“Elezahar” herrikoi baten arabera, Baztan bailaran, kiwia Zelanda Berriko errugbi jokalari baten begikotasunari esker iritsi zen Lezarozko zelaietan.
Kondaira egia borobila ez den arren, egiazko zerbait dago istorio horretan. Roger Mahan 70eko hamarkadaren amaieran Madrilera iritsitako hogeita hamar urte inguruko Zeelanda Berriko gazte bat zen, berarekin Jim laguna zihoan. Bi Zelandaberritarrak Espainako hiriburuan ingeleseko akademia batean eskolak emateko etorri ziren, eta ia hirian eman zuten lehen egunean, beren kirol gogokoena praktikatzeko asmoarekin rugby talde bat aurkitzea proposatu ziren.
Madrilen zehar hainbat itzuli eta saiakera egin ondoren, Unibertsitate Hiriko Zelai Nagusira iritsi ziren, eta, zeelandaberritar gisa aurkeztu zirenean, entrenatzaile baten aurrera eraman zituzten berehala. Entrenatzaile horren hitz bakarrak “Training, tuesday” (entrenamendua, asteartea) izan ziren.
Entrenatzailea Lino Plaza Lekauztarra zen, garai hartan Arkitekturan dena zena, eta Estatuko errugbiaren kondaira bat, ordurako Baztandarrak hiriburuan bi hamarkada zeramatzan.
Entrenamendu haietan (astearteetan), Mahan eta Plazaren artean sortu zen adiskidetasun haundia eta aipatutako Baztango kondai berriaren hazia izan zen; horren arabera, haraneko kiwi laboreen jatorria errugbian egongo zen. Urteetan zehar, Plazak, jokalari, nazioarteko epaile, entrenatzaile, zuzendari eta errugbiko hautatzaile nazionala izan zenak, zeelandaberritarren adiskidetasunari esker, kontzentrazioak antolatzen hasi zituen Lekarozen, Zeelanda Berriko jokalariek etxekoak hobetzen irakats zezaten. Eta diotenez, kontzentrazioetako atsedenaldietako batean, Zeelanda Berriko jokalari batek erran omen zuen Baztango lurra kiwia lantzeko egokia zela.
Bazkari batean, ezkerrean, Roger Mahan eta erdian, Lino Plaza. Argazkia publico.es
Garai hartan, Mahanek errugbiarekiko zaletasuna eta Plazarekin egindako entrenamenduak Australiako otarrainxkaren, Zeelanda Berriko arrainaren eta, jakina, kiwiaren inportazioarekin uztartzen zituen. Bere herrialdeko “mayoristen” tokiko ordezkari bihurtzea zen bere helburua, baina dena ia itxita zegoenean, bertze bat hartu zuten ordezkari gisa Espainian.
Orduan proposatu zion bere lagun Linok ekoizle bihurtzea. Eta Baztan bailaran egitea. Mahanen arabera, “klima leun eta hezeagatik Baztan laborantza hau garatzeko egokia zela” aipatu zuen eta koindairako errugbi jokalari ospetsua bera izan liteke, baina meritua Plaza baztandarrarena izango litzateke, berak baino lehenago ikusi baitzuen aukera.
Zeelanda Berrikoak zalantzak zituen mikroklima atlantikoarengatik iruditzen zitzaion Pirinioetatik gertuegi zegoela eta hotza gogorregia izango zela. 82an hastera animatu ziren. Urte hartan, hain zuzen ere, ezohiko elurte batek estali zituen lehen landaketak, eta ekintzaileak okerrenaren beldur ziren. Aitzitik, landareek bizirik iraun zuten eta Mahanek ordura arte dastatu zituen kiwirik gozoenak lortu zituzten. Zeelanda Berrian kontatu zuenean, ez zioten sinetsi.
Hektarea bateko landaketarekin hasi zen esperientzia eta Hasierako arrakastak Kiwi Baztán, S.A. izeneko sozietate anonimo bat sortzera bultzatu zituen (Miguel Mindegia ere bazkide gisa sartu zen), 1987an Sociedad Agraria de Transformación (S.A.T.) bihurtu zena. Bere kapitalaren zati bat Zeelanda Berrikoa zen eta, era berean, Zeelanda Berriko teknikariek landa-lanetan aholkatzen eta esku hartu zuten..
Hasieratik, Nafarroan fruta horri eskainitako azalera pixkanaka hazten joan da. 1987. urtearen amaieran 17 hektarea zeuden landatuta eta handitzen jarraitzen zuen. Hala ere, bailaran ezartzea ez zen guztiz erraza izan. Eztabaida ugari izan ziren, errate baterako, fruitua ez zela ohikoa inguruan, eta, dirudienez, arrakasta handiagoa izan zuten landaketak sortzeko aholkularitzarekin merkaturatzearekin baino. Baina… berrogei urteko historiarekin gaur egun erraten ahal da Kiwwia tokiko eta fruitu tradizionala izan daitekela!
P.d (Bitxikeria).
82an Espainiak Munduko Futbol Txapelketa hartu zuen urtea izan zen. Zeelanda Berria jokatzeko sailkatu zen, eta Mahan bere herrialdeko futbol selekzioaren manager gisa kontratatu zuten, eta batzordearen eskaera bat jaso zuen Zeelanda Berria ordezkatuko zuen landare bat hautatzeko, Munduko Txapelketako Lorategia izango zena (Bernabeuren aurrean) landatzeko. Eskaera Plazari eman zion, eta honek Zeelanda Berriko lihoa (lino) edo formioa aukeratu zuena, eta plakan herrialdeko agintarien edo txandako enbaxadorearen izena jarri beharrean, “Lino” hitza ezarri zen.
