Juan Antonio Etxabe (Lehenengoa).

Barkatuko didazue, baina oraingoan nire familiari buruz arituko naiz, nire amaren aldeko familiari buruz, nire aitetxixar (birraitona) Juan Antonio Etxabe Guesalaga eta nire amatxixar (birramona) Juana Magirena Igoa buruz, hain zuzen ere.

Gogoan dut, haurra nintzenean, Pirrintenea etxean dagoen gaur egungo Txokoto Taberna, Etxabe taberna bezala ezagutzen zela eta Etxabe-Maguirena familiak taberna hainbat hamarkadatan gobernatu izanak tabernari izena ematen zion.

Aiako Goienetxea etxea, Argfazkia Etxabe familia.

Jose Antonio Etxabe Guesalaga, 1895eko azaroaren 9an Aiako Goienetxea etxean jaio zen, hamar anaiaren zazpigarrena da (horietatik bortz, hiru urteak bete baino lehen hilko dira).1 905ean, bizi ziren bortz anaiek Egia auzoko Gorriaran Berri baserria jaso zuten aitetxiren (aitaren aldetik) jaraunspen gisa. Lau urte geroago aita hil omen zen eta lurrak jaso zituzten Aian. 1914 inguruan, bi anai zaharrenek 12.000 pezeta jaso zituzten ( jaraunspenaren beraien zatia) eta Arjentinara emigratu zuten. 1918ko irailean ama hil zen eta lau egunera Candido anaia txikia, dirudienez, karrotilluez jota hil ziren (gripe española).

Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jasoko dute (Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jkasoko dute (Martina Josefa Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen). Argentinara emigratu zuten anaiek herentziaren herena jasotzen dute. Oinordetza hainbat baserrik (Jonsaunsoro, Gorriaran, Gorriaran berri, Irureta Haundia, Goienetxe eta Olasoro) eta Aian inguruko zenbait lurrek osatzen dute.

Emigratutako anai-arrebei beren zatiak erosi ondoren, herentzia oparoa Juan Antoniorengan eta Martina Josefa ahizpa zaharrenarengan (bi urte zaharragoa) kontzentratuko da.

1923an Juan Antoniok, bere koinatu den Domingo Astiazarani oinordetzan hartutako ondasun guztiak harekin hartutako 25.000 pezetako zorra kitatzeko, salduko dizkio. Zorra ekendu ondoren, 1924an negozioak egitera Baztanera etorri zen (dirudienez, Arraiozen bizi den osaba baten biez), eta urte horretan bertan Iruña-Mugairi-Elizondo arteko posta zerbitzua enkante bidez eskuratu zuen .

Urte horretan bertan Juana Magirena Igoa zigatarrarekin ezkondu zen eta hurrengo urteetan lau seme-alaba izanen dituzten (horien artean nire amatxi Martina).

Juana Magirena Igoa eta Juan Antonio Etxabe Guesalaga beren ezkontza egunean. Argazkia, Etxabe familia.

1933ko uztailaren 10ean, Nafarroako garraio-batzordeak Iruñea eta Elizondo arteko bidaiari eta merkantzien garraioaren emakida eman zion, eta geroago, Baiona-Elizondo linearen emakida izan zuen. Famili sosadun bat zen, uda Donostian igarotzen zuena, eta inoiz ez zen haragia falta mahaian (sosa autobusen negozioa eta kontrabandua ematen zien), baina… denbora gutxian dena aldatuko da.

1935eko abenduaren 30ean, bidaiariak eta salgaiak garraiatzeko emakida (kontzesioa) eta bidaiarientzako hiru ibilgailu saldu zizkion Baztanesari 42.500 pezetaren truke, baita posta arruntaren kontzesioa (emakida) ere. Salmenta hau baino egun batzuk lehenago, Chevrolet markako bidaiari-auto berri bat matrikulatzen du (NA-4673), eta berarentzat gordeko du. Ibilgailu hori, militarren altxamenduan 1936ko uztailaren 3l konfiskatuko zioten, eta ez zen autobus hortaz gehiago ja jakinen (1938an erreklamatuko erranez bere lanerako behar zuela).

Behin faxistak eta karlistak bailarako jaun eta jabe zirela, bertze Baztandar batzuekin batera Juan Antonio atxilotu zuten (fusilatuak izateko hogei bat izen zituen zerrenda bat bazen), baina Elizondoko Andres Belzunegi apaizaren bitartekaritzari esker, gertakaria gauzatzea ekidin ahal izan zen. Familian erraten da (Maria Dolores Ladera. Juan Antonioren errainak kontatua) apaizari esker on gisa, Juan Antoniok urrezko kopon bat eman zuela Elizondoko elizarako.

Gerrako urteetan, negoziorik gabe, bidaiari-ibilgailurik gabe (Elizondo Baiona ibilbiderako) eta, ondorioz, kontrabandotik aldenduta, familiaren ekonomiak okerrera egin zuen, eta Etxabe izeneko taberna bat gobernatzea bertzerik ez zuten izan. Taberna horrek ostatua zuen ere eta Txokoto auzoan zegoen, Pirrintenea etxean hain zuzen. Alokatutako lokal bat zen, maisterrak bihurtu ziren eta gainera tabernak arazo larri baten bat emanen zien. Behin baino gehiagotan, Juana Magiarena ohartarazia izan zen, Baztanen zeuden preso errepublikanoei (batzuei) janaria emateagatik eta haientzat gordetzeagatik.

Horrez gain, tabernako lanak eta familiko atsekabe baten bat, Juan Antonioren edariarekiko zaletasuna haunditzen zaio eta 50eko hamarkadan tabernako erregeordetza utzi beharko dute alkoholarekin arazo larriak zituelako.

Hamarkada horretan Elizondo utzi eta Zigan (Juanaren sortetxea), Lekarozen biziko dira, denborarekin Elizondora itzultzeko Antzanborda auzora eta han bizi izanen dira bere azken egunak artio.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Historia de la familia Echave”. Patricia Perochena Echave.

Read Full Post »

Oiztarrak eta bertze hargin batzuk.

Baztango haraneko eliz aunitz estilo errenazentistakoak dira (edo jatorriz, ziren) eta XVI. mendean eraiki ziren. Guztiek dute antzeko eredu arkitektonikoa oinplanoari, altxaerari, estaldurari eta kanpoko egiturei dagokienez, eta Nafarroan garai hartan eraikitako tenpluen berezko ezaugarri formalak dituzte.

Baztango eliza errenazentista horiek bertako maisu harginek egin zituzten, harriaren lanean adituak, hareharri arrosazeozko (harri gorrie) harrobiak dituen harri lan tradizio handiko eremu bateko arginak ziren. Eraikuntzako profesionalak, koadrila ibiltarietan taldekatuak, maisuak, ofizialek eta ikastunek (mutil) osatuak, eta familia bereko hainbat kide aurkitzea ohikoa zen, ogibidea normalean gurasoengandik seme-alabengana pasatzen baitzen, edo osaba-izebengandik ilobengana.

Baztandar artisau klan emankorrenetako bat Oiz familiarena da, XVI. mendearen erdialdean buru Pedro de Oiz zuena (1580 zendua). Pedrok, Irurita, Arizkun, Lekaroz eta Zigako parrokietan lan egin zuen, eta azken enpresa horretan Martin de Oiz semeak lagundu zion. Hala ere, harginen “dinastia” honetako kiderik nabarmenena Miguel Oiz gartzaindarra izan zen. Miguel aipatutako Pedroren iloba zen eta Arraioz (1568), Arizkun, Goizueta, Zubiri, Berroeta, Eugi (1581) eta Gartzaingo parrokietako harri lanetan parte hartu zuen eta hil ondoren Juanot eta Juanes semeak jarraitu zuten.

Gartzaingo san Martin eliza. Argazkia Pello San Millan

Bestzalde, Pedro Oizen suhia zen Martin Urrutiak (1596 zendua) Arizkungo parrokia-elizako burualdeari, kaperei eta sakristiari ekin zien (1584), eta Iruritako parrokiako gangak egin zituen (Gerora, gaur egungo tenplu barrokoek ordezkatu zituzten). Halaber, 1580ko hamarkadan Zigako elizan hasitako obrekin jarraitzeko ardura hartu zuen, eta 1591tik aurrera Juan Urrutia semeak hartu zuen haren lekua.

Baita ere nabarmentzekoa da Juan Garaikoetxea eta Oiz, Elizondarra. XVI. mendearen amaieratik XVII. mendearen hasierara bitartean Nafarroan bere eraikuntza jarduera oparoa garatu zuen eta hargin aurrerakoi (abangoardista) izan zen; Eugi, Berroeta, Elbete, Eratsun, Gartzain eta Leringo Santa Maria elizan parte hartu zuen.

Baztango bertxe hargin batzuk izendatzeagatik, Juan Martínez de Leizagoyen nabarmendu behar da, Amaiurobrako Jasokundearen Elizako nabea eraiki zuena eta Erratzuko Juan de Goyaran harginak amaitu zuena, edo baita ere Erratzuko Pedro José de Iriarte hargina, 1773an kontratatu zutena mende batzuk lehenago eraikitako kanpai oktogonalen gorputza errematatzeko.

XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Jose Ciaurriz “Joxe Argiñe” (goitizena zuena) dugu, eta haren senideak izan ziren Santos eta Polikarpo Ciaurriz. “Joxe argiñak”  1901an 10 metrotako harriz landutako gurutze bat zintzelatuko du Legate kaskoan patzeko (atorrizko gurutzea). XX.mendearen 20.hamarkadan Baztanen arras ezaguna zen Martin Zabaleta hargin Berruetarrak Amaiurko jatorrizko monolitoa zizelkatuko du.

