Borda-Goienetxe familiak elkartuz eta negozioak sendotuz!. Bikote hau, lau seme alabak izanen ditu, mutikoa Joakin Vicente Borda Goinetxe bi familiako negozioak heredatu zun bertzia (bi neska, laugarrena haurzaroan hil bai zen) noblezia titulua zeukaten familiekin ezkondu zuten. Horrela da, Mª Josefa Borda Goinetxe (Pedro Fermin Goienetxeren hiloba nagusia) Subizako jauregiko jaureslea (heredero) zen Joakin de Rada eta Mutiloarekin 1763ko apirilaren 17an ezkonduko dutela. Rada famila, izen haundiko familia zen, “zahar nominakoa” zen. Hauxe da, Subizako leinuetxea (cabo de armeria) Nafarraoako konkista baino lehenagoa zen ( Gongora familia garai haietan, gero Mutilakoak eta ezkontzaren bidez, azkenian Radatarrena) eta Subizako leinetxearen jaunak bezala, Nafarroako korteetan exerlekua zeukaten (militar famili gise). Noblezia zaharra eta burgesia berria junatu ziren, tituloa eta sosa!. Zeren garai haietan, Radatarrak bakarrik izena zuten, garai obeak bizi izanak! eta haien zen jauregia (leinuetxea),  XVIII. mendeko jauregi eder bat baino gehiago, erdiaroko dorretxe zahar ilun eta abandonatua zen.

Jakina zela Radatarrek diruz gaizki zeudela eta Jaurgia zela (tituloa) familia zeukan “ondasun” preziatuna ta bakarra, Pedo Goienetxek bere ilobaren ezkontzaren klausolan idatziko zuen, 14.000 “peso”ak maten duela, Jauregia berritzeko eta garai berriko eraikin ederran bere hiloba bizi  izateko. Aistion ikusia dugun bezala, eraikin modernuak altxatzen experientzia zuela, Subizako jauregiaren berreraikitzearen ardura hartuko zun eta hortarako bere aita zen bailaran berriki ereiki eta berritu ziren jauregien  estiloa kontuan hartuko du, beno Erratzukoaren estiloa kopiatuko du (Reparazeakoa ere), zeren Iruritako Gastonea XIX mendekoa da, zeren Erratzuko Iriarteako alaba Juan Bautista de Echeverria, y Latadi-rekin (Iruritako Iriartea etxeko jauna) ezkontzean, Iriarteko Jauregiaren antzeko etxea eraikin zuten.

Subizako dorretxea 1763ko uztailan bota zuten eta leku berberan urte batzutan, Barroko estiloko jauregi “baztandarra” edo… Erratzuko Goienetxetar (1754 – 1755) antzekoa ereiki zen.

Post hau egiteko erabili den Materiala:

“El palacio de Subiza: Un palacio Baztanes en la cuenca de Pamplona“. Pilar Andueza Unanua. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, Año nº 64, Nº 228, 2003, págs. 59-90.

Read Full Post »

Arequipako Goienetxetarrak

Urriak 12 Spainian festa nazionala da, hispanidadearen eguna bezala zautua, eta, ez aspaldi “dia de la Raza” izenareki ezagutzen zena. Amerikan berriz, ospakizuna ezberdiña da.  Urte auniz “dia de la raza” izan arren,  herrialde batzuk izena aldatuz gain, pentsatzeko garai hauetara moldatuz ospakizuna ere aldatu dute, edo Kuban bezala, ez dute ja ospatzeko beharrik.

Arjentina 2010tik ‘Día del Respeto a la Diversidad Cultural’ izeneko  festa eguna da,  Mexiko eta Kolonbian “dia de la Raza”mantentzen da,  mexikon “raza” mestizo ezaugarria eskuratzen du. Chilen 2000 urtetik “Día del Encuentro de Dos Mundos¨ besta da. Uruguayen ‘Día de las Americas”, Salvadorren Españan bezala”de la Hispanidad”…eta Venezuelan eta Nikaraguan “Día de la resistencia indígena” izeneko fiesta eguna da.

Gaizki pensatuko genuen, koloniazailen aurkako erresistentzia indigena XVI. mendearen bigarren erdian amaitua bezala ematen badugu (garaiko kronikalari eta geroko historiatzaile batzuek bezala), aztekaren hiriburuaren erorialdiarekin. Blogan ikusi dugu nola 100 urte geroago Itzalak aurre egin zietela, eta garai haietan ere Maputxeak hainbertzetan matxinadan altxatu ziren hegoamaerikan, Mexiko aldean 1646, 1650-1652 y 1684-1690 Tarahumarak altxatu ziren eta Santa Fen Pope aztiaren indiar askatutak hriarekin egin ziren. 1734-35an Baja Kalifornian Perikue eta Koratar indiarrrak jesuiten misioen aurka egin zuten, 1742 Atau Huallpa matxinatu zen eta 1780a Tupac Amaru II. ren eskutik, indigena eta independentziaren aldeko mugimendu handiena eman zen, Amerika osorako askatasuna eskatzen lehena izan zen baita ere, indigenak esplotatzeko hainbat modu desagerrarazteko (mehatzetako mitak, merkantzien banaketak…) eta arraza beltzeko pertsonen esklabotza deuseztea eskatzen lehena ere izan zen.

Peruko Erregeorde baztandarra aurre izan zun Tupak Amaruri.  Erregeak indigena noblearekin akabetzea agindu zion Agustin Jauregia eta Aldekoa Oharriztaz (Lekaroz) birreiari, eta honek aginduak gogokin hartu zitun

Juan Goienetxe Agerreberearen erretratoa Arequipako Udalan, wikipedia

Erasoa edo erasoak, Agustin Jauregia izenarekin izan ba ziren, fisikoki bere aginpean zituen hainbat general kapitan ta militarrak burutu zituzten, eta doike! hoien hartean baztandarrak baziren… Juan Crisóstomo Goienetxe  Agerreberea Iruritarra bezala, militarraz gain Arequipiako negozio gizona zena.Esklabuak saltzen bai zun eta mehategi aunitzen jabea zenez (jakinda mehategi ohietako langile indiarrak zirela) Tupac Amaruren altxamendua, bere negoziokin gaizki joaten zen. Hortaz, dudarik gabe bere diruaren lagunzarekin  Zortzigarren Konpainiaren Arequipa-ko Milizianoa Infanteriakk Kapitaina izendatu zioten eta indiarren askatasun mugimenduaren aurkako errepresioan parte hartuz.

Juan Goienetxe Agerrebere  1741eko urtarrilaren 26a  Iruritako Indakoetxean jaio zen. Aita Pedro Goienetxe Grajitena eta ama Maria Bautista Agerrebere Iturralde izan zituen. Famili haundia zen eta Iruritako Indakoetxea, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz eta Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa zen.

1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi kargua hartuz. Sarjentu zela, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker, aberastasun handia lortuko zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, alegia, Nicolas de Barreda y Obando, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen bere jabetza haundituz. Merkataritzan ere aritu zen; batetik, Europako manufaktura produktuak inportatzen zituen, eta bertzetik eskualdeko pattar saltzaile handiena zen eta aistion aipatu dugun bezala esklabu-tratuan ere jardun zuen. Irabazien zati bat Penintsulan inbertitu zuen.