Raid Latécoère-Aéropostale hegazkin-zale amorratuek urtero egiten dituzten aire-bidai bat da, Pierre-Georges Latécoèrek eta, ondoren, Compagnie générale aéropostale «l’Aéropostale» edo “Aeropostala” posta garraiatzeko sortutako lehen airelineen ibilbide historikoak zeharkatzen dituena.
Bidaia horiek helburu hauek dituzte:
Latécoère eta Aeropostalaren lineen memoria mantentzea eta aireko postaren aitzindariek zeharkatzen zituzten herrialdeetako kultur eta elkartasun-proiektuak babestea.
2010eko Raid Latecoere, aeropostalaren aitzindarien arrastoari jarraituz, Lézignan-Corbièresko (Languedoc-Rosellón) aerodromotik abiatuko zen eta 18 egun geroago Dakarrera (Senegal) iritsiko zen. Urriaren 10eko goizean, hamabortz aireontzi (hegazkin txikiak) abiatu ziren Lezignanetik Salamancara. Lehen estapa hori, erregaia hartzeko Hondarrabian eskala egiten zuen, baina hegazkin guztiak ez ziren iritsi Hondarrabira, hegazkinetako batek Alkurrutz mendiaren kontra jo baitzuen Baztanen.
Urriaren 10eko eguerdi aldera, ezagutzen ez diren arrazoiengatik, hegazkinetako batek – DR400-180 modeloa, 1978an egina – taldearekin kontaktua galdu zuen, eta Alkurruntz mendiaren (934 metro) magalean, Otsondo gainetik oso gertu, haritz batzuen aurka jo zuen.
Istripuaren ondoren, hegazkin txikia erabat suntsituta geratu zen talkaren ondorioz, eta aparatuaren hondakinak mendi-hegalean sakabanatuta geratu ziren.
Argazkia Diario Vasco.
Betarteko tiro-eremutik bueltan zetorren ehiztari batek eman zion abisua SOS Nafarroari. Antza denez, 12:44 inguruan itzuli zenean, fuselajearen hondarrak eta hegazkinaren gurpilak aurkitu zituen, Atxelako Bideko pistaren bi aldeetan banatuta.
Zuhaitzen eta iratze artean hegazkinaren zatiak bilatu ondoren, hiru tripulatzaileen gorpuak agertu ziren. Hildakoak hiru gizonezko ziren, frantziar nazionalitatea zutenak.
Dirudienez, hegazkin txikiak ez zuen irratiz «arazo teknikorik» jakinarazi, eta, beraz, badirudi pilotua «galdu egin zela eta ikuspen gutxiko hodei-eremu batean sartu zela». Istripua gertatu zenean Baztangoizako inguru horretan eguerdia bazen ere, laino aunitz eta arras baxu zegoen, eta ia ez zen ezer ikusten. Azpilkuetako bizilagun batek (Fermin Barazabal) erran zuenez, hegazkina ordu erdi baino gehiagoz entzun zuen inguruan hegan, Azpilkueta, Amaiur eta Arizkun artean bueltaka, behe-lainoagatik hegazkina ezin izan zuen ikusi, baina bai bueltaka zebilela entzun zuen, nahiko baxu gainera!
Baina hori ez da Baztanen gertatutako hegazkin istripu bakarra. Hamaika urte lehenago, hau da, 1999ko uztailean, bertze hegazkin batek Baztango bertze mendi bat jo zuen, Saioa.
“Garraio Ministerioaren” txostenaren arabera, Aero Vodochody markako aireontziak (L-29 «Delfin» modeloa), istripuaren egunean, 1999ko uztailaren 14an, hegaldi bat egin behar zuen Limogesko aireportutik (Frantzia) Iruñera, Biarritzetik pastuz. Hegazkina Estoniatik Gambiara (Afrika) egiten ari zen hegaldiaren parte zen bidaia.
Hegazkinak 14:10 etan kontaktatu zuen Biarritzeko aireportuko kontrol-dorrearekin. Kontrol-dorre horrekiko azken komunikazioa sei minutu geroago izan zen, agur errateko, hegoalderantz (Iruñerantz) abiatuz. Segurtasun-denbora albisterik gabe igaro ondoren, eta inguruko aireportuetan lurreratu ez zela egiaztatu ondoren, hiru alerta-faseak deklaratu ziren, eta haren bila hasi ziren. Hurrengo egunean, 09: 30ean, hegazkinaren zatiak aurkitu zituzten, Saioa menditik gertu, motorraren zarata entzun zuten lekukoen argibideei jarraituz, zeren batzuek aireontzia laino artean ikusi zuten, eta batzuen ustez hegazkinak oso baxu egiten zuen hegan.
Dirudienez, aireontziak zuhaitz batzuen adaburua ukitu zuen eta haietako batzuen enborrak moztuz, azkenik, lurraren kontra jo zuen, 6 bider 3 metroko kraterra sortuz. Aireontzia erabat suntsituta geratu zen, 300 metro karratu baino gehiagoko eremuan sakabanatutako hondakinak eta bi tripulatzailen gorpuak aurkitzen ziren. Bi kideei paraxutean (jausgailuan iparraldean) salto egiteko astia eman zien, baina ez zen nahikoa izan, jausgailuetatik zintzilik aurkitu baitzituzten, baina lurrean pausatuta. Paraxutak zuhaitzen adarretatik zintzilik zeuden. Piloto nagusia frantsa zen eta kopilotoa Estoniarra.
Azkenean, istripuaren arrazoi posibleena honako hau izan zen: hegaldiaren azken fasean, oso altuera baxuan, ikuspen gutxirekin, bere kokapen zehatza ezagutu gabe, erregai kopuru mugatuarekin eta mendien arteko hegaldia.
Joan den mendeko 80ko hamarkadaren amaieran, Erratzuko Iñarbil auzoko Etxenikea leinuetxe-jauregia saldu zun. Jauregia saldu aurretik, 20 artxibo-kutxa atera zituzten Etxenikea jauregiko beheko solairuan zegoen armairu handi batetik.