Mende berean ere nabarmendu ziren Silveiro Sobrino hargiña elizondarra, José Lorenzo Rementegi Berroetarra, eta Bautista Soule Arizkundarra (bere aita Juan ere zen hargiña). Azken honek Ostiztarrak bezala ogibidea gurasoengandik seme-alabengana pasatu da eta bere ondoren Cesáreo Soule eta honen semeak Albaro eta Biktor jarraituko dute.

José Lorenzo Rementegi berroetrrak zinzelatutako harri bitxia. Berroeta. Argazkia al monte,¿para qué? blogatik hartura dago.

Gaur egun Souletarrekin batera, Elizondoko Mitxelena edo nik berbera (ogibidez hargiña naiz) harria eta armarriak zinzelatzen segitzen… dugu.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Los artífices: los maestros canteros baztaneses“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.

“Estructuras arquitectónicas“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.

“Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan” (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santa Mariaren liburua.

Read Full Post »

Elizondoko Lehenengo Olentzeroa.

Argazkiak Olentzero errebistatik atraiak dira. Argazkilaria Mena.

1969ko abenduaren 24ko arratsean, hogeitahamar bat gazte, blusoi beltzez, baten bat euskal txaketakin, txapelaz, lepoan zapi kuadrokaria, oinetan zampiñak ta abarkaz janzita, eta lau argi-zuzi exkasekin, Elizondoko lehenego Olentzeroa atera zuten.

Olentzeroa ez zen izan Lesaka eta Iruñan ateratzen zuten pampin moduko Olentzero bat, baizik aragi eta hezurrezko benetako Olentzero bat. Elizondoko lehenego Olentzeroa Angel Lizasoain elizondarra izan zen.

Angeli (0lenzerori) , Elizondoko parrokiak utzitako erabilerarik ez zuten prozesioko laga baten gainean sorbaldan eramanda atera zuten. Beraiekin kalejiraren soñua patzen Maurizio Elizalde txistularia eta Felix Iriarte atabalaria joaten zieren eta taldea egiten zuen geldialdi bakoitzean, borobil bat egiñez Olenzeroaren kanta tipikoa abesten zuten.

Kantaren letra Pedro Jose Ansorena gipuzkuarra (Banco Hispano Americano zuzendaria zena) erakutsi zien eta ensalluen zuzendari gise ibili zen. Ansorenak funtsezko sustatzaileetako bat izan zen baino antolakuntzaren ardura Baztango Club Deportiboren kontura izan zen.

Elizondarrentzat desfilea sorpresa polit bat izan zen, nahiz eta..,.auntitzek ez zekiten ja prozesio moduan santu gisa paseatzen ari zuten personaiari buruz , “dirueskean” arras ongi portatu ziren.

Eskebiltzean bildutako sosa, Franzisko Egozkue Elizondoko apezaren bidez, herrian gehien beharra zutenenzat gabon sarie (aginaldo) moduen eman zizaien.

1973an, Baztan Ikastola bizpa hiru urte martxan zeramala, Olentzeroa antolatzen hasi zen, urte batzutan pampin moduan agertzen zen eta ia aspalditik gizaki forman etortzen zaigu. Hasieran bakarrik, eta gaur egun berriz Maridomingirenkin.

Mari Domingi  hitzak, lehen aldiz  Resurreccion Maria Azkuek XX. mendearen hasieran jasotako abesti batean agertzen zaigu. Gabon kanta bat da, Mari Domingi izeneko emakumea Belenera haurtxoa adoratzera etorri nahi duela, baina gona zahar horrekin ezinen duela Joan…kontatzen duena. 1970eko hamarkadan, Viejas canciones donostiarras liburuan agertu zen abestia, Olentzeroren abestiaren ondoan, bien artean harreman zuzenik izan gabe.

1990eko hamarkadan. Lasarte-Orian, Olentzerorentzako gutunak biltzeko pertsonaia bat sortu zuten (Xixuko izenekoa), ikastetxeetan ibiltzen zena haurren gutunak jasotzen, oporren haurreko egunetan. Donostiako Antiguan auzoan ere antzeko zerbait egin zitekeelakoan, personai berri bat asmatu beharrean, gabon kanta zahar horretako Mari Domingiz baliatu ziren.

Ondoren, Ikastolen Elkarteak, Antiguako irakasle eta guraso hauek sustatuta, ipuin-liburuxka kaleratu zuen, Olentzero eta Mari Domingi pertsonaiak lotzen zituena. Irudia, erdi aroko kapel ezaugarri horrekin, Edorta Murua marrazkilariak eman zion Mari Domingiri, eta ipuinaren testua Mitxel Muruak idatzi zuen.

Mari Domingi kalean bizi zen emakume pobre bat da eta jendeari laguntzen zion arren, irri egiten zioten. Orduan Olentzero beregana joan eta arropa berriak oparitzen dio eta ordutik Olentzerori lagunduko dio. Lagunduz gain, bere iragarlea da, haurrei bere etorreraren berri eman eta azken momentuko”enkarguak” jasotzen ditu.

Maridomingi, duela 19 urte (2001) hasi zen Baztan Ikastolan agertzen eta urtero-urtero hutsik egin gabe haurren galderak erantzun, ipuina kontatu eta gutunak jaso izan ditu. Baitere 2009tik Olentzerorekin batera 24an Elizondoko karriketan barne desfilatzen du, eta urte bat lenago Erratzun atra omen zen.

Porzierto! Maridomingi ez da Olentzeroren emaztea ezta neska-laguna ere!

Post hau egiteko erabili den materiala.

Olentzero cumple 45 salidas en Elizondo. Gabriel Imbuluqueta. Olentzero errebista. 2013

Eekermile aunitz Goizalde Urdanpilleta eta Vitoriano Imbuluzketari emandako informazioarengatik.

Argazkiak, Olentzero errebista. 2013, Argazkilaria foto Mena jabetza Imbuluzketa familia.

Read Full Post »

Esploratzaileak eta “lobatoak”.

Baztango liburutegian, gibelekoaldeko gela beiratuan, apal luze batean…altxor eder bat aurkitzen da. Kristalezko gela horretan sartzen naizen bakoitzan, J.R.R. Tolkienk idatzitako  “Eraztunen Jauna” (The Lord of the Rings) eleberriko “Gollun” zorigaizteko izakia sentitzen naiz.  Han nagon bakoitzan sentimen hori edo sensazio hori agertzen zait, kriston gogoak izaten dut, liburu pare batzuk hartzeko eta bazter batean, liburuak laztantzen dudan bitartean, “mi tessssoro” marmartzea. “Tesssoro” hori, liburu andanak dira, hamahiru ,hamalau, hambortz, hogei…liburu izanen dira, “altxor” hori Baztan buruzko fondo lokala da, eta fondo hortan Baztani buruz 1905tik gaur egun artio Nafarroako prensan agertu diren berri guztiak, bilduta daude eta berri hoietako aunitz bitxikeriak direnez, normala da, blog honetarako altxor eder bat izatea! bitxikeri historikoaz (eta histerikoaz) elikatzen bai da.

Uztailan oporretan nengoenez urtekari zahar hoietan “exploratzen” aritu nintzen eta erran behar dut galtzak motzak eraman arren exploratzaile edo scout (exploratu ingleses) itxura ez neukala (pañoleta ta zapela falta zizaidan)…baña haiekin “topatu” nintzen, ez liburutegian baizik liburutan, hain justu, 1918ko urtekarian!!!

“Abuztuko 3an ailegatui ziren Iruñako exploradoreak Elizondora, gogo haundikin eta ” exploradoren” himnoa abesten iritsi ziren…” ala hasten da 1918ko abuztuak 5an, Diario de Navarran “Jose Ramon-ek” siñatutako “Exploradores” izeneko artikulo bitxia. Artikuloa dioenez Explorador edo scout taldearen  heltzea harrera ona izan zun eta Elizondar guztiak plazan esperoan zeuden, txaloka, “bitoreak” ohiukatzen eta koheteak botatzen. Egie da esperatzen zitzaiela, egun hortako goizeko 07:00etatik Belate inguruan ibilitakoak ziren, 10:00 aldera Almandoztik pastu ziren eta 12:00tan Zigan zeuden. Zigan ongi etorria emanez gain bazkaltzekoa eman zieten ere eta asetu ondoren hirutan Elizondoko bidea hartu zuten, Zigaurren sagardoa eskeini zieten ta Iruritan txorizoa eta ogia oparitu zieten, beno hori exploratzaile xumei (gaztetxoei) zeren kronika dion bezala, Nafarroako eploratzailen lehendkariari, Pedro Urangari eta bertze buruzagiei ogia ta txorizoa aparte garagardoa eta gaseosa  eman zieten Iruritarrek. Eguna euritsua ta grixa zela ta, merendatu ondoren zerbait atertu zela aprobetxatuz Elizondoko bidea hartu zuten eta 6:30ak  aldera, kantari, adoretusu ta kementsua, txalo zaparrada, kohete ta “bibak” artean, iritsi ziren exploratzaileak Elizondora.

Auriense-tar exploratzaileak (Ourensekoak). 1910an sortutako Scouts taldea. Elizondora iritsi ziren antzekoak. Aragazkia laregion.com webgunetik hartuta dago.