Indiarren Matxinada ondoren 1788an Granadarien kapitain izendatu zuten, eta  1786an Arequipako alkatea izan zen, baita ere epailea geroago

Iruritarrak bortz seme alaba izan zuen, eta boterea gustukoa duen ongi antolatutako familiak bezala, seme bakoitza ofizio interesgarri bat aukeratu zuen. Anahi nagusiak, Pedro Mariano (1772-1844), Limako Errege Entzutegiko epailea izan zen. Bigarrenak José Manuel (1776-1846), Errege Armadako lotinant jenerala eta Guaquiko lehen kondea, hirugarna, José Sebastián (1784-1872), Limako artzapezpikua eta txikiak Juan Mariano (1788-1870), merkataria, familiako negozioekin segitu zuen….ah! alaba, Maria Presentacion….jauntxo garranzitsu eta dirudun batekin ezkontzeko prestatu zen, baina gazte zendu zen.

Hego Amerikan Independentziako mugimenduak eman zirenean Goienetxetarrek errealistas izan ziren, Espainako erregearen alde atraz,.Jose Manuelek militar errealista bezala garaipen garranzisuak lortu zitun eta Huaquingo bataila ondoren Guakingo kondea izendatu zioten, baita ere zurrumurrua bada Napoleonen espioa zela…baina hori bertze istorio bat da.

Errealistak galdu zuten eta 1821 Peru Espainako erreinutik independizatzen da eta anai batzuk alde egiten dute eta Espainian exiliazen dira. Juan Mariano huakiko bigarren kondea izanen da eta urte batzuk ekonomikoki gaizki pastu ondoren (amiliak  errealista izateagatik), errekuperatuko da. 1825ean María-Santos Gamio eta Araníbar nafar jatorriko emakume arekipaiarrarekin ezkondu zen (Bernardo de Gamio eta García-Idiakez aberatsaren alaba). Bikotea bortzt seme-alaba izan zituen eta bere ondokoen bidez Goienetxe abizena  garrantzie haundia izanen du Peruko historioan…baina hau ere bertze istorio bat da.

Post hau egiteko erabili den materiala

“La consolidacion de una familia de la oligarquia Arequipeña: Los Goyeneche“. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

Juan de Goyeneche y Aguerrevere wikia. Wikipedia.com.

notimera.com webguneeko  ¿Qué se celebra el 12 de octubre en Latinoamérica? artikuloa

Read Full Post »

Lekauzko kolegioko patata tortille.

Patata tortillaren jatorria Nafarroan omen da, kondaira dio Altsatsu inguruan lehenengo gerra karlistan barne eta Zumalakarregi jenerala eta bere kuartela ezarrita zuen baserriaren etxekoandrearen artean, izan zela. Bata goseti zela eta bertzea patata eta arroltzeak soilik zituela, dena nahastu eta patata tortilla atra zen.

Jakina da, osagai berdiñak erabilita (batzuetan bertze osagai batzuk gehitzen zaizkio; tipula edo piperra) patata tortilla ezberdiñak atratzen direla eta bertsio eta gustu guztietarako daudela.

Baztanek badu bere tortiilla, gainera ospe haundikoa, jaiegunetako menu aunitzetan (bederen izenez) agertzen dena eta baztandar batzuentzat eta lekauzko kolegioko milaka ikasleohien oroimenean, zapore bereizgarria duena eta…doike! batzuentzat ere, patata tortille guztien artean, oberena dena! Patata–arrautzopila hori, Lekauzko kolegioko patata tortille da!

Plater xumea, ekonomikoa, elikagarria eta oso atsegina. Lekauzko kaputxinoek beren baratzeko eta baserriko produktuen aprobetxamendu gisa asmatua. Hasiera batean, plater hori, hazteko adinean zeuden kolegioko ikaslealk asetzeko eta elikatzeko gai zena denborarekin eta arreta handiz landuta, betiko bitxi gastronomiko bihurtu zen.

Bi dira jaki honen ezaugarriak: Bata, olioa erabili beharrean, zerri gantza erabiltzea (olioa urria zen garai hartan eta txerriek kolegio berean hazten zuten) eta bertzea kontraesana dirudi arren, arrautzaren proportzio txikia patatari dagokionez (3/4 unitate kiloko).

Errezeta dio, patatak zuritu ondoren, garbitu, isurtu eta xafla finetan moztu behar direla. Ontzi sakon batean, urtzen da txerri-gantza, eta bertan murgiltzen dira patatak eta tenperatura baxuan egosten uzten dira, erabat bigunduta geratzen diren arte. Arraoltzeak oso ondo irabiatuta egon behar dira, nahastu patatarekin eta gatzatu zartaian.

Itxura aldetik hiru hatz-eko lodierakoa (6/7 zm) izan behar da eta colorea zuria ia uniformea da. Nahiz eta Ikastetxe berrian Ikastetxe zaharrekoaren desberdina omen zen, azken horretan sukaldea egurrezkoa zelako eta urreztatuagoa (doratuagoa) ateratzen ziren. Gainera Ikastetxe berrian egosi gise egiten zuten.

Ospea ez da kolegioan bakarrik geratzen, 60. hamarkadan (XX.mendekoa) bailara osora zabaldu zen, Baztandarren Biltzarrarako hasiera-hasieratik (1963), Lekauzko kolegioko tortillaren aldeko apustua egin zuten herri-bazkariarako (piperradarekin batera), eta 50 urte baino gehiagoz menuan mantendu da eta hoinik izen horrekin agertzen da (Lekarozko ikastetxean jada egiten ez bada ere eta berdina ez den arren).

Baztanen dastatu daitekeen Lekauzeko kolegioko benetako tortilla Iruritako Olari jatetxearena da, Manolo Olondriz Barasoainen bitartez

Manolo Olondrizek 1950eko urriaren 6an jaio zen Iruritako Elizetxean eta 1963an, 13 urte baino gutxiagorekin, sartu zen Lekauzko kolegioko sukaldean lan egitera, lan eta aldi berean ikastetxean ikastera ere. Iruritako marmitoia (sukaldeko laguntzaile gaztea) sukalde zabal, argia eta oso ondo hornitutako hortan denetarik egiten zuen, eta doike! ikaslek hainbertze estimatzen zuten patata tortille ere!

Argazkia colegiodelecaroz.com webgunetik atraia dago

Olarikoaz gain, 2010. urtearen inguruan, norbaitek Lekarozko kolegioko tortilla izenarekin tortilla industrial bat komerzializazen sahiatu zen, baina dirudi banaketa-enpresa ezberdinekin solatu ondoren ez zire akordio batera iritsi.

P.D. Patata tortillaren lehendabiziko aipamena Nafarroako Gorteetara bidalitako 1817ko memorial de ratonera agirian dago. Bertan, nekazariek bizi dituzten baldintza kaxkarrak azaltzen dira, Iruñeko eta Nafarroako Erriberako biztanleekin alderatuz. Menditarrek hartutako elikagai ziztrinen zerrenda luze baten ondoren, honako aipamen hau agertzen da:«…Bi edo hiru arroltze tortillan bortz edo seirentzat, gure emakumeek arroltze gutxirekin handi eta lodi egiten dakite! patatak, ogi-apurrak edo bertze zerbait nahastuz..»

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

La centenaria tortilla de Lecároz. J. Lapitz. Diario Vasco. 2011ko maiatza.