Kutxa horietan Zozaiatarren korrespondentzia pribatua zegoen. Zozaiatarrak, Iñarbilko jauregiaren jabeak bilakatu ziren, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarrak, Erratzuko Maria Juana Felipa Etxenike, Etxenikeako nagusia zenarekin ezkondu zenetik. Martin Josek, Iñarbilgo jauregia eta Etxeniketarren bertze jabetzak Kubako Zozayako maiorazkoarekin (ustiategia) lotuko ditu.
Zozayaren gutun pribatu horiek, arras baliagarria da Kuba uhartearen egoera ekonomiko eta militarra ezagutzeko 1868tik XX. mendearen lehen herena arte, Kubako bi gerren eta gerraondoen testuingurua zehazten dituzte, eta penintsula eta irlaren arteko lotura egiten zuten sare familiar, sozial eta politikoen berri ematen dituzte.
Zozaiatarrek 314 gutun bidali zituzten Kubara, Kubako beren ogasunen administratzaileek 363 gutun bidali zizkieten 1869-1909 bitartean, eta horiekin lotutako bertze pertsona batzuek, 61. Guztira 738 gutun zituen artxiboak, baina hoietako bat, soilik bat, bertze guztietaik nabarmentzen da.
Nabarmentzen den dokumentua, 1866ko gutun pribatu bat da (Habana, 1866-VI-14), eta José Irigoyen, Miguel María Zozaya irigoyenen (Garai hoietan Etxenikearen eta Kubako Zozaya maiorazkoaren jaun eta jabea) artzain ohiak idatzitakoa da. Irigoienek Habanatik jakinarazten dio zazpi ordainketa-letra igorri zizkiola Zozayak Kuban maiorazkotzat zituen hiru ogasunetan bildutako diruarekin. Deigarria da Irigoien artzainak Zozaya familia nola tratatzen duen gutunan; izan ere, bere gutunaren hartzailearen lehengusua zen, eta familiares hizkuntzan solaste (idazten) dio, hau da baztango eskuaraz!
(Asko pozten naiz artalde ona daukazulako, eta barrenean sentitzen dut hil egin zitzaizkizula, ez da hori? onenak, okerrenak hil izan balira ez zatekeen hain pena handia izango, hori da munduko legea, gehien falta direnak bidaian joaten dira.)
historiadenavarraacuba. blogatik artutako irudia.
Idatzizkoa gehienbat gaztelaniaz bada ere (gutun komertziala da), euskarazko parrafo horretaz gain, euskarazko bertze hitz batzuk ere irakur daitezke, hala nola: aita, barride…
Eskutitzaren hartzailea Miguel María Zozaya Irigoyen da, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarraren biloba eta une horretan Erratzuko Etxenikea jauregiaren eta Kubako Zozaia maiorazkoaren jauna da.
Miguel María Zozaya Irigoyen 1822ko uztailaren 8an jaio zen, Erratzun, eta Juan José Tiburcio Zozaia Etxenike eta Maria Manuela Vicenta Silveria Irigoyen Dolarea (Erratzuko Bustinaga etxeko alaba) seme zen.
1845ean Baztan ibarreko alkatetza hartu zuen; 1847ko abenduaren18an Gobernuak alkate izendatzen du. Kargu hori 1853ko hasierara arte bete zuen, baita ere alkate izan zen bere Errazu herrian, 1863 eta 1864an Gorteetarako diputatu hautatu zuten Doneztebeko barrutian, 1881ean eta 1882an Nafarroako diputatu hautatu zuten. Horrez gain Miguel M. Zozaya Irigoyen Kubako uhartean (Matanzas) kokatutako Zozayako maiorazko finka garrantzitsuaren titularra izan zen. Nekazaritza finka handi hauek, «Soledad», «Bermeja», «San Miguel» eta geroxago « El Mulato» osatzen zuten . Guztiak 1776an erosi eta lotu zituen Arantzako Erregearena etxeko Martin Zozaiak, Migelen birraitona-osabak zena. Hau guztia, Miguel María Zozaya Irigoyen irudi garranzitsu batean bihurtzen da arlo sozialean (gizartean), ekonomikoan eta politikoki.
Politikari dagokionez, liberala eta karlisten aurkako izan zen. Bere aita, Juan José Tiburzio, hurbiletik bizi izan zuen lehen gerra karlista, eta Baigorrira (Iparraldera) familiarekin joan zen, Zumalakarregiren diru-eskaeretatik ihes egiteko. Zozaya familiak karlistengatik gerra pairatu zuen: Ana Franziska Zozaya, Miguel M.ren arrebakartzela kartzela eta 333 pesokoeta erreskatea. Ana Francisca Zozaya, Miguel M.ren arreba, eta Miguel José Gastón de Iriarte Dolarearen (Ana Franciskaren senarra) heriotza, 1837an gerran.
Lehen karlistada amaitu zenean, Miguel M.k 17 urte zituen, baina ez dago Don Carlosen aurka konbatitu izanaren inolako ziurtasunik. 26 urterekin Baztango Haraneko Alkate da eta 1848ko irailaren 25ean, Isabel II.ak, bere Estatu ministroaren bitartez, Isabel Katolikoaren Errege Ordenako zaldun izendatu zuen (titulua 1.000 erreal balio zuen), 1946ko abuztuan Nafarroan gertatutako matxinada karlistaren aurretik eta biztartean egindako zerbitzuengatik, Nafarroan, altxamendu hori berehala baretu zen eta gerra hau (Katalunian 1849ra arte gogor iraun zuena) Euskal Herritik kanpo 2. karlistada bezala ezagutzen da.