Iritsi bezain pronto Nafar exploratzailen bandera udaletxean uzten dute eta plazan Zaragozako, Barbastro eta Madrilen exploratzailei itxarotzen diete, arratsaldean zehar scout talde hauek pixkana pixkanaka iritsiko dira eta baitere pixkanaka pixkanaka Elizondo galtza motzeko uniformezko gaztez beteteko da. Exploratzaileak, abuztuko gau euritsuan pasatzeko kanpamendua altxatu arren, kronika dio aunitz batzuk Elizondoko neskatil ta andreak eskatuta etxe partikularretan hartuak izan zirela.  Elizondoko “señoriten” harrera hontaz egun batzuk geroxago eta egunkari berberan eskerrak emanez ,artikulo bat idatziko zun Francisco Altadil exploratzailea. Idatzian, Elizondon izan zuten harrera ona aipatu ondoren, eskerrak emanen ditu Elizondoko neskatikoei; “A las señoritas de Elizodondo decirles, que los exploradores siempre tendremos grabados en nuestros corazones su amabilidad con nosotros...” eskerrak jasantzen duten nesakatilak izen propioa izanez; señorita Marin, Etxeberria, Iturralde, Martinez, Arburua, Iñarrea…

Biharamunian Igande 4n, egun haundia izan zen “gure scout-entzat”, meza ondotik herriko plazan Elizondoko “Sociedad musical Recreo” taldea bere ohorean kontzertua eskeini zien. Atsaldean exploratzilen kanpalekua kokatuta zegon tokian explorazaileak erakustaldi moduan hainbat bizkortasun, zalutasun eta trebeziako ariketak burutu zituzten. Kronika dio ikusmen haundia izan zula “salto con bordon” proba eta makil batez lagundutako jautzi horietan, Zaragozako Burges exploratzailea 8;83 m salto egin zula “letra haundiz” aipatzen du Jose Ramon gazetariak.

Exploratzailen trebezia erakustaldi amaituta, merendu-afaria izan zuten merkatutako plazan. Denetara 55o bazkaltiar juntatu ziren exploratzile eta herritarren artean.  Antonio Truchante espainiarren exploratzailen idazkari nagusiak solastu zun eskerrak emanez Elizondoko herriari exploratzaileei erakutsitako hain begikotasun haundiko adierazpenagatik. Trunchante jauna ondoren Berekoetxea apeza hartu zun hitza erranez harront konten zegola Elizondo “hospitalitatea” eskaintzeko aukera izana.

Tripa ondo beteta izanda, “bailableak” izan ziren foruen plazan, musika Elizondoko “Recreo-a”, exploratzailen banda propioa eta ohikoa zen ttunttuna patu zuten eta pentsatzekoa da dantza hauetan Altadil exploratzailea Elizondoko “señoritekin”  txundituta geldituko zela gero, lehen aipatu dugun idatzian ikusiko zen bezala, liluratuta gelditu bai zen neskatiko Elizondotarraz.

Astelena goizean, 7ak aldera Elizondo utzi zuten eta Donozteben bazkaltzeko intentzioarekin Donostiako bidea hartu zuten XX.mende hasierako esploratzaile talde horiek.

Escauten ikurra, lis lorea hirusta baten gañean, jatorrizko Lord Baden-Powell-ek aukeratutako koloretan.

Exploratzaile horiek “scout-ak” ziren (scout ingeleraz exploratzea bai da), Eskautismoa Robert Baden-Powell britainiar armadako lotinant jeneralak mende hasmentan sortutako mugimendua zen, 1907an  Ingalaterrako Brownsea Island delakoan lehen kanpalekua egin zutenean hasi zen. Segidan zabaldu zen haur eta gazte mugimendu hau eta doike ikusi dugunez Nafarroan ere. Guda zibilaren ondoren scout mugimendua desagertzen da Euskal herriko hegoalden bain 60. hamarkada aldera elizaren inguruan Euskal Herrian berreskuratzen da indar haundiarekin, astialdiko eskaut heziketa lantzen duen mugimendua.

Baztanen baitere iritsi zen mugimendu hau elizgizonen bidez, 1959an Lekauzko kolegioko Luquín aita kolegioko taldea sortuko du, baña bertze elizgizon bat izanen da 70. hamarkadan denentzat zabalduko duna, zeren Don Julian apez karismatikoak “lobato” (mutikoak) eta “lis” (neskak) izeneko taldeak sortu zituen eta scout hitza ez erabali arren, antzeko-parezido “exploratzaileak” izan giñen (nik “lila” naiz, kolore horrekin izeneko taldean, lobato juramendua egin bai nun). Igandetan meza ondoren puntuak lortzen saiatzen giñen (saria pastek goxoak ziren), tarteka mendi-ateraldiak egiten ginun, Auza, Abartan ,Mendaur, Saioa…eta oporretan “de campamento” joaten giñen eta 1918an Elizondon ibilitako exploratzaile bezala, kamisa grixa, pañoleta eta bonetaz (kolorezko otso baten aurpegia josita) uniformatuta, laguntasuna ikasten, natura ezagutzen, kubilak egiten, kirola praktikatzen eta oberena! arras ondo pasten, pasatzen genuen uztailako lehenengoko hamabotz egunak.

Ondo izan On Julian ta ondo izan Lobato ta lis guziak!!!

Post hau iteko erabili den materiala.

Baztango liburutegiko, Baztan buruko fondo lokalatik atrataiko hurrengo artikuloak-

Diario de Navarrako Jose Ramonen. “Exploradores” artikuloa (1918-8-5).

Diario de Navarrako Francissco Altadilen artikuloa (1918-8-6).

Wikipedia

Read Full Post »

Lehenengo lore-jokuak.

Arratsaldeko txupinazoa (Argazkia Pello San Millan).

Elizondoko bestak  pastuta ondoren eta bestondoa baitere, gibelara behituz erraten ahal da, festa ederrak izan ditugula Baztango erdigune-zelai hontan. Festak herrikoiak eta denentzat izan dira eta beti egunan zehar zerbait bazen; gazteak  kortzertua zutela plazan, ba tenore berberan Riboten (Ziga plazan) “bailableak” baziren, haurrentzat karaokea, koxkorrentzat kaskezurra ta Makala ta helduentzako…mariatxiak!.  Izan da brindisa ta goizeko zinger-jatea, txokolatada eta Nikaraguako enpanadak, 400 persona zikiro jaten, Baztan-zopak eta luntx popularra. Su artifizialak eta astearte goizan lanean zeudenendako, altxafero berandutarra, errekan piratak, karrikan korrikalariak eta airean, bonba japoniarrak. Neskak plazan dantzari ta giganteak larraindantzan, ederki!!!. Izan dire Henrike ta Margarita ta baitere Barzina, Navarrako “erregiña”, izan zitun ziztuak ta burranba ta desgraziaz, bi baztandarrentzat, ixuna. Egunero bazen kalejira, karrikadantza, musika, txaranga, algara, fanfarrea eta “recreo-ko” banda. Bestak baserri-auzoetara iritsi ta sumatu dira, Berron gosaria ta Beartzun dianak eta txirrindulariak. Frontoian pilotariak, aizkolariak ta txingalariak, plazan bertsolariak eta oberenetakoak oberenak, Maia, Lujanbio, Soto ta Kolina… eta hauen koplak asteazkenean entzuten aritzen nintzela burura etorri zizaidan ideia, nola aldatu diren oberat, herri hontako bestak! eta ez soilik ekitaldien kopuruengaitik baizik baita ere eta arraroa irudi duen arren ( Euskal Herriko zoko hontan gaudelakoz) eskuaraz eta euskal kulturaz bestetan gozatzeko aukera gero eta haundiago delakoz! eta hau normala izan behar zena (herri euskaldun batean bizi garelako) …beti, ez da izan.

4o urte inguru daukagunok Elizondoko bestetan  Gorgorito erdaldun batekin hazi gara, etortzen ziren antzelan gehienak gazteleraz aritzen ziren, azkenekoa! orain dela bortz edo sei urtekoa, haurrendako etorritako pailazoak erdaldunak ziren eta ez nun erran behar (baño diot),  lotsatuta alaba hartu, eta alde egin genula. Baitere erdaraz ziren egitaragua eta gauetan aritzen ziren izen barregarriko orkestak; Equus, Ciclon, Zeus, Tsunami… ikusi eta entzun dut kantatzen “pobre de mi, pobre de mi que se ha acabado las fiestas de santiagin”  -AGO silaba MI-rekin ez zuelako errimatzen! Horretaz, guzti hontaz oroitu nintzen Jon, Maialen, Julio eta Sustrairen bertsotak entzuten eta era berean pentsatzen ari nintzenean, zein ederra zen halako koplakariak Elizondon entzutea, halako “bardoak” Elizondon kantatzea, euskal kulturaz gozatzea … orain dela II.mende bezala, orain dela 133 urte bezala, Elizondon Santioetan hegoealdean izan ziren lehenego Lore-jokuetan bezalaxe! eta aurten plazan Maialen haundia baldin bazen, 1879an Elizondoko plazan, Iparagirre mitikoa zegoen, bestetan ospatzen ziren lore-jokoko inagurazioan abestu bai zun.

Euskal Lore Jokoak XIX. mendean antolatutako kultura jardunaldiak izan ziren, musika, dantza eta espreski euskal poesia, barne hartzen zituzten. “Euskal Pizkundea” deitutako garaiaren barruan burutu ziren, Erromantizismoan bultzatutako beste antzeko prozesuei segituz. Ekitaldi hauek XIV. mendean egindakoen antza zeukaten, bereziki Okzitaniako Tolosa, Bartzelona eta Valentzian antolatutakoena (“Jocs Florals” edo “Jeux floraux”). Aldi berean, aditu batzuen ustez Erdi Aroko jaialdi haiek Erromatar Inperioko Lore Jokoekin (“Ludi Florensei”) zerikusi haundia zeukaten.

Euskal Herrian lore jokuak, Anton Abbadiaren bidez egin ziren ,Euskal letrak bultzatzeko asmoarekin antolatu eta diruz lagundu zituen. Lehenengo agerraldiak Iparraldean eman ziren, 1853an lehendabiziko aldiz antolatuk izan ziren  Urruñan (Lapurdi), eta hamar urtez jarraian  bertan burutu zituzten.1864tik 1876ra, aldiz, Sara (Lapurdi) kokaleku izan zen, eta handik aurrera urtero lekuz aldatu ziren eta 1879an Hegoaldera iritsi ziren, hain justu Elizondora.

Antoine Thomson d’Abbadie ((1810-1897). lizentzia askea, Wikipediatik hartuta.