Manolo Olondriz, el último maestro de la tortilla de Lekaroz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2020ko urrtarrila

La Tortilla de Lecároz…no es tan difícil de hacer (en teoría). colegiodelecaroz.com

Read Full Post »

Jauregia.

Ortziral 18an Salbatore bestak zirela, Iruritako Jauregian Dorrea elkartearen aurkezpena izan zen. Dorrea elkartean Baztango historia eta ondare arkitektonikoa eta etxegintza tradizionalaren informazioa jaso, ikertu, hausnartu eta irakatsi nahi dira, baita ondare arkitektonikoarekin lotura daukaten jarduerak egin eta ondare historikoarekin eta kultura orokorrarekin zerikusia dutena ere: erakusketak, kontzertuak eta ekitaldi kultural orokorrak bultzatu nahi duen elkartea da.

Baitere ortziral 18a Museoen Nazioarteko eguna zenez aurkazpenaren aintzinetik jauregiaren bisita gidatua izan zen. Bisita, etxeko nausie eta  etorkizunean Casa Torreko markes jaunak izanen den José María Hualde Ruiz de Gámiz eskuz izan zen. Jose Mariak gidari mundila da, aho bizkorreko gidari kalakaria eta bai, historia orokorra, jauregiko zehatza eta bere familikoa “mehatza”, pasio haundikin trasmititzea lortzen du. Monokulo eta belusezko jantzirik gabeko aitoren seme (noblezia tituloa daukana) honen bisita gidatuak, denboran zehar eramanen zaitu, eta geleetako oroigarri familiarretan eta altzarietan kuxkuxeatzen ibiltzeko aukera emanez, XVIII. mendean peto peto zaudela dirudi!!!

Nahiz eta garai ezberdinak erakusten diren jauregiko aretoetan prestatutako anbientazioaren bitartez, nabarmentzen de estiloa “barrokoa” da eta estilo horretako ainbertze elementu bitxi eta interesgarriak ikus daiteke; logela barroko bat ( Mª Pilar izebaren guatzia, ohikoa ez dena, erretzen baitziren jabeen gaixoaldi luzeen ondoren), XVII. mendekoa eta ezpelezko zuretan egindako tribulario asturiar-leondar bat , birraitonaren sehaska,jatorrizko zintzarri-txintxirrina eta guzti, kapilla, balio handiko dokumentuak. kristauen odolaren eta errege-ondorengotzaren garbitasun agiria, familiako noblezia paperak… Baztango garai bateko nobleziaren historia “usaitzen da” burdeos, azule ta okre koloretan pintatutako pareta hoien artean.

José María Hualde Ruiz de Gámiz bisitariei azalpenak ematen. Argazkia Pello San Millan.

Ez soilik istorio interesgarriak eta garai ezberdiñeko historia barrukaldean dago, kanpoaldea ere mendetako aldaketak nabariak dira. Jauregia edo bederen dorretxea ( eraiki zen lehen gauza?, Nafarroako Erresuman XIV. mendearen bukaeraren eta XV. mendearen hasieraren artean eraikitako “oinetxe” klaseko jauregi ugarietako bat da,  eta bailaran mantendu diren 8 leinu-dorreetako bat ere. Dorretxe tradizionala da, Baztan ibarreko oinetxeetako giro eta fisionomiaren berri ematen diguna; harri gorrizkoa, gezi-leiho luze eta estuekin, hiru solairukoa dorrea izan zen eraiki zen lehen gauza: lehenbizikoa animalientzat, bigarrena bizitzeko, eta hirugarrena lurraldea defendatzeko. Hala izanen zen dorrea (behitiko lehio zabal eta goitiko balkoi korriturik gabe) Pedro Périz jaunaren garaian zenean. Perizek, Peroren semea ezagutzen den lehen etxeko jauna eta idatzitako lehen erreferentzia  1436koa da. Berak eta bertze noble batzuek lortu zuten Vianako Printzeak Baztango kaparetasun unibertsala berritu zezan. Baita aipatzeko da Nafarro erreinuko erregimenean, hiru estamentuek;  kleroak, nobleziak eta herri xeheak ordezkaritza zutela gorteetan eta nobleen ordezkaritzako zerrendan bera izan zen, baitere XVI, XVII eta XVIII. mendeetan etxe honetatik ere joaten ziren.

Jauregia, eraikin barrokoa eta dorrea. Argazkia Pello San Millan.

Jauregiaren berezitasun bat da Pedro Periz jaunatik (XV. mendetik ) eta bortz mendez et a 20 belaunaldiz ondoren gaur egun, familia bera mantendu dela nahiz eta abizena aldatu izan (aldi batzutan etxeko alabak etxea eta ondasunak jarauntsi bai dute). Perizko biloba bat, Maria XVI mendearen erdialdera Juan de Iturbide (Gartzain Iturbidea jauregikoa) ezkonduko da eta hortik aintzin jaunak Iturbidetar izanen dira. Gero, Mariren jaraunslea erregearen ezkribu zena Santxo de Narbartereki ezkonduko zen eta “palazianoak” Narbarte izango ziren eta azkenik XVIII mendean Hualdetarrak iritsi ziren hain justu1773 urtean, etxeko alaba Maria Teresa  Tiburcio Hualde indianoarekin ezkondu zenean. Jaunen abizena aldketarekin batera jauregia aldatu edo hobe errana moldatuz ere gan da. Aldaketa nabarmena Hualde abizenarekin ematen da, garai haietan  XVIII. mendean eskualdean eraldaketa sozial eta ekonomikoa izan zen. Eraldaketa hori Ameriketako indianoengandik iritsitako kapitalari eta baztandarren spainiar gorten izan zuten postu boteretsuei esker, posible izan zen. Jauregiek defentsarako elementuak galdu zituzten, eta nobleen bizimoduan sartu ziren. Jauregiak aldaketa horiek islatu zituen, handitu baizen, atxikitako jauregi barrokoa eraikitzen.

Tiburzio Hualdek Liman egindako diruarekin kapitala ekarri zun famili zaharrari, etxe hauen ekonomia igo eta jaitsi egiten zen etengabe. Berezko ondareek ez zuten aunitzerako

Ramona Lizanaren doteko bilduma piktorikoa ikusgai dago. Argazkia Pello San Milln.

ematen. XVII. mendean lursailek balioa galdu zuten eta noblezia zaharra dirua behar zuenez normala zen etxeko alabak indiano aberatsekin ezkontzea, dirua eta noblezia elkartzen (nik uste, beti saiatu dira elkartzen). Dagoeneko XIX mendean, 1876an   bertze Tiburcio Hualde batek (karlista ideiakoak) Ramona eta Hormaza Lizana, Casatorre-Markesarekin eskontzen da (kasu hontan baztandarrak dirua patzen dute eta errioxar familia tituloa). Ezkontzak Markesadoaz gain jauregiko ondare artistiko-historikoan, hobekuntza nabarmenak ekarriko du. Ramonaren dotea, Igeako Casatorre markesen jauregiaren apaintzen zuten pinturak ederrak eta altzariuz gain, balio historiko handiko nobleziako ziurtagiriak ekarri zun eta gauz guzti horiek ta gehiago, (familia denborarekin bertze elementu artistikoak bildu baitu)  Jose Mariren pasioz betetatako bisita gidatuetan, ikus daiteke!!.