Diputatu Gise liberal moderatutzat jokatzen zuen, foruaren defendatzailea zelako eta iraultza erradikalaren aurka zegoelako. 1868ko iraultzatik aurrera (La Gloriosa deitua, Isabel II.a Espainiakoa tronutik kendu eta Amadeo I.a Saboiakoa, errege izendatu zuena) Karlismoa, neurri batean, desengainatutako moderatuez elikatu bazen ere, Zozaya ez zen karlistengana edo tradizionalistengana hurbildu. Eszena politikotik desagertu zen, baina 62 urterekin berriro urbildu zen politikan eta Borbondarren zaharberritzearen linea Alfonsinaren alde jo zuen.
Bertze arloetan Berrio, nahiz eta Miguel M. Zozaya maiorazkoaren titularra egiten denean, uharteko 243 jabeetako bat izango da, eta egonkortasun ekonomikoa, kapital eta errespetu sozial handia izan (XIX. mendearen hasieran, Kuban, abeltzaintza nekazaritzarekin ordezkatu zen, arrakasta handiarekin; Kuba, azukre-kanaberaren laborantzarekin arras aberatsa da), eta prinzipioz ogasun horren urteko kapitalak aberriratu; familia mantentzeko, Errazu parrokia eta herriari laguntzeko, eta bertze ongintzazko lan batzuk egiteko, denborarekin, berak eta bere seme Pedro Victorianos muturreko egoerak izando dituzte arlo ekonomikoan eta pertsonalean.
Personalean Bere alaba Gumersinda 1878an 22 urtekik hil zen, bertze alaba, Maria Dolores oso gaixorik zegola ( Parisen ibili ziren bi aldiz alaba sendatzeko) 28 urtekin, Manuela Ramon jaio zen egun berean hil omen zen eta baita ere emaztea hiltzea ikustea tokatu zizaion. Martin Zozaya, Miguel Mariaren osaba, Kubara joan zen familiaren jabetzak aitortzera eta 1883ko abenduaren 25ko data buen gutun baten arabera hil egin zuten». Guzti hau, Kubako haziendetako administratzaileekin izandako arazoekin eta Kubako guerrekin batera gertatu zen.
Jabe bezala, administratzaile txarrak, uzta txarrak eta kolonoen zorrak jasan zituen, administratzaile hauen arduragabekeriagatik kobrantza osoa ez zen behar zen erdira iristen.
Miguel María Zozaya Irigoyen 1895eko irailaren 15ean hil zen, eta haren semea Pedro Victoriano Zozaya Maritorena ( ama, Iruritako Micaela Maritorena) izan zen oinordekoa eta azken gerra eta gerraostea hondamendi ekonomikoa izan arren Zozayako diru-sarrerentzat (1896-1899), 1902aren ondoren gora egin zuten kopuru handiak lortuz eta ekonomikoki berreskuratu izan zen. Politika aldetik Pedrok aldaketa politikoa izan zuen tradizionalista egin zen, karlismotik gertu egonda.
Duela gutxi (2023ko martxoan), Historiaren Errege Akademiak (Real Academia de Historia) dibulgazio-helburuak dituen mapa interaktibo bat duen webgune bat ireki du. 150.000 erreferentzia geografiko eta biografiko dituen informazio-iturri handi bat dela erran daiteke, historia “hispanikoaren” benetako Google Maps bihurtuz. Nahi den eskualdean, herrian… zooma egin daiteke, eta txintxeta batekin markatuta badago, sakatzean koadro bat irekitzen da, aerlaitz desberdinak aurkituz: jaiotzak, heriotzak eta gertaerak.
Bertzalde, mapa interaktibo hori bilaketa-sistema aurreratu batengatik nabarmentzen da. Bilatzaile batean ohikoa den bezala, hitz gakoak sar ditzakegu, hala nola pertsonaien izena, gogoratzen dugun borroka baten lekua, edo, bertzerik gabe, biografien, gertakarien, aldien edo lekuen arabera iragazi.
Zomma egiterakoan eta gure eskualdera hurbiltzean, txintxeta ugari ikusiko ditugu. Pixka bat kuxkuxeatzean, ikusiko dugu agertutako pertsonaia historiko guztiek ez dutela zertan herrikoak izan behar, ezta bertako pertsonaia hitorikoak eta guttiago, euskal kulturako personai ezagunak. Agertzen diren pertsonaia historikoak hispanismoarekin lotura dute. Jar ditzagun adibideak;
Saran, Martín Alberto Palacio Elissagüe arkitektoa agertzen da, Saratar honek Madrilgo Atochako geltokiaren eta Bilboko Bizkaiko zubiaren (munduko lehen puentetransbordadorea) egilea izan zen. Baita ere Pedro de Aguerre Azpilicueta “Axular” ageri da. Askainen; Isabel Dato Barrenechea da personai historikoa, Madrilgo Datoko dukesa honek iparraldeko herrian zendu eta lurperatua izan zen. Beran; Caro-Barojatarrez gain, Vizente Gonzalez Moreno general Karlista agertzen zaigu (Moreno Urdazubi eta Bera artean hil zuten Nafarroako karlista batailoi menderakaitz batzuek). Lesakan, Fermín de Marichalar Arano jauntxoa eta Jorge Macazaga konsula dira mapa nabarmentzen dutenak. Etxalarren bertzeak bertze Miguel de Zubiría Merkatari tratularia eta Santo Domingoko alkatea (egungo Dominikar Errepublika), Manuel Aznar Zubigaray, Espainako Aznar presidente ohiaren aitetxia. Arantzan ageri zaigu Juan Bautista Irisarri Guatemalako independentziarekin zerikusia zaukan merkataria, Francisko Almandoz militarra…Ituren; Juan Vizarrón Aranibar Kadizen merkataria, Zubietan José Francisco Goyeneche Juanmartiñena, Doneztebe; Gerónimo de Uztariz, Tomás Echavarri Ostiz pianista eta Juan Antonio de Urriza konsula. Donamarian Juan Francisco Aguirre Uztáriz marinela eta exploratzailea, Narbartem hainbat Uztariz familiako kideak eta José María Lacoizqueta apaiz botanikoa, Zugarramurdin Juan Francisco Aguirre Uztáriz finanza gizona…eta Baztanen, antzekonparezido, doike!