1879ko Elizondoko lore-jokoak Anton Abadiaren eta 1877an Iruñean nafar talde intelektual eta foruzaleek euskal kultura suspertzeko sortutako  Nafarroako Euskara Elkargoa-aren ( Asociación Euskara de Navarra) elkarlana izan zen. Elizondoko lore jokoen antolakuntzan harreman ugari izan ziren Arturo Campionen elkarta eta Abadiaren artean. Elizondoko programa zenbait berrikuntza aurkezten zituen Iparraldean ordu arte egindakoarekin konparatuz, literatur lehiaketara ta pilota partiduetara mugatzen bai zen. Elizondon horiek aparte, danborjolen saria eta behirik ederrenerako saria gehitu zizaien. Baita ere “40 pezetako” sari bat izan zen aizkora erabiltzen trebetasun haundiena erakusteko zuenari (zuhaitz enborrak mozten). Aizkora erakustaldi hauek guztiz berriak ziren iparraldeko euskaldunentzat eta hori argi ikusten da Joan Piarres Duvoisin euskal idazleak Abadiari bidalitako gutun batian. Gutunan Duvoisinik bere harridura agertzen dio, zeren berak uste zun aizkora bota behar zela grekoek diskoa botatzen zuten bezala. Aizkora proba lehiaketa hau “bitxikerien historian” bere garrantzia dauka, proba ikuskari gise aurkeztu zen lehen aldiz Elizondon eta folklorearen pieza bat bezala aurkeztu zena Euskal Herri kirola bihurtu zen, beraz aizkora kirol bezala Elizondon ageri zen. Erran beharrezkoa da proba hau Duvoisiri erabat ezezaguna izan arren Euskara Elkargoaren asmaki bat ez zela izan zeren hauek basotik atra zuten egurgileen arteko apostu probak.

Lore jokoak Elizondoko Santiotan ospatu ziren, jende pila bildu zen, Euskal Herriko toki guztietatik jendea etorri zen. Elizondon zeuden Abadia jauna, Duvoisin, Manterola, Bruno Etxenike idazlea, lehen aipatutako Iparaguirre eta hainbat ta hainbat euskal kulturaren personai garranzitsuak.

Uztailaren 25an hiru terdiak aldera ttunttuneroen lehiaketa izan zen Elizondoko plaza “zaharran”, epaimahaian Iruritako Damaso Zabala pianista ospetsua zegoen eta  Doneztebeko Jose Manuel Maltxo danborjolaria garaile izan zen, sariko 75 pezetak eramanez. Uztailaren 26ko goizeko bederatzietan laxo partidoa jokatu zen; Oronozko Jose Echeverría, Elizondoko Polikarpo Echeverria, eta Iruñeko Gabriel
Goizueta “Koskor” ta José María Ormaecheak, Elbeteko Guillermo Goyeneche, Arizkungoko José
Francisco Estebart eta Joaquin Irigóyen eta Iruritako Benito Gortari aurka aritu ziren. Garaileak lehenegoak izan ziren eta bakoitzak 100 pezetako sariak eraan zuen. Partiduko jokalari oberena Jose Echeberria aukeratua izan zen eta bertze 100 pezeta poltsikoan sartu zituen.

Behi lehiaketan, parte hartze haundia izan zen eta lau sari eman ziren. Hasmentan soilik 125 pezetako sari bakarti bat bazen baña behi eder ugari bazenez sari gehiago izatea momentuan erabaki zen eta nola ez zen dirurik bertze sariendako plaza berberan dirua eskatu ta bildu zen. Ondarrian 140 pezeta lortu zen eta lehenagotik bazenarekin saritu guziek sosa zerbait eramatea lortu zen.

27an korrika laisterketa izan zen, bederazi korrikalari parte hartu zuten eta 100 pezetako sarie Luis San Vicenterentzat izan zen. Egun berberako lauetan ble partidua izan zen eta  Benito Gortarita eta  Elizondoko Isidro Iribarren garaile atera ziren. Sarie 100 pezetakoa zen eta Iruritarrak partidako jokalariren “faxa” irabazi zun.

Ramon Artolaren karikatra, irudiaren jatorria EL Thun Thun, 13. zenbakia.
Egilea Biktoriano Iraola. Lizentzia askea Wikipediatik hartuta.

28an bertze laxoa partidoa izan zen  eta arratsaldean bertsolariak, plazan aritutakoak  José Bernardo Otaño Ziurkilarra eta  Asteasuko Pedro José Elizegi izan ziren eta 80 pezetako saria bien artean banatua izan zen zeren publikoaren arabera biek arras ongi egon bai ziren (txalo txaparrada haiundiak izan omen ziren).

Bertsoak ondoren, udaletxean literatu sariak banatu ziren: “Euskaldunen gaucik
maiteena” gaiari buruzko poesian, Ochandianoko Felipe de Arrese
y Beitia-rendako izan zen (150 pzt)  “Ama Euskeriari azken agurrak” lanarekin (olerki honek euskaldunen kontzientziak astinduko zituen)

, Ramon Artola Tolosarrak 80 pzt ta zilarrezko makila  jaso zuen.

Euskara elkargoarentzat joku arrakastatsuak izan ziren Elizondokoak, experientzi berria eta zoragarria era berean, emaitzak arras onak izan zirenez Abadiarekin batera segiutuko zuten lanian Euskal kultura zabaltzeko asmoarekin, eta urrengo lore jokoak ere hegoaldean izanen ziren, hain justu Beran!

Post hau iteko urrengo materiala erabili da:

Las fiestas de la Asociación Euskara en Elizondo. pdf artxivoa. http://www.euskomedia.org.

Antoine d´Abbadie eta mende amaierako mugimendu euskaltzalea. Lola Valverde. 1997 / Eusko Ikaskuntza, Euskaltzaindia.

Wikipedia.

Read Full Post »

Deklaratzera nua kaso bat (Txirrita).

0rain dela 99 urte, Baztan jaso izan dun zoritxar edo hondamen haundiena izan zen. 1913ko ekainaren 2an Auzan kiston zaparrada bota zun, tita batean ikaragarrizko lokatz, harri, zuhaitz, enbor eta dozenaka abere-buruz

Txirrita. Argazkia oreretalh6b.ikasblog.net web gunetik hartuta dago.

betetako sei metro altuerako olatua agertu zen Errazun. Hamarrak aldera  “ur pareta” iritsi zen Elizondora, Erraten dutenez Elizondon ur maila lau metrotara iristen zen eta urak bidean aurkitzen zen guztia, suntsitu, txikitu eta eraman zuen.  Eraman zituen gauzen tartean, okerrena hiru personen bizitza izan zen… uhar izugarria ibaiaren bidea segituz, Lekarozen (kolegioa), Arraiotzen eta Oronoz-Mugairen kalteak eta galera sortu zitun ere.

Egun hortan gertatutakoaz hainbait dokumentu iritsi zaigu, aipatzekoak dira uholde ondorengo Mena Martín, Lekuona edo Etxenikek atratako argazkiak eta garaiko errebistetan argitaratu zirenak, baita ere errebista eta egunkari horien artikulo ta kronikak;  Garcilasok Diario de Navarran, Lekauzko kolegioko aita Emilianok idatzitakoa…baina akaso izandako katastrofe kontatzen digun dokumentu bitxiena, Jose Manuel Lujanbio “Txirrita” (1860-1936) Hernanitarra idatzi ta kantatutako kopla izanen da!!!

Txirritak 14 bertsotan Elizak, etxeak eta baserriat urak bota dula erraten digu, baita ere tronba Auza sortu zela, enborrak eta zuhaitzak (urka bat bezain haundia) jausten zirela, urak hiru emakume eraman zituela eta haur bat ere baña honi salbu atratzia lortu zutela eta atra zionari “fama eta gurutze” bat merezi zuela dio, hamar minututan dena pastu zela, jendea mendi aldera eskapo egin zula eta etxeak, harrizko etsiak…sunsitu zitula eta Felix Opokarren zerrategia kaltetuena sortatu zela ere!!.

Bertsoa Aita Donostiak Lekauzko artxiboan aurkitu zuen, aipatzekoa da bertsoan baztango eskuara nabaria dela naiz eta Txirritak gipuzkuarra izan eta hemengo eskuaraz ez erabiltzea. Suposatzen da, lana baztandar baten enkargua izanen zela eta inprentara eraman baño lehen “baztaneraraz” eskuaratu izan zela.

Bertze bitxikeria da aita Donostiak “a pie de pagina” idatzitako nota, han irakurtzen ahal da 14. kopla parrokoari eskeinita zegola baña honek bertsolariari propina ez baizion eman, elizgizonaren erreferenzia eta bertsoa kendu eta Felix Opoka-rena jarri zun, baitere suposatzekoa da On Felixek bai eskupekoa emanen ziola!.

Amaitzeko 14 bertsoak uzten dizuet eta akaso irakurtzea pereza ematen ahal duen arren animatzen zaituztet  irakurtzea, pena merezi bai du!!!

Deklaratzera nua kaso bat Valle Baztan’en pasia,

egun arretan bistan giñenak akordatzeko klasia;

elizan zauden santuak urak eraman ditu sasia,

mundu untako gaiztakeriaz Jainkua dago asia,

azken juiziyo gañian degu,desafioka asi’a.

 

              2

Au zan milla ta bederatzi egunamairugarren urtian,

desgrazi ori gertatu zaiku Valle Baztan’go partian;

mendi, elizak eta etxiak bota zituen golpian,

len bistan zauden terreno asko tapatu ziran ur-pian,

erakutsi du nai balin badu zer egingo ligokian.

 

              3

Tenpestadi au Auza’tikan olako modu torpian,

oraindik ere miñ artzen degu ark eman zigun golpian;

elizari’re erdia kendu, bestia ia batian;

zubi zar asko, tente zaudenak juan dan zenbait urtian,

egun orretan gelditu ziran porrokatuta ur-pian.