Bisita gidatuai buruz eta orokorrean Jauregiari buruz zerbait gehiagi jakiteko www.palaciojaureguia.com bisitatzen ahal duzue.

Post hau iteko erabili den materiala hurrengo tokitik atra dugu:

www.palaciojaureguia.com webgunetik.

http://www.turismo.navarra.es webguneko “Iruritako Jauregia” horria.

Argia.com-ko Reyes Ilintxetak José Maria Hualde Ruiz de Gámiz 2012-03-24 egindako elkarrizketa.

http://www.diariodenavarra.es web guneko Eva Fernandezen “Un hidalgo del siglo XX” artikuloa.

Read Full Post »

Juan Iturbide,Baztango ijituen Kondea.

Pasaden asteburuan ( Otsailak 25-26) komunikabide gehienetan agertzen zen Palmako dukeak, Palmako (Herrialde Katalanak) Auzitegiko epailearen aurrean deklaratzen ari zela, Balear uharteetako Gobernuko diruaz modu ilegalean jabetu izana egozten bai diote. Nere amatxik errenen zuen, norbaiten “zerbait” modu ilegalean jabetzea, lapurtzea izanen zela eta orduen, eukaldun abizeneko duke honek, bederen orain arte, ustezko lapurre dela erraten ahal da.

Blog hunten, gaurkatasuna hartuz edo baliatuz bailarako kontu, historio zahar edo personai bat parekatzea sahiatzen gara, eta honetan ustezko duke euskaldun lapur bat dagonez, XVI. mende bukaerako konde euskaldun lapur (honek “ustezkoa” aintzinean patzea ez da beharrezkoa epaitua izan bai zen) baten istorioa plazaratzen dugu.

XVI. mende bukaeran Baztan-Bidasoako eskualdean hainbat arpilatze eta lapurretak eman ziren eta hauen medioz eskualdeko biztanleria izututa bizi omen zen. Laporreta hoien buru Ustarizko Juan Iturbide zen edo hobe errana, berari gustatzen zizaion bezala (deitzea), Baztango ijituen Kondea izan zen,!!! Kondea eta bere taldea, 12 menpeko leialez osatua, 6 urte zeramaten eskualdeko etxeak “asaltatzen”. Badirudi hegoaldean lapurtutakoa bertzealdean (Nafarro askean) saltzen zutela eta batzutan baitere, lapurtutakoa garrantzi haundikoa batzen (jauntxoei lapurtutako) erreskatea eskatzen zun. Erreskate hoietan jauntxoekin erlazionatzen zenez paentsatzekoa “konde” tituloa hartuko zula, Baztango ijituen kondea hain zuzen.

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo I, (Nafarroko Gobernua)” libura, kontatzen du  1597ko maiatzaren 5eko gauan, nola hiru ijitu Sunbillako Juan Alzuetaren etxea erasotzen duten, baña lapurketa ez da bertzeak bezala atratzen eta lapurrak mendialdera ihes egiten sahaiatzen dira. Biaramunian Sunbillako inguruan, hiru ijitoetik zaharrena, harrapatzea lortuko zuten herritarrek (bi gazteenak ihes eginez) eta izugarrizko sorpresa hartuz, jakitean harrapatutakoa, Juan Iturbide “Baztandarren ijituen kondea” zela.

Kondea Iruñan epaitu zuten eta prozesoko kargu-orrietan bere deklaratzioa agertzen zaigu, euskaraz testifikatu zuen eta garaiko euskaraz idatziak izan ziren: “ Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh”, “¿Cerdioc hic uztariz?”, “Vay eguiada”, “Egiada orrelaco gauza baxuec guc ecarri guinducen”… bere defentsa argitasunarekin eraman arren ezin zun lortu errugabe bezala ateratzea eta berreun  zigorrada eman ondotik sei urtez galeretara kondenatu zioten.

Bitxikeri bezala erran, Juan Iturbide literaturako personaia bezala ere daukagula, Manu Ordoñanak bere ” Arbol de sinople” eleberrian, personai historikoa mugalari moduko bat bzala erabiltzen du eta bikote protagonistei bertze aldera pastzea laguntzen die. Egileak “lizentzia” txiki bat hartzen du eta agote  eta emakume ijitu baten semea bihurtzen dio. Erran behar bi giza talde baztertu hauen nahasketa auserki eman zirela (bederen iparraldean) eta haun nahasketen ondorioak ( baitere mairuekin erraten da) Kaskarotak izanen ziren. Gia talde baztertu hau ez zen nomada eta gehin bat Lapurdiko kostaldean bizi ziren, beren lege eta ohitura bereziak zituzten: ezkontza, salerosketa eta harremanetan arau zehatzak izanez, baitere eliza propioa, hitz eta erranairu bereziak ere. Beraien ezaugarrien artean dantzarako zaletasuna eta kolore biziko jantziak aipa daitezke.

Elbeteko Gurutze sainduaren eliza

Kaskarotak eta agotak alde batean utzita eta ijituekin segituz, aipa behar Baztandar ijituen konderen harrapaketarekin ijituen lapurretak ez zirela amaitu Baztanen. Baitere Florencio Idoate historiatzailea aistion aipatutako liburuan (baña II. tomoan) Iruritako eta Elbeteko elizetan izandako lapurretak kontatzen digu. Lapurretak. Juan Iturbide epaiketaren ia ia ehun urte ondoren izan arren bitxia da, ebasleak, iparraldeko ijitu talde bat izatea. 1691ko ekainaren 11ko ordu txikitetan, Iruritako elizan gordetzen zituzten baliozko erlijio objetu guztiak desagertu ziren, lapurretaz hurrengo goizean ohartu ziren eta berehala lapurrak harrapatzeko talde bat antolatu zen arren ez zen deus aurkitu. Ez zen soilik gau hartan izan zen lapurketa bakarra zeren lehen aipatu dugun bezala Elbeteko elizan ere baliozko apaingarriak eraman zuten. Uztaila aldera berri bat iritsi zen, erranez Iparraldeko Bastidan (Behe Nafarroan) ijitu talde bat harrapatuak izan zela eta hainbat objetu erlijiosoak zeukatela. Hararaño hurbildu zen Iruritako presbiteroa, egiaztatuz ijituak zeukaten objetuak, Baztango bi herrietako elizenak zirela!!

Badirudi ijituak eta lapurretak pareka joan direla historian zehar, baña lapurretak ez dute ez arrazik ez etniekin zerikusirik baizik gizakiarekin, ijitua, zuria, beltza, bertakoa, kanpotarra, erritarra edo jauntxoa, “kondeak”  ala “dukeak”….izaten ahal dira lapurrak, gauza da, garai batean “Iturriaren bidean asaltatzen ahal zizutela eta gaur egun, ustez, bertzen sosen jabetzatz urdeak eta arinak bereganatzen direla!!”

Post hau iteko hurrego liburu eta web-horriak erabili dira.

Iñaki Egañaren “quién es quién en la historia de los vascos”  (Txalaparta 2005) liburua.

Euskomedia fundazioko (www.euskomedia.org ) Auñamensi enziklopedia atala.

Wikipediako “Kaskarot” artikuloa.

Manu Ordoñanaren “Arbol de sinople” eleberria (2009).