Mapa honetan agertzen diren baztandarren artean, aunitz blog honetan landu izan dira jada, baina bertze batzuk aurkikuntza bitxiak izan dira, Gregorio Zabalza Olaso Arizkundarraren kasua bezala
Arizkunen jaio zen 1829an, eta zuzenbidea ikasi zuen Madrilen. Bere ideologia politikoa zeinu aurrerakoiko liberalismoarekin identifikatzen zen. 1869ko urtarrilaren 15eko hauteskundeetan, gizonezkoen sufragio unibertsaleko lehen hauteskundeetan, Iruñea eta Agoizko barrutietatik Gorte eratzaileetarako hautagai izan zen Komite Liberal-Foruzale-Monarkikoaren izenean, baina garaitua izan zen. Batzorde horrek bakearen eta foruen bandera, Nafarroako autonomia eta independentzia ekonomiko-administratiboa jaso zituen. Era berean, erlijio-tolerantziaren alde agertu zen, karlisten jarrera politiko eta ideologikoei aurre eginez.
1871ko martxoaren 8ko hauteskundeetan Baztango barrutian aurkeztu zen eta 5352 boto-emaileetatik 2635 lortu zituen. Ondorioz, Eusebio Múzquiz (Elizondo) hautagai karlistari irabazi zion. Hala ere, Muzkizek irregulartasunak salatu eta protesta egin zuen, boto-zenbaketaren prozesuko irregulartasunak azalduz. Zigan, Oronozen eta Almandozen hainbat protesta aurkeztu zituzten karlistek, mahaiaren eraketan irregulartasunak egon zirelako. Azkenik, Kongresuak Zabalzako diputatuaren akta onartzea erabaki zuen. Gregorio Zabalzak Savoiako dinastiaren zilegitasuna eta 1869ko Konstituzioan jasotako printzipio konstituzionalak aldarrikatzen zituen.
1879an Sagasta buru zuen alderdi liberal-fusionistarekin lotuta zegoen. 1881eko abuztuaren 21eko hauteskundeetan, Iruñeko barrutitik aurkeztu zen (Baztango barrutia desagertu zen eta Iruñekoaa sartua izan zen), eta diputatu hautatu zuten 2958 botorekin. 1881eko urriaren 20an, karguaren zina egin eta eserlekua hartu zuen. Bere kudeaketa parlamentarioa Tarazona-Tutera trenbidearen eta udalerrien banaketarekin lotutako gaietara mugatu zen. 1883ko azaroaren 3an, Bartzelonako gobernadore zibil izendatu zuten, eta kritikak jaso zituen prentsarekin eta joko-etxeekin toleranteki agertu zelako.
1886ko ekainaren 27an Cadizeko gobernadore zibilaren agintaldia hasi zuen. Han, prentsak ustelkeria eta hertsapena (coakzioa) leporatu zizkion. Ikerketak frogatu zuen zuhurtziagabekeria izan zela kudeaketan. 1887ko uztailaren 21ean kargua utzi zuen eta horrekin amaitu zuen bere karrera politiko-administratiboa. Historia Hispana webgunearen biografian ez daageri noiz eta non hil zen politikari arizkundarra
Etxalar eta Baztan artean, Sararako bidean, 756 metrokin Atxuria mendia aurkitzen da. Mendia Aitxuria, Aitz Txuri edo gaztelerako “Peña Plata” izenez ere ezaguna da, izan guztiak tontorrako kuartzita, eguzki-izpiengatik hartzen duen koloreari dagozkio, (batez ere bustita dagoenean).
Atxuriaren gailurrean, oharkabean pasa daitezkeen arren, karlistak izan zuten gotorleku garrantzitsuenetako baten aztarnak ikus daitezke. Nahiz eta hondakin gehienak ez dira metro erdira iristen, ikusmena landuz irudikatzen ahal dezakegu gailurra babesten zuten lubakiak, barrakoiak, bideak eta talaiak-
Iparraldeko aldean, gailurretik gertu, karlistek beren mendiko bateriak (artilleria) kokatu zituzten eskailera-mailei dagokien hobekien kontserbatutako zatia aurkitzen da, lurra nibelatu egin zuten eta harrizko lauzak ezarrui zituzten gainean kanoiak paratzeko. Hortik, ageri den lur laua menderatzen zuten eta baita ere leku hortatik agur-salba bat bota zuten 1873ko uztailaren 16an erregegaia iritsi zenean (Dantxarineako pasabidea zeharkatu zuenean). Baita ere nabaritzen da artilleriako posizioetaraino igotzen zen gurdibidea, eta segur aunitz gurdibide hori, gotorlekuko eraikin guztietara sartzeko bide nagusia izanen omen zen.
Pixket goittixago, muino txiki batean, bertze eraikinen hondakinak agertzen dira, hegoaldeko hegalaren defentsekin lotzeko balioko luketenak. Puntu horretatik, lauza handiak dituen bide bat abiatzen da, gailurrera eramango gaituena. Goialdean, ia gailurrean bertan, arretaz begiratuz gero, talaia zirkularra ikusiko dugu, gaur egun bere oinarriko harrietara murriztua. Behan, hegoaldeko isurialdeko posizioak zeuden, bertan, Ibañetako zelai guztiak kontrolatzen eta astintzen zituztenak, leku estrategikoak ixten eta mugatzen zituzten, nahiz eta gaur egun horma eta eraikinen hondarrak diren.