 

              4

Au juzgatzeko eztire asko gure abilidadiak,

zergatik geran estudiatzen iñon ibili gabiak;

mendi, elizak eta basuak, denak zituen beriak,

urka añeko arbolak presan ipurdiz gora pariak;

azken juiziyo eguna zala pensatu zuben jendiak.

 

              5

Biar bezala guztiak zuzen ezin nitzake kontatu,

baño kasuak alde-aldea nai nituke apuntatu;

Valle Baztan’go zubi geienak jota zituen botatu,

Jesukristoren imagina’re etzuen errespetatu;

orrenbestian geradenian izan gintezke kontentu.

 

              6

Ama Birjiña ur golpi arek leio batian utziya,

Santa Barbara mine-zuluan, ura ango desgraziya!

San Pedro berriz arkaitz gañian zegon beso bat autsiya,

gañera ala trastornatua zeru ta lurren artzaya;

erri ortako bikarioa etzen egongo lasaya.

 

              7

Egun orretan gertatu giñan franko estadu flakuan,

lenago elizan ziren santuak gelditu ziren kanpuan;

jendia billa enpeñatu zan urak bajatutakuan,

Jesukristori sube aundi bat bildu zitzaion lekuan;

gauza guziak tristiak dira desgrazia den lekuan.

 

              8

Mangera onek begira nolaamenazatu gaituan,

gauza guziak beretako nai, etzan kontentu kituan;

egun orretan iru andre’re urak eraman zituan,

aur bat ere an atera zuten gaixua ia ituan; 

negoni bistan enitzen baño ala jakindu nituan.

 

              9

Besotik aurra urak eraman, ikaragarrizko lanak,

zer naigabia artuko zuten aren aitak eta amak!

Merezi duen persona bati eman bear dizkat famak;

gurutzetxo bat merezi luke ura salbatu zuanak;

itua zala uste genduen, oso triste geunden danak.

 

              10

Urrutitikan beiratuta’re ematen zuben itsusi,

ganadu asko zeraman urak bere ganbela ta guzi;

etxiak eta murallak berriz porrokatu eta autsi,

jende guziak errezatuaz mendiak gora iasi,

mundua galdu zidanez gero ezta olakorik ikusi.

 

              11

Marin bera’re gaizki ibilli da goitikan bera jatxita,

nora abiatu etzakiala bide guziak itxita;

semia urak kanpora bota, aita barrenan etsita,

pikatxoien bat arrapatu du zerbaiten billa asita,

bere biziya an salbatu du zielo rasua autsita.

 

              12

Egun guzia uretan pasa,  allegatu zen arratsa,

Elizondo’ko jendientzako tristia eta garratza;

almazenetan zauden barrikak kalietan bera pasa,

gauza egiten ezta izaten ondatzen bezein erreza,

garai onetan etzeuden lasai Jabier eta Galarza.

 

              13

Ur golpi orrek zerra-fabrikan egin duan pikardiya,

zenbatan ezin juzka litake, ain zan ikaragarriya;

amar minuto baño lenago eraman zion erdiya,

beren biziya ezin salbatuzjendiak ura larriya!

Felix Opoka’k ongi gostata egiña dauka berriya.

 

              14

Ainbeste egur urak eraman, fabrika geiena bota,

baporia ta majineriak etzuten gutxi inporta;

diran bezala esango ditut enteratua nago-ta,

ongi dakiyen gizon prestu bat neri jardun zait ojuka:

geien-geiena kastigatua dala Don Felix Opoka.

 

[1913]

Post hau iteko erabili den materiala:

“Estanpas Baztanesas IV”, Lekauzko kolegioaren errebistan uholdei buruz 1971an idatzitako erreportajia.

Gure blogeko pasaden urteko  “1913ko-uholdeak” posta.

klasikoak.armiarma.com (Txirritaren bersoa).

Read Full Post »

Gerra aurreko Ikastola.

Apirilako Nabarraldeko kazetan, gibelekoaldian Patxi Goikoetxeak idatzitako artikulo interesgarri bat agertzen da. Idatzia “¿Acoso a las ikastolas?” izenburua dauka eta azken bolada hontan ikastolak jasotzen ari diren erasoa azaltzen digu eta ez soilik betiko “etsaien” erasoa, baizik kezkagarriena dena, ikastoleen modeloa “babestuko” lizatekeen pentsatzen genuen taldeen erasoa!. Azkenaldian hainbat talde ta jende, haurrak modelo D-en matrikulatzian eskola publikoan izatea animatzen dute, eskola publikoa, eskola publikoa ta euskal eskola publikoa (Escuela Pública Vasca) aldarrikatuz,! ikastolen  50 urteko lana baztertuz!, beno hori bai, Erriberako eta “zona no vascofono-an” eskola publikoan aukerik ez dagoenik, ikastoletan haurrak matrikulatzea gurasoiei animatzen dute!..eta ala ikusita, euskal eremuko ikastolak, sobran daudela dirudi!!!. Erran behar (jakiteko, gogoratzeko edo bederen ez ahazteko), eremu ez euskalduneko gaurko egoera (eskola publikoan eskuaraz ikasteko aukera) orain dela 50 urte Nafarro osoan berbera zela (“eskola publiko” beharrean “eskola nazionala”), hauxe da “zero”! Baño herri eta hiri batzutan guraso batzuk, dena aurka izanez, beren sosa  patuz, izerdia eta batzutan bere osasuna ere Ikastolen modeloa aurrera atera zuten.

Nik (Pello San Millan) ikastolak aldarrikatzen dut eta doike! baita ere euskal eskola publikoa, nik ere (artikuloaren egilea bezala) eskola publikoko zentroko irakasle ta langileak errespetatzen ta miresten ditut eskuararen inguruan egiten duten lanagatik,30 urte hauetan buelta osoa eman bai dute Nafarroako euskal eskola publikoari eta noski! aukera hori erabaki duten gurasoak ere!  baina baita ere miresten ta errespetatzen du Ikastolako andereño ta maixuei eta gurasoen inplikaioa ere! Ez da baten alde egotea eta bertzearen kontra! ez da bat bai publikoa delako eta bertzea ez…pribatua?, kontzertatua? koperatiba?… publikoa? edo… soilik ikastola delako!!.

Kuartelekozelaiako eraikina. Gaur egungo Baztan Ikastolako Haur Ezkuntzako egoitza garai batean eskola nazionalaren eraikiña. Argazki Alberto Villaverde, 2004 (aldatuta dago sepia filtroa ezarri zaio)

Ikastolako “semea” nahiz, Baztan ikastolan hazi eta hezi nintzen, gaur egun seme-alabak ditu eta matrikulatzerakoan Ikastolan sartu nien (niretzat eta emaztearentzat aukerik onena iduritzen bai zizaigun), akaso ez da izanen aukerik onena ezta txarrena ere!, baitzik soilik bertze aukera bat eta nik, bertzen erabakia errespetatzen dudan bezala nerea errespetatzea ere gustatuko lizateke. Baztan Ikastola ikastola publikoa da, udal eskola publikoa hain zuzen eta horregatik gure zulo hontan baztandar batzuengandik beti eta azkenaldi hontan nabaritasun haundiagorekin, “hitz-eraso-ak” jasan eta jaso ditu.

Eraso, gorroto eta amorru horien adibide gise 2012ko Martxoko 13ren diario de Noticiasko “Alumnos de Baztan Ikastola aprenden a pintar con Elisa Muñoz” artikuloan norbaitek utzitako komentarietan ikusten ahal da (mesedez irakurri komentarioak). Artikuloa, soilik ikastolako guraso baten (gañera modu altruistan eta ekimenarako materiala berak patuz) haurrekin izandako aktibitate interesgarria azaltzen du (gurasoa artista ezaguna da eta haurrei arratsalde batez margolaritzaren munduan murgildu zien), ba hori norbaiti tripak astintzen dio, odola irekitan patzen dio eta bere barnean izan dun (pentsatzen dut) Baztan Ikastolarako amorru, amorrazio, ernegazio, ernegu, errabia, gorroto, herra, aiherkunde, higuin, hegigoa…(akitu zait gorroto eta errabia sinonimok) ateratzen zaio eta gauzak jakin gabe ergelkeriak idazten hasten da; materiala eta aktibitate hori ea guraso elkarteak ordaintzen dun edo hau “ere” Baztanen zerga ordaintzen dutenak ordaindu dute,  Baztandarrek ez dutela ordaindu behar urtean 60o.0000 euros kostatzen duen eskola mantentzea…Batek erantzuten dio gauzak nahasten ari dela eta Ikastolako gastu hori Nafarroako gobernua (hezkuntza sailatik bidez)  moduloen araberaz ordaitzen dula eta Baztango udala soilik presupuestoa onartzen dula. Komentarioak zakartzen doaz  eta baztandarra bezala “bere” sosa ikastolan gastatzia molestatzen ba zizaion, orain! Napartarra bezala,  pagatzen duen zergako dirua Ikastolan gastatzia mintzen dio!…zenzugabekeria eta ergelkeria nabarmentzen da “subjetividad” nik-aren atzean ezkutantzen eta idazten duen hitzetan.

Pentsatzen dut subjektibitateak eta halakoak, nahiko zutela ta gañera! poztuko zirela Baztan Ikastola itxi, bota edo desagertuko balitz, Ikastolako aurkari hauek naiz eta ondarreko denboraldi hunten kopurua haunditu dela dirudi arren, erran behar da, zortez gutti direla eta  baita ere, betidanik izan direla, ia Mariano Izetak,  “Gerla aurreko ikastola” Baztan Ikastolako 25. Urteurrenerako prestatutako idatzian aipatzen zun; Elizondon beti izan ditugu Ikastolaren etsaiak eta orduan ere baziren hortan nabarmentzen zirenak eta bere lan maltzurran ari zirenak ikastola bota beharrez, baimenik ez ginula eta ikastola legez kanpo zagola… Subjektibitatearen aitetxiak ikastola itxtea lortu zuten, baña itxi zutena ez zen 41 urte daraman Baztan ikastola, baizik honen “alaba” nausia izan omen zen Elizondoko ikastola (ta poztu ziren).