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo I, (Nafarroko Gobernua, 1956).

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo III, (Nafarroko Gobernua, 1966).

Read Full Post »

Irurita apezpikua.

Ttutturruak, larruak eta mozorroak, sabaian datorren urterako gordetuta utzi dugun hontan eta azken postak “neguko festaz” aritu garenez, erran behar errauskiko asteazkena pastuta, hurrengoak, negutik udaberrira pastearen bestak izanen zirela, hau da! lurra ta naturaren berripizkudearen ospakizuna! (behipin garai batean). Baina gaur egun ala ez da eta berrpizkundea ospatu arren, berriki utzi dugunekin arras ezberdiñak  dira, hain justu kutsu erlijioso haundikoak! besta tristea, isila ta iluna, kristautasunaren bururen eriotzaz oroitu eta bere erresurrekzioa ospatzen bai da.

Aste Saindua, oraindik bere “mamia” eta oinarriak mantentzen duenez (ez da akaso berdin gertatzen eguberrikin) Kristautasun Katolikoaren Instuzioa edo erakundearentzat besta egun nagusienetakoa da eta bere presentzia nabari da.  Eliza Katolikoaren erakundea hortan,  baitere nabaria izan da, gure inguruko eliz gizonen presentzia.  Baztandar hauetako haunitz instituzio Katolikoaren barruan garrantzi haundiko edo nabarmen haundiko postuak bete edo izan dute; Lorenzo Irigoyen Dutari Erratzutarra XVIII.mendean Iruñeko apezpiku izandakoa, Durango eta Michoacaneko apezpikua Martin Elizacoechea Azpilkuetarra…eta gure asteko protagonista, Barzelonako gotzaina Manuel Irurita Almandoz, baztandarra ez izan arren, abizenak aparte Baztanekin zerikusia zeukana!.

Orain dela hilabete batzuk Iruritako dorretxeak ta jauregiak argazkiratzen ari nintzela eraikin ezezagun eta bitxi batekin topatu nintzen.  Eraikina Iperburu kalean dago, herriko elizaren gibeliaan, eta jauergitxo edo palazete antza dauka. Etxeaurrea hiru pisutan banatua dago eta nabarmentzekoa da harrizko erdigunea: ate arkoduna, balkoiaren  harri gorrizko ingurua eta honen gainean dagoen armarri bitxia. Armarri “kuarteatuduna”, (laurdenetan banatua) arreta pitu zidan elementu ezberdiñak agertzen bai dira. Laurden batean Lekauzko kolegioaren anagrama ageri da, bertzean “bihotz saindua” eta behitikoetan Baztango xakea eta Ultzamako zuhaitza. Gañera, guzti hauen azpian “Opert Ilum Regnare” textua dauka eta armarria inguratzen, baitere hareharrian zinzelatua “DD Emmanuel  Irurita Almanndoz Dei Et A.S.  Gratias  Episcopus Barcinonensis” irakurtzen ahal da. Datu guzti hoiekin, Obispoaren etxea izenarekin zautzen den jauregitxoa zela pentsatu nun baña badaezpada zehaztatzeko atra nun argazkia Pello Iriarte historiatzaile Iruritarrari erakutsi nion eta berak baiez, “Obispoaren etxea” zela, 30.hamarkadan eraikitakoa eta Manuel Irurita Almandoz apezpikuaren jatorria ultzamatarra zela aipatu zidan. Gañera Bartzelonako gotzainaren eriotzaren inguruan gaur egun dagoen kalapita azaladu zidan!!!…guzti hori zirrada piztu zidan eta eta apezpiku honen bizitzari buruz zerbait irakurtzen hasi nintzen.

Aistion (arestian) aipatu dugun bezala Manuel Irurita Almandoz  jaiotzez  Ultzamakoa zen, 1876ko Abuztuaren 19an Larraintza herrian sortutakoa hain zuzen. Gaztea zela bere ikasketak Lekauzko Aita Kaputxinoen kolegioan in zitun (hortaz palazeteren armarrian kolegioaren anagrama ageri da), gero Iruñako seminrioan ikasketak segituko ditu eta maixu bezala Zugarramurdin arituko urte batzuz. 1905tik aintzin Valentzian emanen ditu hainbat urte apaiz bezala eta bere “eklesiastika” prestakuntza Universidade Pontifician  amaituko du eta Filosofia eta Teologia doktore bezala graduatuko da. 1927an Lleidako gotzaina izendatuko diote eta han egonen da 1930ko Martxoartio, Bartzelonako apezpikua hautatua aterako bai da.

Kronika ofizialak dioten bezala Bartzelonako gotzaina bezala sei urtez egonen da Irurita Almandoz doktorea. 1936ko Uztailaren  Nazionalen altxamendua Bartzelonan porrot iten du eta hortik aintzin Hiriburuaren kaletan C.N.T.ko milizianoak nagusiak dira. Aldaketa hau hasieratik arazoak ekartzen dio Napar elizgizonari  eta ia Uztailaren 21an alde egiten du eta  Antonio Tort bitxi-saltzailearen etxearen sotoan ezkutatuko da bertze monja batzukin batera.1936ko abenduaren 1an  Pueblo Nuevo-ko 11. kontrol taldearen 12 milizianoak Antonio Tort-en etxean sartuko dira eta bai bitxi-saltailea eta bere familiarekin batera Irurita eta hiru monjak atxilotuko dute. Bertze batzuk diote meza ematen ari zela, kalean kriston eskanbila entzun zuela eta elizatik atra zela bitartekaria bezala iteko, tenore hortan zegola milizianoak etorri eta atxilotu ziotela.

Gauza da,  Abenduaren 1an Montcada i Reixacko kartzelara eraman izan zela eta  bi egun geroxago (abenduaren 3aren ilunabarrean) fusilatu zuten eta aipatzen da fusilatzerakoan, zutik, lasai eta fusilatzaileen begietara begiratzen “os bendigo atodos y bendigo las balas” esaldia erran zula…baña guzti hau gezurra izan zela dirudi edo  behinpin dudan patzen dute urte hauetan agertu diren dokumentuak eta garai haietako lekuko batzuen testifikazioak ere.

Argazkia, http://www.imperioromano.com webguneti hartuta dago

Dokumentu ta iritzi hauek Manuel Iruritaren Beatifikazioa kaka zaharran uzten ahal dute, orain arte nafar obispoa gerran zibilan gorri-separatistak hildako bertze 21 martiekin (elizgizonak hilak) batera beatifikatzeko zerrendan zegon, baña  pobatzen baldin bada egun hartan hil ez ziotela eta gerra osoan ezkutatu egon zela, beatifikazio zerrenda hortatik eroriko zen…eta pruebak azaltzen dutenez Manuel Irurita abenduko gau hotz hortan fusilatua…ez zen izan.