Gotorlekuaren ondarrak Artxuri mendian. Argazkia Pello San Millan
Hondar guzti hauek, bere garaian “Real Fuerte de Peña de la Plata (El Cuartel Real)” osatzen zuten eta arestian aipatu dugun bezala karlistak izan zuten gotorleku garrantzitsuenetako bat izan zen.
Hasieran, karlistentzako babesleku izan zen; Orokietaren porrota ekarri zuen negu luzea igarotzeko gordeleku. Hala ere, 1872. urtea igarota, eraikin berriak eriki ziren eta bizi-baldintza gogorrak hobetu ziren. Perimetroko lubaki batzuekin, kanpainako gotorleku txiki bat mugatu zuten, gotorlekuaren babes indarra ez zen oinarritzen bere defentsen potentzian, baizik bere kausarekin egiten zuen eremuan zegola eta mugaren babespena zuelako zen. 1873ko ekainaren1an gotorlekuaren data ofiziala izanen da eta punturik gorenean, bandera handi bat zabalduko dute, mezu argia izango duena: inguru hauetan ez du errepublikarik gobernatzen, eta ez du agintzen Don Karlos ez den erregerik.
Gotorlekuak aterpe, biltegi, lantegi, kartzela eta inprimategi gisa balio izan zion karlismoari! Baina bere helburu nagusia hornigaiak, materialak eta armak sartzeko ate bat irekita edukitzea izan zen. Erori zen arte, gerraren amaieran jada, Peña Plata gotorlekua Estatu Karlistaren atzeguardian mantendu zen, eta kontrabandoaren gotorleku handitzat har daiteke.
Lehenagotik, Arxuria eta bere inguruak lurralde ezaguna zen kontrabandistentzat eta baita ere Konbentzio Gerran eta Frantzestean (Independentzia Gerra) okupatua izan zen, batez ere azken horretan, tropa britainiarrentzako “base” bezala erabili zuten Napoleonen tropen ihesaldiekin borrokan ari zirenean. Hori guztia jakinda eta nazioarteko mugak erretaguardia babesten diela, Artxuria 1872ko apirilaren 14ko altxamendu-aginduari erantzun zioten indar karlista matxinatuen kontzentrazio-gune gisa erabili zen.
Apirilaren 21etik 22rako gauean, Eustaquio Diaz de Radak, Carlos VII.ak izendatutako Mugetako Komandanteak eta Nafarroako eta Euskal Probintzietako Kapitain Jenerala zena, Nafarroako muga zeharkatu zuen 15 ofizialekin batera, “mendira eskapo” egin zituzten boluntarioen taldeak koordinatu eta armatzeko intentziarekin. Arma horiek Artxuriatik zetozen, denbora bat zeramaten ia karlistek armak biltze eta mendian ezkutatuta pilatzen Radak berak, Azpiazu koronel eta Balda komandanteari idatziko die, bere agindupean Zabalza jaunak Sara eta “las Palomeras” artean dagoen “La Plata” mendian, utzitako armamentua jasotzera joan behar zutela.
1972ko udaberrian, erregegaiak muga zeharkatuko du, eta maiatzaren 2an iritsiko da Berara. “El Combate” egunkari madrildarrak idatziko du, Peña Platatik Baztango mutilei armak (karabinak) banatu zituztela erregegaiaren sarrera babesteko. Baina bi egun geroago Orokietako desatrea gertatu zen eta Karlos erregegaiak (Donozteben zegola) hurrengo egunean berriro muga zeharkatu behar izan zuen eta garaitua izandako armada karlistaren hondarrak Artxurian babestu behar izan ziren.
1872ko udaberri karlistaren porrotaren ondoren, karlistek ez zuten ez domeinurik ez gotorlekurik inongo herritan. Beren izaeragatik gerrarako baliatu zituzten bi indargune baino ez zituzten. Bi indaguen horiek Aretxulegi (Gipuzkoa) eta Peña-Plata ziren. Peña Plata armen eta gudarako tresnen kontrabandoarekin lotuta egonen da, kontrabandu hau dago Urdazubitik etorriko da. 1873ko martxoan hasi ziren gotorleku-lanak Peña Platan, soldadu liberalek interferentzia handirik egin gabe.
Real Fuerte de Peña Plata (Archivo General de Navarra). Euskalherriko Forteak liburutik hartuta.
Ejerzito liberaleko goi-agintariak ez zeuden ez gizonik ez materialik galtzeko prest, garrantzi estrategikorik ez zuen gotorleku bati erasotzen, beraientzat posizio horrek mugaren gaineko babesgune gisa baino ez zen
Etsaien esku-sartzerik gabe, karlistek babesteko leku ezin hobea aurkitu zuten eta gainera, kontrabandoa errazteko funtsezko puntu bat zen. Peña-Platatak karlistei egiten zien zerbitzu handia gerrako kontrabandoa bultzatzea izan zen, bertatik gauero herrialdea ezagutzen zuten hamar-hamabi gizon irteten ziren, Frantzian sartu, fusilak bildu eta beraiekin itzultzen ziren, inork ikusi gabe.
Tropen eta materialen pilaketak berehala ekarri zuen lekuaren defentsa- eta bizigarritasun-sistemak handitzea. Joaquín Elio jenerala, Gerra ministroa, izan zen Peña Platako gotorlekue pentsatu eta bultzatu zuena. Peña Plata posizio menderaezin bihurtu zen, bide ongi babestuak zituen, 400 gizon hartzen zituen kuartel batekin, kartzela handi batekin, bolborategia, edateko urezko iturburu bikainekin, janari-biltegiekin, goitiko aldean dorre batekin eta hasiera batean, bi kanoirekin (defentsarako baino gehiago gotorlekua apaintzeko zirneak).