Lehenego ikastolaren gela Beitonea etxean.

Lehenengo Ikastola hau Elizondoko Eusko Etxean biltzen ziren euskaltzaleek eraginda Elizondoko Beitonean 1935eko irailean ireki zen. Andereño gise 21 urteko Pilare Alba Loiarte goizuetarra hartu zuten. Ikastola honek Ignacio Iturria dirulaguntza jaso zuen hasieratik, ikastolak eragiten zituen kostu guztiak bere gain hartu zituen, gasto guztiek ordaintzen baitzituen; andereñoaren soldata, liburuak, alkiak, maiak, antolamentu guziak, den denak herriari edo batzokiari deus kosta gabe. Bertze batek tokia utzi zien, Ikastola Beitonearen behitikoaldian antolatu zuten eta ikastolaren atzean laguntzaile ta bultzatzaile gise bertzeak bertze Manuel Arburua, Bittori Etxeberria eta Felicitas Ariztia egon ziren. Txokotoko auzoan, trinketaren aldamenean zegon ikastolan berrogeita bat haur biltzen ziren. Miguel de Alzo Lekarozko kaputxinoa eta Pilar Alba Loiarte andereño goizuetarrak eman zuten laguntza pedagogikoa. Ikastola hau gerra aurreko Nafarroan sortutako hirugarren ikastola izan zen eta Nafarroako eremu euskaldunean sortu zen Euskal Eskola bakarra ere. Dirudienez bailara huntan lehenagotik bertze saiakera izan omen zen euskal eskola bat irekitzeko baña baliabideak falta zirela ta Euskal eskol hori aurrera ez  zen atra. Elizondoko ikastolak ere jaio zenetik arazoz beterik egon zen eta hilabete eskaxa zeramala, eskualdeko ikuskaria zenak, Angeles Barriolak, Elizondoko ikastola ixteko agindua eman zuen, eskolak beharrezkoak ziren arauak betetzen ez zituela eta haur haiek Iruritako eskola nazionalara joaten ahal zirela argudiatuz lortu zun eta Irakaskuntzarako Zuzendaritza Orokorrak ikastola itxiarazi zuen.

Ixte horren ondoren haur guziak barreiatu ziren eta batzuk Miserikordiko eskolara eta bertze zenbaietzuk eskola nazionaletara.  1936ko otsailan Frente Popularrak garaipena lortzean, ikastolako eragileek bortz hilabete itxirik egon ondoren berriro ere irekitzeko baimena eskuratuko dute eta Txokotoko lokal txiki batean eta Pilare Alba andereño gise berriz ere, Ikastola honek hasitako ibilbidea segituko du. Irene Lopez Goñi irakasleak eta Nafarroako Ikastolen elkarteko pedagogia aholkaria dena, bere  “Nafarroa garaiko ikastolen historia (1963-1982) ” tesisa prestatzen ari zela Pilare Alba andereñoa elkarrizketatu zun eta Elizondon egondako denboraldia oroizapen onakoak zirela aipatu gain Ikastola horretan aurrera eraman zen hizkuntza ereduaz kontatu zion: den dena eskuaraz ematen zen, haur guziek euskaldunak zirenez inolako arazorik ez zuela aurkitu, haur txikiak zirenez testu libururik ez zirela erabili baizik argazkiak eta marrazkiak….

Porzierto! Argazki ta marrazki horiek Uztailan gerla eztanda egin bezain bezain pronto, errekete kuadrilla bat ikastolako atea bortxatu eta herriko plazan erre zuten baitere Ikastolako mahaiak eta aulkiek eskola nazionaletara banatu zituzten eta ikastola hustu ondoren ate buruan, pinture horiz  “cuartel de Pelayos” idatzi zuten.

Post hau iteko erabili den materiala.

Nafarroa garaiko ikastolen historia (1963-1982) Irene Lopez Goñi (2002) .pdf artxiboa.

Ikastola: Un movimiento popular y pedagógico. Irene Lopez Goñi. (Euskara Kultur Elkargoa 2007) liburua.

 Baztan Ikastola 25. Urteurrena 1970/1995  liburuaren

Read Full Post »

Kartak (XIX. mendeko postak).

2012ko apirila.

Pasaden Ortzegun sainduan, kartetan aritu giñen, hain zuzen musean, Xorroxin, Xaloa eta Ttipi-ttaparen aldeko mus txapelketako Elizondoko lehian, beno, Elizondoko lehietako batean, Erlategi elkartekoek antolatutako lehian hain justu!. Jakina da, Nafarroako Gober­nuak euskarazko hedabi­deak dirulaguntzarik gabe utzi dituela eta hori ikusirik, eskual­deko euskarazko hiru hedabideak  diru-sarre­ra alternati­boak bilatzeko es­kual­deko elkarteen laguntzarekin Mus Txapelketa hau antola­tu dute eta hilako 14an Sunbillako Euli-beltza elkartean finala jokatuko da.

Elizondo izena duen "baeza" (zigilua). Historia Postal de Navarra blogatik hartuta dago eta blogaren egilearen bildumakoa da.

Hori zela, ta esku utsik (ez bildotsik ezta ardo botlilik) etxera bueltatzen nintzela (gañera lehenengo txandan kaleratuta) bururatu zizaidan  Baztan, musa, kartak edo halakoak lotzen zituen post-a idaztia. Pentsatzen nuen zerbait egonen zela idatzita; bitxikeri baten bat, partida mitiko bat, jokuaren azalpenak…edo ipuin bat lau baztandarrekin mahi batian ardo txikitoak edaten eta kartetan jokatzen hasiko zena…baña ez! nere artxibategian (liburu, pdf artxiboak, egunkari ta aldizkariko artikuloak, web horriak, hemeroteka harpidetuak…) ez zen ja agertzen. Eta uko egin behar nuenean, dena azken kartara jokatu nun eta maukapean gordetzen nuen azken ” karta” atera nun….”google jokerra” . San gugelen edo lagun batek googleko bilatzaileari deitzen dion bezala, Orakuloan “Baztan”, “Elizondo”, “cartas” hitzak idatzi ta “enterra” sakatuz….Elizondo eta kartak lotzen zuen blog bata zerrenda txikiaren hasieran agertu zen!!!

Erran Behar, blog horretan azaltzen zuten “kartak” ez zirela” enbidatzeko ta ordagoak botatzeko kartak, baizik…idazteko ta bidaltzeko postak ziren, hauxe da! karta horiek ,gutunak ziren!!! Bloga,  Historia Postal de Navarra izena zun eta Elizondori erreseña  iten zion artikuloa,  HISTORIA GENERAL Y POSTAL DE ELIZONDO, doike!! . Bloga bitxia eta harrigarria da. Egilea, Kanariasko Rafael Angel da eta blogari honek daukan  filatelia bildumaren bidez, Nagarroko historia postala kontatzen digu episodioz episodioz. Episodio horietako bat Elizondoko herria protagonista da eta hainbat datu interesgarriak emanten  digu, ez soilik Elizondoko historia posten inguruan baizik baita ere, herriko “historio generala” kontatzen digu, gehienen bat XIX. mendeko datuak! hortarako “Reak Academia de Historia-ko” hiztegi geografikoaz  eta garai hortako liburuaz baliatzen da, gañera posta “apaintzeko” Elizondoko estafetatik (postetxea) atra diren hainabat karta-azalen irudiak (denak bere bildumakoak) erabiltzen ditu.

1846ko ekainaren 22. Elizondotik korellara bidalitako karta. Irudia ,Historia Postal de Navarra blogatik hartuta dago eta blogaren egilearen bildumakoa da

Blogan aipatzen da 1859an San Ildefonson siñatutako hitzarmenaren ondoren, Elizondok paper garrantzitsuaa  hartuko dula. Hitzarmen horretan Espainia eta Frantziaren arteko korrespondentzi puntu mugak ezarri eta aplikatu behar ziren gaineratasak  (bi herraldetako hainbat monedetan) zehaztu ziren. Iparraldean, muga puntu horiek sei izanen dira;  Baigorri, Behobia, Kanbo, Donibane Lohizune, Donibane Garazi eta  Uztaritz eta Nafarro garaian berriz,Donoztebe, Luzaide eta Elizondoko herriak izanen dira. Baita ere dio errepide  hegoaldetik iparraldera guruzatzen duena, Iruñetik Frantziara, egoera onean dago, eta oraindik gutti erabilia dela ( errepidea, Nafarroko Diputazioa 1847an eraiki zun) . Postak astean hiru aldiz Iruñatik “valijero”  (garai hortako korreosko funzionario antzekoa) bat  kartzen ditu eta Elizondoko estafetan Ibarrako korrespondentzia banatu eta biltzen da.

Historia postala gehigorako ez duenez ematen, Elizondoko historia orokorrako  hainbat datu (XIX.mendea) ematen ditu hortarako aistion aipatu dugun bezala, hainbat liburutaz baliatzen da.

Elizondo XVIII . mendean.

Descripciones de Navarra. Biblioteca de la Real Academia de la Historia, 9/5457, fines del siglo XVIII.
Realengo-lekua da. Herri honetan Casa Concejil, ibarreko bilerak eta audientziak ematen dira.

Ihardun jurisdikzionala zibil eta penala haraneko alkatearen eskutan daude. Alkatea  izendatzen du auzotarrak proposatuta Erregeordeak hiru urterakon alkatea izendatzen du.
Herria bi irin-errota, eliza, sakristana, benefiziatu bat, ehun eta hogeita-lau etxe erabilgarriak, zazpi hondatuak eta zazpirehun ta laurogehitamabi biztanle ditu.

Elizondo 1802an.

Diccionario geográfico histórico de España por la Real Academia de la Historia.  Madrid, 1802, 243 (horria).