Erraten dutenenz, Anarkistak Bartzelonako kaleak bereganatu zutenean (1936ko Uztailaren 21an) Durruti berberak obispadura joan zen eta erdi ezkututa Irurita gotzaina atra zun. Durruti anarkistak promestu zion Generalitateko Lluís Companys presidenteari  prelatuari ez litzatekela ja da gertatuko. Kontatzen zun egun hoietan Bartzelona gobernatzen zun  Milizia Antifaszisten Komite Zentralako  Esquerra Republikanako Joan Pons ordezkaria, apezpikua eta anarkistak episkopal egoitzatik  ia hiru milioi pezeta erretiratu zutela ( billete eta baloretan)  Ia bi milioi  Gobernuarako ziren eta hirugarrena prelatuari ja ez gertatzeko. Badirudi Montjuïcko kartzelara eraman ziotela eta han  F.A.I.ren eskuetan 1937artio bederen han zegola (Gurutze Gorriaren dokumentu batengatik) eta gañera ongi zaindua egonen zen. Ongi zaintze hori bai Durrutiren milloiarengatik eta baita ere Manuel Irujo jeltzale naparrak emandako 24.000 pezetengatik. Manuel Irujo errepublikan diputatua izan zen eta bere alderditik bai Iruritak elizgizona eta euskalduna omen zenez babesten sauiatuko zen.

1937an gotzainaren pista galtzen da eta dirudienez prisoindegitik ihes egitea lortuko zuen eta gerra zibila irautzen duen bitarte soto batean gordetuta pasatuko dit hurrengo urteak. Bitxia da Elizak 1942 arte ez dula Bartzelonako gotzain berri bat izendatzen eta hori 1937 Urrian bertze hildako apezpikuen ordezkariak izendatzen dutela, Bartzelonako ezik doike!! gotzain berri bat izendatzko aintzinakoa hila egon behar bai da. Eta guzti hau proba bezala balio ez badute bada lekuko batzuk zin egiten dutela 1939an Nazionalak Bartzelona libertarian sartzen eta “askatzen” duten egunean Irurita Almamdoz apezpikua ikusten diotela eta ek ezagutzezen diotenean eta “Señor obispo, creíamos que lo habían fusilado” erranez urbiltzen direnean, “No griten, que me comprometen” erantzunez agurtzen die.

Erraten dutenez lekuko hauek (behipin hiru persona, hoietako bat gotzainaren monagilloa) kalitateko lekukoak dira, ez bai dira ezta anarkistak ez independentistak… baizik erligio gizonak eta hauen testingantza interes haundikoa dira eta kontuan hartzekoak! baña preladoaren beatifikazioa zalantzan utziko zutenez  Erlijio Kristau ta Katoliko Erakundetik ez dute jaramonik kasu iten eta Manuel Irurita Almandoz doktorea 1936ko abenduaren ilunabarreko 3an fusilatuta hil zutela buru gogor segitzen eta segituko dute! bertzenik martirra ez zen izanen eta haientzat garrantzi haundia omen du ta!

Post hau iteko erabili dugun webguneak:

infocatolica.com webgunearen Germinansen “El calvario póstumo del Dr. Irurita” artikuloa.

elpais.com-eko Francec Valls-en “Irurita, el obispo que no fue martir” artikuloa.

Gran Enziklopedia Navarra webguneko Irurita Almandoz, Manuel aipamena.

euskomedia.org-eko Auñamendi enziklopediako Manuel Irurita Almandozen biografia.

wikipedia.org.

Baita ere eskerrak eman nahi nun Pello Iriarteri Irurita Almandoz personaia ezaguztearatzeagatik.

Read Full Post »

Baztandar erdaldunentzat.

Idazten dudan tenore hontan, Azaroa 8ren (2011) azken minutuak dira eta orain dela gutti gauz bitxi bat irakurri edo gertatu zait/dut “aurpegi kuaderno”  izeneko sare sozial horretan. Fazebooken, blog hau bertze bizi paralelo bat dauka (baitere ttwterren), bertze bizi hori arras mugitua da eta hainbat “lagun” ditu.

Gaur, (azaroko 8a) egun hontan baño orain dela 401 urte Logroñon izandako azken auto de fe haundian izan zen eta errioxako hiriburuko plazana 11 zugarramurditar erre zutela ta, arratsaldean blogan afera hori buruz idatzitako guztia plazaratu dugu, postn esteka, informazio txikia…eta azkenik 11 zugarramurditar “errodunen” izena. Ez soilik izena baizik nortuku bizirik erre zuten eta nortzuen gorpuak (zeren batzuk ia hilik zeuden). Fazebokerra igo bezain laster lagun batzuk segidan erran zuten elkarbanatu behar zutela, baten batek baimena eskatuz ta guzti. Erran behar bai bloga (postak) eta bai argazkibloga crestive comons lizaenzia daukatela (hauxe da libre dago kopiatzea, aldatzea, elkarbanatzea eta abar, Hori bai, beharrezkoa da egilea aipatzea), baita ere fazebuken igotzen dudan guztia aske dago, bai kopiatzeko, elkarbanatzeko, jausteko, aldatzeko…bai ausnarkeak, idatzitakoa eta gehienbat argazkiak ( gañera uste dut legalki, sare horretan igotzen den guzia, Fazebukek bihutzen dela horen nagusia eta jabea).

Hori argi utzita, berdin zaidala gauzak hartzea (nik ere iten dut  hori) edo obe errana, gustatzen zaidala jendea hartzea eta elkarbanatzea, gaur ikusi dudana pixket mindu nau. Ez (eta garbi utzi nahi dut) hartzeagatik eta elkarbanatzeagatik edo aipatzea edo ez aipatzea ta guzti horregatiki, ez! horregatik ez! baizik profileko “lagun” batek lana hartu dula idatzitakoa erdaldunazteko!! . Idatzitakoa uste dut, ez zela beharrekoa itzultzea, ondarrian 11 “errudunen” izena eta urteak patzen zituen (explikazio txiki batekin) gañera ere!  bukaeran agertzen zen “gehiago ikusi” eta blogeko stekak zeuden tokian  gaztelerazko “ver mas” bezala  itzuli du eta estekak ez ditu patu (ilupe). Hori aparte erdarazko informazioa, bertze lagunen hormetan ikusi dut eta hauxe izan da mindu nauena! zeren lagun hoien artean, batzuk arras euskaldunak (eskuaraz bizitzea edo eskuara ama hizkuntza erabaki dutenak) izanez eta iformazio hori euskaraz egonez (beraiek jakin gabe, zihur nago) erdaraz patu dute eta horrekin erdarazko izulpena zabalduz.

Hau ikustean, nire barruan pena (txikia, baina azkenian pena) nabaritu dut. Orain dela 3 urte blogarekin hasi ginenean, bi ardatza segitzea erabaki genun, bata, Baztangoo (eta inguruko) historio zaharrak, bitxiak eta ia ia ahaztuak zabaltzea eta bigarrena, zabaltze horretan  eskuara erabiltzea eta hori guk, Elizondar haunitz bezala euskaraz jakin arren ia ia (urte haietan) erdaraz bizi ginela!!!.

Pena ttikia hori aparte, pena haundiagoa ematen nauena bi euskaldunak (euskaraz dakitena) erdaratz aitzea entzutea da eta hori aunitz ikusten da Elizondon eta Baztanen eta haunitzetan ere erdaldun horiek arras euskaldunak sentiarazten  dira eta gañera! batzuk harro daude euskaldunak izateaz eta jakiteaz…baña, erdaraz solasten dute, erranez, eske errexago egiten zaidala erderaz erratea, edo… haurrekin erabiltzeko ba, baño… zaharren eta kaxeroen gauza dela, eta halakoak entzun behar bere ama hizkuntza baztertuz!. Baño hau, normala ta harrunta izan da beti edo bederen aspalditik, bai Elizondon ta bai Baztanen!!