1873ko maiatzaren amaieran, karlisten lehen gotorleku handia amaituta zegoen, eta ekainaren 1ean lanen bukaera osapatu zen. Karlisten lehen gotorlekuan bandera altxatzeko zeremonia egin zen eta “Estado Mayorko” kideaz gain, Urdazubi, Zugarramurdi, Baztan eta Bidasoako gainerako herrietako karlistak han zeuden. Meza handi bat egin zen, hitzaldiak eman ziren, egun osoan zehar kanoiak jaurti ziren eta bazkari bat eskaini zen, horretarako ardoa eta hornigaiak Baionatik eta Donibane Lohizunetik, ekarri ziren.
73ko udan Peña Plata benetako gotorlekua da eta Artxuriatik Bidasoako herrialdea menperatzen dute, karlistekmugak kontrolatzen dute eta handik armak etamunizioa sartzen dituzte, Baztandik mutilak errekrutatzen dituzte, Zugarramundin kartutxoak egiten dituzte eta Beran proiektilak. Gainera Peña Plata jarraitzaileak erakartzeko leku bihurtu zen, Peña Platara iristea D. Karlosen armadan sartzeko lehen urratsa zen.
uztailaren 16an, Karlos VII.ak muga zeharkatuko du berriz ere, Peña Plata kanoiakadak agurtzen diote, bere armadak eta Zugarramurdiko herriak goresten duten biztartean, arratsaldean gotorlekua bisitatuko dut.
1875eko amaieran, Peña Platara itzuliko zen, kasu hontan erretiratzen ari zen Karlos VII.aren babesleku bihurtu zuen gotorleku menderaezinak. Egun horietan Iruritan dago eta ez zuen segurutzat jotzen zeren etsaiak Belateko portuan dabil eta aurrera egingo zuen beldur, Peña Platan bi gau pasatuko ditu.
1876ko urte asieran Erdialdeko eta Kataluniako tropa karlistak garaituta, gerra okertu zaie soilik 4 euskal probintzia kontrolatzen dituzten karlistentzat. Araba izango da lehen biktima. Ondoren, Bizkaia galduko dute. Bertan, atzera egiten ari diren batailoiek aurre egingo diote azken aldiz bere lurraldean, Elgetako guduan, Gipuzkoara pastu aurretik (ihes egiten edo desagertzen). Nafarroan ere ez ziren gauzak ondo joan, fite galduko da erdialdea, eta iparraldeko bailará geratuko dira, karlisten azken jabetza bezala.
Gudaroste karlista erretiratzen ari zela, tropa liberalek indarrak bilduko dituzte erresistentzia karlistaren azken muinoetan bat egiteko. Lapoblación (Lizarraldean) gazteluan inguratuta zeuden gizonak kanporatzeko interesikez zuenez (sitiatua zeuden), Peña Platako gotorlekua, bere sinbolismo-karga handiarekin, 1876ko otsailaren 18ko egun hotz batean, karlistei amaiera emango dien borroka bihurtuko da. Borroka epikoa izan zen, baina hori bertze istorio bat da eta dagoeneko hemen kontatua izan da.
Euskal Herriko forteak Berpizkundetik karlismora. Antton Arrieta Valverde 2015. Txalaparta
FOTOTEKA
Artxuriako Peña Plata gotorlekuaren hondarren argazkiak, argazki gehiago baztanargazkitan.com
Gotorlekuko harriekin egindako harri mukurua
Hondarrak, hauek turberaren ondoan daude, karlisten posu aurreratu bat zen Ibañetan Baztango eta Etxalarko “atea” zegoen. Saratik Zugarramurdira eta Lepo hontatik Etxalarrera eta hortik Bera ta Gipuzkuarako bidea.
“Zugarramurdiko sorgiñak” izenarekin ezagutzen da euskal sorginkeriaren historiako sorgin prozesurik ospetsuena (1609-1612) eta gaur egun mundu osoan ia ezaguna dena. Baina ez litzateke izango Nafarroan izandako sorgin prozesurik bakarra ezta lehena (Tutera 1279), ezta azkena ere (Burlata 1672).
Urte batzuk lehenago, 1575-1576 urteen artean, sorginkeria-prozesu ugari gertatu ziren Nafarroan, eta Araitz eta Odieta bailarakoak izan ziren entzutetsuenak. Odietako ibarrako Anotzibar herrian, irekitako prozesuak bere eragina izango zuen Baztango Ziga herrian.
XVI. mendean, Nafarroako erresuma zaharran, Gaztelak inbaditu eta arma-indarrez okupatua zuena, jauntxo berriek bultzatuta, bertako bizilagun eta barride aunitz (batez ere iparraldeko haranetakoak) sorginkeriaz salatuak, kondenatuak eta zigortuak izanen dira.
1575 eta 1576 urteen artean, jazarpenak Arakil, Araitz eta Odietako ibarretan hedatu ziren, hain zuzen ere kasu larrienetako bat Odietako Anotzibar izeneko herrian gertatu zen. Dena 1575eko udan hasi zen, Pedro Esain Anotzibarko abadeak Joanes Olague eta Maria Anotzibarkoa emaztearen bisita jaso zuenean, eta 10 eta 7 urteko bi semeak sorginduta zeudela kontatu ziotenean.
Sorgina euskal mitologiako pertsonaia, Midjourney inteligentzia artifizialak imaginatua. Wikipedia
Seme zaharrenak aipati zion, bere izeba Juana Anotzibar, adar batetik ateratako ukendu bat igurtu ondoren “akelarrea” (hitz hori geroago ezagutarazi zen, Zugarramurdiko kasuaren ondoren) ospatzen zuten lekura hegan eramaten zituen. Han, bertze barride batzuen artean Zubiriko Miguel, Anotzibarko Mariato, Martirena eta hirurogeita hamar urteko bizilagun bat, Joanot izenekoa, zain zituzten (azken honi, denek erreberentzia eginten zioten eta eskuan musu eman ere).