Iruñako merindadeko 6. partiduae, Nafarroako erresumaren elizbarrutietan. Ibai nagusia bi auzoetan banatzen du herria… Haranean buru eta alkatesren egoitza da. Harrizko jauregi eder bat bada “Valleko Etxea” izena duna, bilerak egiteko erabiltzen dena eta eta  kartzela arras segurua daukana.

Badira bi azokak, hiru egunekoak bakoitzean, bata Pazko-astelehenean hasten dena, eta bertzia San Lucas eguna (urriak 19). Trafikoa mota guztietako ganadua osatzen du. Hospicio bat bada eta han  herrialdealdeko “alperrak” zeregin batetan aritzeko artilezko terlizak eta “valleko” lihoako zapi goxuak egiten dute. Bere biztanleria 792 pertsonekoa  da 124 etxebizitzetan, errotak… eta San Pedro apostoluaren elizan, apaiz,  4 kapelain, “luminero” bat eta arropa garbitzeko a emakume bat ditu..

Elizondo 1842an

Diccionario geográfico histórico de Navarra por Teodoro Ochoa. Escribano del extinguido tribunal de la Real Corte de Navarra, Secretario del suprimido juzgado de avenencias del de comercio, y escribano público de número de la ciudad de Pamplona, Pamplona, 1842.

Kokapena Baztan ibarran, Iruñeko Merindadekoa, eta eta zortzi liga (legua) iparraldean,  hegoaldean mugatzen du Irurita bi ligatara, mendebaldean Lekaroz liga erdira, Elbetea 200 metrotara ( herrialdeko “varak” neurria aipatzen da), iparraldean  mendi batekin eta ibai  biztanleria bi auzotan banatzen du.

Eraikin ederrak daude, eta jauregi bikaina “gobernatzaileena” deitzen diotena, elizatik gertu, ondoan frontis nagusi eta bikain bat pilota jokoan aritzeko, gibelian  ibaiaren gainean balkoi bat da  eta hortatik amuarrainak arrantzatzen ahal dira.

laborantza nagusia da, artoa, patata, barazki eta gari apur bat. Eskola bada eta han  70 mutil eta 30 neska joaten dira, eskola maixu bat dauka eta honen soldata  3.000 realak  urtekoa da. San Pedro apostoluaren parrokian Vicario, kapelainak eta garbiketarako emakume bat ditu eta lekua 1.220 arimentzako da.

Elizondo 1847an.

Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar por Pascual Madoz, Madrid, 1845-1850, 103. horria)

Kokapena Baztan ibarran, Iruñeko Merindadekoa, Bailararen erdian eta ordoki batean kokatua dago. Herrian Bailarako eta hunten bailarako Udaletxea biltzen da. Haize bortitzez babesten duen mendi “latzetz” inguratuta dago, klima izanez hotza neguan eta epela ta “sanoa” udan.  Herria ibaia zeharkatzen du eta bi kale edo auzotan banatzen du. Biztanleria 250 etxetan biltzen da eta Balleko Etxea kartzela eta eskolako gela bat edukitzen du.

Eskolan 70 mutil eta 30 neska aritzen dira. Harrizko eraikin ederrak daude, eta nabarmentzekoa da “gobernatzaileena” deitzen diotena, elizatik gertu eta gibelian,  ibaiaren gainean balkoi bat da  eta hortatik amuarrain “goxoak” arrantzatzen dituzte. Herriaren erdigunean iturri bat bada eta bertze bat urbilean, biak ur goxokoak dira baño gutti erabiliak, zeren herritarrek ibaitik zuzenean ura hartzen bai dute!.

Eliza (Santiago), bortz aldare, organoa eta apaingarri bikainak ditu. Bikarioa, sakristana, bi benefiziatuak eta garbiketarako emakume bat eliza zerbizatzen dute. Santa Engraziako baselizan apez bat bada eta hilerria ekialdera dago eta osasuna publikoarentzat ez da kaltegarria.

Post hau iteko  Historia Postal de Navarra bloga erabili dugu.

Irudia Santiago kalean hainbat urtez Elizondoko Correos-ko bulegoa egon den tokia. Irudia, Jorge Oteiza Baztan Etnografia museoan saltzen duten postala da (zerbait aldatua).

.

Read Full Post »

Beartzungo kuartela

Baztanen badire bazter ederrak, paraje politak ta toki kuttunak, batzuk magikoak ipuin ta kondariaz beteta; Xorroxin eta lamiak, infernuko erreka eta diablua, jentila ta harrikulunka bezalakoak. Bertze batzuk berriz, historioak eta garai bateko gertakizunak kontatzen digute,  eta azken hauen artean Beartzungo kuartel zaharra izan daiteke, edo obe errana eraikin zaharraren ondareak izaten ahal dira! ikusgarria bai da (bederen nerentzat) han menditartean, lañoetatik atratzen, eraikin “fantasma” bat bezala ikustean..

Beartzungo kuartela, izena dion bezala Elizondo eta Elbeteko mendi-auzo hontan dago, hain zuzen Burgaren magalean, Mutilaskoneko bide ertzean eta Gazteluko Bordaren inguruan. Beartzun Elizondoko auzo urrunena eta bakartuena da, baitere jende gehiena ez jakin arren zati bat, kuartela eta zenbait bordalde barne Elbetekoak dira. Beartzun auzoa mendiz inguratuta dago: Burga (810 m) eta Oiza (710 m)  iparraldetik; Argañetak (1003 m), Urruskak (990 m), Zarkindegik (860 m), Eihartzeko gainak (870 m) eta Hargibelek (990 m) hego-ekialdetik, eta Kola (830 m) mendiguneak hego-mendebaldetik. Mendi horien guztien erdian, auzoari eta inguruari izena ematen dion errekak zeharkatzen du: Beartzungo errekak! eta bere albotan, Beartzun auzoko baserriak daude barreiatuta. Beartzun mugaldea da, muga “fiktizio” baten bertze aldea da. Bi estatuen (Espainia eta Frantzia) artean ezarritako muga administratiboaren alde bat, bertzia Baigorriko ibarra da, Banka, Aldude, Urepel…

Espainia eta Frantzia arteko muga administratiboa baztandar haunitzi onura ekomomikoa ekarri zien. Baztandarrek, “alde huntan” behar ziren produktuak (ekaiak) “bertze aldetik”  ekartzen zituzten, ekai horiek ezkutuan mugatik pasarazten zituzten hegoaldean saltzeko. Beartzun Nafarroa eta Nafarroa Behereko mugatik gertu dagoenez, “gau lanaren” eremua bihurtu zen, ( kontrabandua Baztanen  gau-lana izenarekin zautzen zen, muga zeharkatze gehienak gauetan izaten bai ziren) . 40ko hamarkadan kontrabandoaren puntu gorene izan zen bailaran, eta hurrengo hiru hamarkadetan ere kontrabando ugari egon zen.  Elizondora iristen ziren “pakete” gehienak Beartzundik pasatzen ziren nahiz eta bertze batzuk Sara-Orabidea-Bagordi bidea zeukaten. Beartzungo muga babesteko eta mugalarien lana eteteko, kuartel bat jarri zuten, Beartzungo kuartela!!

Argazkia Pello San Millan.

Kuartela bai karabineroen edo Guardia Zibilen kauartela bezala zautzen da, gauza da bai karabineroak eta bai guardia zibilak ibili zirela bazter hoietan. Karabineroak  1829an sortutako gorputz armatua zen, bere ardura kostaldea eta mugak zaintzea eta iruzurra eta kontrabandoaren errepresioa zuen. Karabineroak ejerzitoaren organigramaren barruan zeuden eta 1913ko udal idatzietan agertzen den bezala Udalak garai haietako Defentsa Ministerioari Beartzungo lurrak utzi eginen dizkio (ez erabiltzekotan, lurrak bueltatzeko klausularekin) eta handik haintzin karabineroak bere postua izanen dute. Gorputz armatu honek, gerra zibilan errepublikako gobernuari leiala izanen da eta horren ondorioz gerra amaituta desagertuko da zeren 1940an  Guardi zibilan barne integratuko dute. Postgerrako lehenengo urte hoietan mugen babesa guardia zibilen esku egonen da  eta hauen antolakuntza Nafarroan, lau konpainiazkoa izanen da eta Iruñan, Auriz, Ezkarozen eta Elizondon kokatuko dira. Kompainia bakoitza hainbat postu eta destakamentutan banatuko dira, Endarlatzan hasita eta Luzaideko Gañekoletan bukatuz  20 guardia zibilen postu ezarriko dira, Baztanen hain justu; Aritzakunen (4), Errazun (9), Arizkunen (5), Beartunen (13) eta Urkiagan (12) . ( giltzatarteko zenbakiak, guardia zibil kopurua adierazten du, datak 1958koak dira eta “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburutik atraiak daude, 263 h). 1943an  Ministroen kontseiluak estatuaren hainbat eraikinak berritzeko, hobetzeko, haunditzeko eta egokitzeko  baimena emanen du eta hoien artean Beartzungo kuartela egonen da. Kuartela egokituko da, 80 hamarkadan zeukan itxura hartuz eta  hamabortz guardia inguru, kaboa, sargentua eta lotinanta barne, batzuk familia ta guztikin! edukitzeko   gaitasun  izanen du eraikin “berria”.

Argazkia Pello San Millan.