Argazkian Larreko idazlea. Argazkia http://www.enciclopedianavarra.com webgunetik hartuta dago, (Pregón, 1972).

Erdaldatasun honi buruz, (baztandar erdaldun) ia XX. mendeareren lehenengo hamarkadetan Pablo Fermin Irigaray Goizueta, “Larreko” nafar medikua eta idazlea, idatzi batean aipatu zun. Larreko (Pablo Fermin Irigaray Goizueta) 1869 Auritzen jaio zen (+1949 Iruña) eta gure eskualdean, Iruritan (baita ere Beran) mediku bezala aritu zen. Bere lana euskaldun jendearekin bete behar zuenez, eskuaraz alfabetatu eta eskuaraz idazten hasi zen. Gure Herria eta Euskal Esnalea aldizkarietan eman zituen argitara euskarazko lan aipagarrienak ta bere obra nagusiak: Topografía médica del valle de Baztán (1905), Naparra’ko erranerak (1926) eta Guía médica del intérprete de milagros y favores izan ziren. 1992an Euskal Editoreen Elkartea, Irigarairen artikuluak bildu eta bilduma batean argitaratu zuten. Bilduma Lekukotasuna izenburua dauka eta bere horrietan aistion aipatutko idatzia aurkitzen ahal da. Larrekok, artikuloari BAZTANDARRA-RI  izenburua patu zion, hortaz pos honen izenburua, “Baztandar erdalduneentzat“, zeren idatzi zaharra hori buruz doa eta doike!! merezi du irakurtzea.

BAZTANDARRA-RI (Pablo Fermin Irigaray Goizueta, “Larreko“)

Goan den aldian zure idazkiaren ondotik erran nizkitzun itzez, ez bide zinen goibeldu, asarre bidezkoak etziren ta.

Nik bezain ongi dakizu, Baztan alderdi pulit orretan, nolaz ari diren gisa guziz erdaratzen.

Alako aldi batez, orko bordariek daukaten ikastetxe batean, ezpairik gabe (sin dudar) antxe bilduak zauden buruzagiak erabaki zuten erdaraz bear zirela irakaskunzak.

Ikastetxe artan biltzen ziren umeak erdaritzik etzakiten.

 Bilkuran, irakaslea ez bertze guziek zioten erdaraz egin bear zirela, eta bordariak baietsi zuten bozik, ustez erdaraz mintzatzen ikasiko zutela eken umeak, orixe baizen eien asmo bizia.

Irakasleak ikusi ondoan ja bat aitzinatu etzitekela, leen ikastaroa bakotxari bere eleaz egin bear delakotz, aren iritzia deusetzat bota zuten gañerakoek eta ok etziren gero, nola naiko gizonak.

 Euskeldunen artean geienek uste dute euskaraz ez ditekela yakintsun izan, eztaitekela yakindurik irakasi. Betiko astaputzak, euskeldunak!

Buru gogorrekoa bear da gero alako agintza emateko.

 Emagun (supongamos) Baztango alkate jaunak, bordari bati nai diola zerbeit adirazi, yakinaraziko ote dio erdaraz? Gauza bera litzeke umeak yakin bear dutena chinoz egitea.

Ez gero erran bordariek diotena, «guk nai dugu gure umek erdaraz mintzatzeko ikasi dezaten». Ori ederki dago, baño ezta bidea; gisa ortan bizpairur urtez eskolaratu eta azkenean zer dakite? erdararik beñipein ez eta eken gogoak argitu dituzte leen ikastaroko ikaskizunez? Ez dut uste.

 Aixkide maitea, barkatu, baño Baztanen asko dire beren mintzoa baztertu nai dutenak.

Iragan astean, adixkide beroenetarik batek auxe erran zatan: «Orai duela zenbeit egun, muga ondoko erri koxkor baten geltokian edo estacioan oartu nintzan; barne artan etziren lau andre, iru yauntzi arrontez, bat aundi gisaz eta gizon gazte, tratulari antzedun bat baizik.

 Sartu bezain laster asi nintzaion gazteari galdeka, nola etorria zen, mandoz, eta nola ibilia muga iragaitean, ala galdeka nindagolarik erraten dit: no entiendo el vascuence.

 Arriturik galdetu nion: nongoa zaitugu beraz? «Elizondokoa», yardetsi zatan, eta orduan nik: zer, baztandarra, euskalduna, eta euskaraz ez egin nai! Ainbertze yakintsun eskualde guzietarik unata etortzen euskaraz ikastera, eta zuk, zure zañetako itzkuntza, zure aiton eta gurasoena, zure deiturarena, zure erriko eta unen bazter guzien izenena, zure eta nere Euskalerriko itzkuntza ukatzen!

Bazterretik begira zagon andreak, aundi gisaz yauntziak erraten du: «ederki olaxe, yauna, nere ohore aundiena euskelduna izaitea dut eta guziek zuk orai egin duzuna egin bageneza, bertze gisaz gindezke». Elizondoko gazte orrek, ote ditu lagunak Baztanen?

Post hau iteko erabili diren webgune eta liburuak:

klasikoak.armiarma.com webguneko Pablo Fermin Irigaray Goizueta, “Larreko” “Baztandarra-ri” artikuloa.

euskonews webguneko efemerideko atala.

Lekukotasuna liburua, Pablo Fermin Irigarai Larreko. Euskal Editoreen Elkartea, 1992.

Read Full Post »

Irurita dantzan.

Maitza, loreak festa ta dantza! ta inguru hontako herrietako lehen besta nagusiak eta gogo haundikin hartzen direnak Iruritako Salbatore bestak ditugu, naiz eta aurten Ekainan izan. Festa hoietan, Salbatore Egunean, eguerdiko 12:00etan, plazan, herriko dantzarien erakustaldia bada.  Irurita, dantzan inguruan berezitasun batzuk baditu, alde batetik erraten ahal da Iruritarrak txikitatik hasten direla dantzan eta hori nabaria da Salbatore egunan, zeren plazaratzen diren dantzarien adiña, lau-bost eta 40 urte bitartekoa da. Bertzealdetik, eskeintzen diren Agurra , Xoxodantza, Txankarrankoa, Zintadantza… ta bertze dantzez gain, aipatzekoa da, San Miguel ezpatadantza, Baztanen Iruritan soilik dantzatzen den dantza bai da.(Argazkia J.M. Ondicol-ena da eta diario de noticias web-horritik hartuta dago)

 

Festaz, Irurita ta dantza ardatzaz hartuz, hontakoan “plaza erdire” aterako duguna, hiru gauz hoiekin zerikusia duen aspaldiko kontua edo gertakizuna izanen da.