Kontrabandua borrokatzeko eta mugalariak arrapatzeko zeuden hemengo guardiak zibilak eta horretarako 72  orduko jardunaldietan  lan egiten zuten. Bikoteka kuarteletik atra eta ingurko bide, zoko eta antzekoak zelaztatzen zuten, hiru egun hoietarako (atseden hartzeko, bazkaltzeko…) bi postu zeukaten guardia zibilak, bat Urruxka inguruan Berdaizen ta bertzia Harrikulunka aldera. Pedro Mari Esartek bere “El contrabando en Baztan, contado por sus protagonistas” liburan kontatzen dun beala ( 144 h) Beartzundik bi zamalarien (paketeroen) ruta baziren, Aldudestik atratzen zena, kuartel gañetik pasatuz, Belaun, Ogueta eta Galartzako estalpean akitzen zena. Bertzia Urepelen edo Bankan hasiera, Bustenea, Urruxkako kaxkoa , Basabar eta Gusmeta zuen ibilbidea. Normalki  guardia zibil bikotea Iratze meta baten atzian ezkutatu itxarotzen zuten eta paketeroak ikusterakoa “altoa” emanez eta batzutan tiroak airera botaz ere, atratzen ziren. Erran behar guardia zibilen bizitza gogorra zela eta soldata gutxikoa,  gehienak “bustita” zeuden eta arazo gehienak guardia zibil berriak sortzen ahal zuten, ez bai zekiten ezta kontrabandistak ezta ere guardial  zibil zaharrak, nola “hartuko” zuten kontrabaduaren afera…baiña gehienetan deus erran gabe segidan konturatzen ziren ze funzionamendua batzen eta bere “partea” eskatzen akitzen zuten.

Guardia zibilen eta barriden arteko erlazioa erraten ahal da  hona izan zela edo bederen normala, Beartzundar neska batzuk guardia zibil batzuekin ezkondu ziren, Beartzungo eskolako haurrak orakundeko boletuak kuartelara saltzera joaten ziren, baitere auzotarrak kuartelera gerturatzen ziren telefonoz deitzera, hangoa baitzen inguru hartan bazegon telefono bakarra eta urte haunitz, Beartzundarren igande arratsaldeko topagunea edo bilgunea izan zen ere eta hitz hauek erranda “ikusiko gara kuarteleko soruan”  igande arratsalderako gelditzen ziren. Baina egun beltzak ere pastu ziren kuartelaren inguruan, normala zen paketero bat harrapatzean kuartelean sartzea eta ” andanada de hostia” batzuk eramanda atratzia, baina gertakizun txarrena edo tristena,  1924ko gau ilun batean gertatutakoa izanen da.

Urte hortan gertatutakoa,  Jose Antonio Perales Diazen  “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburan, Urruxkako Joxepi Mihuraren ama kontatzen du, nola Arizkungo gazte batek utsik joaten zela ( iparraldera paketeak hartzera) eta ustezko motiborik gabe tiro bat bota eta hil zuten. Aipatzen du sarjentuak “no tiene perdón ni de Dios  ni de los hombres” erran zula eta arizkundar mutikoak izenik gabe lurperatua izan zela. Iñork ez zuten zigortu hilketa horrengatik eta ezta ere ez zuten utzi familiari gaztearen gorpuari hurbiltzea.

Liburu berberan, Joxepi berberak aipatzen du, 80.hamarkada bukaeran kontabandua bukatuta (bederen kontrabandu herrikoia) dagoenez 1984an Guardia zibilak Kuartela uzten dute eta utsik gelditzen da. Hasiera batean kriston planak badire eraikin zahar hortarako eta  mugimenduak izanen dira eraikina hotela edo pisu erresidenzial, apartamentu eta halako zerbaitean bihurtzeko baña ladrilluaren boomaren garaian,  lurra eta eraikuntza negozioa zela, gauz arraroak eta beltzak atera ziren. 2004an Espainiako Defentsa MInisterioak bereak ez ziren kuartel zaharraren lurrak saldu omen zituen partikular bati, eta honek Serkoa SL merkataritza enpresari saldu zizkion ta enpresa honen nahia eraikin horretan astion aipatutako konplejua itea zen baña ezinezkoa zen itea, zeren saldutako hektare gehienak komunalak  omen ziren. Horren harira, Udalak lur horiek itzultzeko tramiteak hasi zitun eta apartamentuak egiteko ideia gelditu zen, baian berriki ezagutu da erreklamazio data pastu omen dela eta Baztango Udalak lur horiek betirako galdu ditula. Elizondo-Elbeteko Beartzun auzoan, dagoen kuartel zaharra erortzekotan dago orain, teilatu gabe, berroz, sasiz eta sastrakaz beteta eta gure istoriaren fantasma gise bezala…agertzen zaigu lañotartean!!!

Post hau iteko urrengo liburuak eta webguneak erabili dira.

“El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas”. Pedro Mari Esarte Munian. (Pamiela 2011 ).

“Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental“. Jose Antonio Perales Diaz (Nafarroko Gobernua 2004).

Ttipi TTapako “beartzungo-kuartel-zaharraren-lurrekin-gorabeherak? “artikuloa.

Berriako Iker Friasen “Beartzun: duela ehun urteko xarma” artikuloa. (2007)

Gaur egungo Beartzungo kuartelaren argazki gehiago ikusteko  “Baztan argazkitan” argazki blogako post hontan http://baztanargazkitan.wordpress.com/2011/09/11/beartzungo-kuartel-zaharra/ ikus daiteke.

Read Full Post »

Egati.

2011ko uzataila.

Urte batzuk badaukagunok eta Elizondon hazi garenok, Egati izeneko elkarte-txamizoa haise ezaguna egiten zaigu. Han gure nerabezaro edo gaztaro urteko herriko bestak  (behinpin gauak) pasatzen ginun, plazako girotik eta helduen “begibistatik” eskapo, Agerrealdera bidea hartuz Egatin, “babesten” giñen. Garaiko musikaz eta kolorezko argiaz inguratuta gure lehenego mozkorrak, lehenego muxuak ta lehenengo “atakaldiak”  izan genun. Gaztaroko urte hoiek ederrak izan ziren eta 2009an elkartea 25 urte iten zula eta Elizondoko bestetan txamizoa, berriro ireki zutenian,  milaka irudi, milaka sensazio eta milaka oroizapen burura etorri zizaigun. Oroizapenak, bigarren solairuko iluntasuna eta komplizitateatik, behitiko solairuko algara, saltoak, dantzak ta musika joan etortzen zizkidaten. Baita ere, garai hartako lagunen gogorapenak, betiko lagunenak eta han egindakoenak, nesken oroizapenak, zaututakoak eta ezta kasurik ja, egin zigutenenak!!… eta eztakit, kanpoaldean baziren kaiolengatik (untxienak uste dut zirela),  edo oilo, oilar (ta oilasko baten bat) nerabez beteta eta testosteronaz “kargatutako” lau pareta zelako, txamizoa, oilotegi batekin, irudikatu nun!

Argazkia, Pello San Millan

Oilotegi irudikapen horrekin, ez nintzen arras urruneratu, zeren denborerekin jakin dut, nere eskutan akitu zun 1935ko Abuztuko Blanco y Negro aldizkari bati esker, Egati bere jatorrian, oilotegi bat izan zela eta gañera ez oilotegi arrunt bat! baizik erreportajian dion bezala,  garrantzi eta fama haundiko oilotegi bat izan zen, Elizondoko Egati oilotegia.

1935ko abuztuko Blanco y negro aldizkaritik eskaneatua

Aistion aipatu dugun bezala, aldizkaria 1930ko alea da eta bere betiko gaiak gain; politika, mundua, moda, “gaurkotasuna”…ale hori, Euskal Herriri (Navarra y las vascongadas du tituloa) atal espezial ta  luze bat, eskeintzen dio. Atal horretan Bilbao, Donosti, Iruña ta bertze herriz aparte, Sunbilla, Narbarte eta Baztani buruz aritzen da. Baztan inguruko erreportaje artean bat nabarmenduko nun, “La granja Egati, un ejemplo a imitar” izenburua daukan horri osoko erreportajia, hain zuzen.

Juan Ramirez Domingo kazetariak siñatutako idatziak dion bezala; Egati hegazti-landetxea, imitatu behar den eredua da!, ez da ezer falta, argia (elektrikoa), garbitasuna, aireztapena, tokia, (bere 2i hektarea larrez ta aritzen inguratua)…guzti hori,  atzerritako landetxeei ezerrez “enbidiatzea” lortzen du.

1935ko Blanco y Negro aldizkaritik eskaneatua

Hegazti-baserria 1930an sortua izan zen, abeletxearen jabeak, Asiron, Iturria eta Aburria jaunak izanez. Hasmentako capitala 250.000 peztakoa izan zen ( erreportaje garaian. bere balioa milloikoa dela, dio) eta Nafarroan zirenetakoak, sortutako bigarrena izan zen (lehenegoa, Burgeteko “Txikipolit” izan zen).  Erreportajia seitzen du erranez, Etxaldea Leghorn arrazako lau mila  oilo erruleak ditula eta oil bakoitzak bere lehenengo urtean 250 arraultz “patzea” posible dula eta horrez gain, bere oilaskuen aragia paregabekoa dela eta eskualdean, Baionako oilaskoarik ia ia ez saltzea lortu dutela, ere bai dio.

Garrantzia ere ematen diote Egatiko lursailari, bere zuhaitz frutalak eta 3.000 aritzen osatutako basoari  (frantsen enbidia dena) eta oilaskoa aske hazitzen ahal diren 17 hektareko lur eremua… ta hala segitzen du Madriletik etorritako kazetariak, edertasunak idazten Elizondoko oilotegiaz, paregabekoa dela, oiloak “a todo confort” daudela…baña esaldi harrigarriena, idatzia amaitzeko erabiltzen du esaldia da…¡¡Españoles!! Un ejemplo a imitar, un camino a segir, La granja Egati de Elizondo…harrigarria! benetan harrigarria eta guk jakin gabe! ai ene!.

Post hau iteko, 1935ko Abuztuko Blanco y Negro aldizkariko, Juan Ramirez Domingos idatzitako “La granja Egati” artikuloa erabili da, baita ere Juan Antonio Mendizabalaren  “Avicultores para la historia”  (2007  Nafarroko Unibersitatea) idazlana.

Egati “granga” buruzko liburu baten prensa publizitatea.

Read Full Post »