 

Florencio Idoate  gazetaria ta Nafarroko artxibategiaren zuzendaria izandakoa, bere “Rincones de la Historia de Navarra” liburuan, 1585ko Pazko Igandean Iruritan, Zigatarrekin gertatutakoaz aipatzen digu. Dionez, egun hartan, inguruko herriko bizilagun haunitz bildu ziren Iruritan festa eguna ospatzeko. Jai giroan zeudala ta, edaten, dantzatzen…dena makurtu zen hogeita hamar edo berrogei Zigatar, txistulari ta guztikin iritsi zirenean eta herriko plazan “Lezay” (zaltzain, lacayo gazteleraz) dantza dantzatu nahi izan zutenean. Iruritarrak zigatarren txistulariari ixiltzeko erran zioten baña Zigatarrek ez zioten utzi eta erranairua dion bezala “soñuek erakusten du nola dantzatu” zigatarren ttunttuneroa segitu zun txistuka. Hori sutan patu zien herritarrei eta horietako bat, Juanes Oyarguen hain zuzen, amorruz jana  ostiko bat eman zion danbolinari. Beraz hori, bi talden arteko borrokari hasiera eman zion eta borrokaren ondorioz, labankadaz zauritutako bat izan zen.  Afera ez zen han bukatu eta Juanes Oyarguenek, kalapita (liskar,istilu) horren sortzailea edo bultzatzailea izateagatik, sei hilabetezko erbesteratzearekin zigortua izan zen.

Antzeko parezido gertatu zen 1613ko abuztuaren 4an. Kasu hontan Iruritar apaiz baten lehenego meza ospatzen zela, ingurko herriko jendea etorri zen meza entzutera. Meza ondoren, plazan, dantzak hasi ziren eta lerro buru bezala, Ursuako Tristan jauntxo patzen, sahiatu zen. Ezin zizaien idei hori Iruritarrei sobera gustatu eta bekoztuta, deuts erran gabe, borrokan hasi ziren jauntxoa eta bere zaldunen kontra. 

Aspaldiko bi kontu hauek ez dira Goinetxe dukesaren plazan izandako istilu bakarrak (dantzak medio), zeren liskar hauek, burura dakarkigu, laurogei hamarkadan izandako bertze bat. Kasu hartan, Iruñatik etorritako dantza talde bat, mutildantza bat dantzan hasi ziren, arazoa izan zen dantzarien artean neska zirela eta honek ere haserrea piztu zien Baztandarrei, ohiu eta hitz ezegoki batzuk bota ondoren (ah!! herriko argiak itzali gabe) gautzak baretu ziren… nahiz eta hau, orain dela hogeitamar urte inguru pastu, erran behar, gauzak ez dira aldatu “kamarada”! zeren antzeko-parezido gertatu zen joan den udan, Iruritako “herri-barridean”.

Post hau iteko erabili den materiala.

Florencio Idoate. “Rincones de la Historia de Navarra”  (1956)

Santiago Lesmes Zabalegui. “Navarra un Reino de historias” EGN (2010)

Read Full Post »

Agur Bixkai!.

Urriarekin Udazkena dator ta udazkenarekin uda joan, udako loreak zimurtu, hostoak erori ta natura hilzorian edo zendu dela, dirudi. Zoritxarrez ez bakarrik natura zendu da Urria hontan, baizik baita ere zulo (Baztan) hontako barride batzuk aio erran digute. Hoietako bat, hilabetearen hasieran, zehazki 4an joan zaiguna, Pedro Aranguena Mirandona “Bixkai” izan da. (goitiko ta behitiko argazkiakwww.ttipittapa.net webgunetik artuta daude)

Pedro, Iruritan zendu zen, bere herrian, naiz eta jaiotzez Iruritarra ez izan urte hauinitz bizi izan du Baztango herri hontan, hain zuzen destinua ekarri zion egunetik, destinu anker, zakar ta gogor horrek, ekarri zion lehen egunetik. Bere goitizena dion bezala Bizkaitarra zen eta 1936ko Uztailan, Nazionalak altxatu zirenean, gazte abertzale haunitz bezala, Euzko Gudarostean izena emanez, gudari moduan haritu zen. Gudari bezala 1937ko apirilaren 26an Gernikan zegoen eta hiri bizkaitarrak piratutako, Luftwaffe-ren “Kondor legioa“-ren eta Italianarren hegazkiñak in dako eraso-sarraskaren eta historiarako Gernikako bonbardaketa zautzen den gertakizunaren lekukoa izan zen. Preso artu zioten nazionalak eta Burgosen karzelan egon ondoren kondenatua izan zen bi urte inguru 1931tik 1941era halabeharrez lan itera “batallon de trabajos”-etan eta errepresaliatu politiko hoietako batallon batetan etorri zen lehen aldiz eta betirako, Baztanera. Pedrok, Meakan egon zen eta berak eta berarekin lan egitera behartuta, lan baldintzetan latza ta gogorretan, indarkeria jasatzen, gose eta hotzez zeuden 1.756 presoekin (errepublikar, gudariak, sozialistak, catalaniarrak..) batera Eugi-Irurita doan NA-1740 errepidea egin zuten.

Joanden urteko Maiatzaren 16an, Udalak, Iruritako herriak, Geronimo de Uztariz Institutuak eta Memoriaren Bideak erakundeak antolatuta omenaldi xumea in zitzaien Pitzamarren (Artesiagan),errepidea egitera behartu zizaien, preso errepublikarrei. Omenduetakoak, Justo Urkijo, Pako Barrena bizkaitarrak batera, Pedro Aranguena izan zen (behitiko argazkia).  Erran dugunez bezala,  urte hauek gogorrak izan ziren baiña azkenian, hunet ekarri zion destino anker hori. bukaera gozoa zeukan zeren aske izan bezain pronto, Iruritar neska batekin ezkondu eta Meaka azpian dagon herri ederran, bizitzera eta famili bat sortzeko, geldituko da.

Pedrok Aranguena eta berarekin Meakan osatzen zuten 18. “langilen batallona”eta 12. “disziplinarako langilen batallona” presoak ez ziren Baztanen bakarrak behartuta lan itera egon zirenak, baizik Baztango bazterretan 3.486 preso geihago egon ziren,Atxuritik Urkiagarañogotorlekuak, bunkerrak, tunelak, behitzeko dorreak ereikitzen. Lanak 1938an hasi ziren eta Mendebaldeko Pirineotako defentsa planaren barruan sartuta zeuden , zeren beldurra edo susmoa zuten II. gerrate mundiala akitzerakoan Frantziatik eta aliatuk lagunduta, errepublikatzaleak estatu espainiarrian sartuko zirela edo inbadituko zutela, ta  hori ez gertatzeko  “Línea Pérez ” izeneko bunker sarea sortu edo ereiki zuten (alemaniarrek Sigfrido linea eta frantziarren Maginnot linearen antzera). Baztanen “batallon de trabajos” barruan sartutako presoak egindako bertze errepideak, NA 2600 Erratzu-Izpegi, eta NA 2655 Otsondo-Gorramendi dira, Erratzun ere Aranea ibaiaren ezkerraldean (gaur egun ondarrak nabanri dira. Argazkia) barrakoiak altxatu zuten, Amaiurko Pumpulustainguruan bezala, (hauek berreskuratu dira eta herriak erabiltzen ditu behinpin)…eta guzti hau, izerdi, odol eta hotzez betetako ekuz egiña, soilik gerra madarikatua galtzea tokatu zizaiolakoz eta irabazleak bezala pentsatzen ez zutelako.

Agur Bixkai ta agur galdu zuten guztioi!!!

Post hau iteko informazioa atra da urrengo liburetatik; Gerra zibila eta gerraostea Baztanen , 1936-1946 (Iker Frías, Elizondo, 2004) eta Los trabajos forzados en la dictadura franquista (VVAA, Pamplona, 2007).

Read Full Post »