Anaiek ziurtatu zuten, bizilagunek gau osoa ematen zutela dantzatzen edo herriko larreak pozoitzen. Baita ere izebari leporatu zioten, herriko elizako irudiei, gurutzeri txistua botatzera behartzen ziela.
Akusatuak torturatu egin zituzten eta Maria Juanak Sorgina zela aitortu zuen. Zubiriko Migel, bere emaztea Gracia eta haurren izeba heresia, apostasia eta idolatria egotzita zigortu zituzten, eta 1578ko irailaren 28an hiltzera kondenatu zituzten. Jasandako torturen ondorioz, gizona kartzelan hil zen, eta emakumeak Iruñako Takonera larrean erre zituzten (Florencio Idoateren arabera, Miguel, bere emaztea eta Maria Juana urkamendira kondenatu zituzten arren, zigorra azkenekoari bakarrik ezarri ahal izan zitzaion, Miguel eta bere emazte Gracia kartzelan hil bai ziren).
Dirudienez, Maria Juana Anotzibarrek txikitatik izan zituen krisi epilektikoak, eta, beraz, hainbat lekutara jo zuen laguntza eske. Urdazubiko fraide batek erran zion bere konbultsioak eta ikuspenak bere bataioan izandako akats batengatik omen ziren!
Odieta bailarako sorgin-ehizaren ondoren, ehizaldia Anue, Ultzama eta Baztango haranetara hedatu zen. Ultzaman akusatua Lizasoko Santxo Iraizoz a izan zen, eta Anuen berriz, Olagueko Maria Aniz “Xoapalda” ostalaria izan zen (borzt urteko lekuko baten arabera, aniztarrak aker baten bizkarrean Anotzibarreraino joaten omen zen). Anizko Maria erbestera kondenatu zuten.
Baztani dagokionez, Zigako Maria Etxeandia izeneko hamaika urteko neskato batek Maria Graciana Goienetxe eta Zigako bertze emakume batzuk Anitzibarreko akelarreetara joateaz akusatu zituen. Hala ere, frogatu zen Maria Etxeandiak Zigako parrokiako erretore osabak hala konbentzituta jokatu zuela, honek, liskar pertsonalak baitzituen akusatuekin. Prozesuan, neskatoari “pertsona sinplea, jakintza gutxikoa izatea eta fedea eta sinesgarritasuna merezi ez izatea” leporatu zioten, eta zorionez akusazioak ez ziren urrunago iritsi.
Nuevo Baztán Madrilgo Erkidegoko ekialdeko udalerri bat da, Cuenca del Henares eskualdekoa, Alcala de Henaresetik arras gertu eta Madrildik 50 km ekialdera dagona. Herriaren hirigune historikoa 1709tik 1713ra hasi zen, jatorriz Arizkungoa zen Juan de Goienetxe y Gastónek ex novo (berrie) sortua. Azebedoko basoa erosi ondoren, José de Churriguera (barroko espainiarreko artistarik nabarmenena) arkitekto madrildarra kontratatu zuen, 500 biztanle inguruko herrixka bat eraiki zezan. Churriguera Goienetxek babestutako arkitektoa izan zen bere egunen amaierara arte. Churriguerak hiru etapatan diseinatu zuen multzoa, alde batetik jauregi-eliza-lau angeluko plaza sektorea, bertzetik etxebizitza-multzoa eta hirugarrenik fabrikak (beira, ohial eta txano fabrikak) eta hauen langileen bizilekuak. Herriari Goyenechek Nuevo Baztan izena jarri zion, jatorrizko haranari omenaldia eginez.
Nuevo Baztango hirigune historikoa. Argazkia queverenelmundo.com
Nuevo Baztan eta Nafarroaren arteko lotura ez zen bere izenez bakarrik eman, baztandar aunitz, Goienetxek ekarriak, leku honetan finkatu baitziren. Nafarroako Foru Orokorraren legeek, XVI. mendetik aurrera eta auzotasunaren kontzeptuari jarraiki, eskualdeko garapen demografikoa mugatzera behartzen zuten, Baztanen oparotasuna arriskuan jarri eta jatorrizko familien hondamendia eragingo zuen gainpopulazioa eragozteko. Horregatik, nafar aunitz emigratu egin behar izan zuten eta oparotasuna sorterritik urrun bilatu.
Madrilera batzuk iritsi ziren administrazioan edo merkataritzan eta finantzetan enplegu onuragarri baten bila. Bere deserrotzea arintzeko eta identitate sentimendua indartzeko, kofradia, kongregazio, ermandade eta halakoak sortu ziren, non sektore profesional eta gremio ezberdinak bildu ziren, aunitzetan ahaidetasun loturetan oinarritutako eragin eta kontaktu sare zabal bat sortuz (Goienetxe bera Arizkunetik Madrilera joan zen gazte zelarik osabaren etxera).
Nafarroako familia horiez gain, Baztan Berriaren sorreran gehien babestu zen teorietako bat Bozateko agoteentzako kolonia bat sortzea izan zen, Baztan ibarreko gainerako biztanleek jasaten zuten bazterketatik atera ahal izateko. Hala ere, Caro Barojak, Pio Barojaren iloba eta Nafarroako historian eta, bereziki, agoteetan aditua zenak, uste izan zuen ez zela Goienetxe Nuevo Baztan agoteetara eraman zuena, haren seme Francisco Javier baizik. Zihur Goinetxetarrek sentimendu altruista horregatik ez zituztela bozatarrak ekarri, baizik agoteak eskulan artisau gisa (harginak zurgiñak…) eraikuntzan erabiliko zituzten, eta Baztandarra baten bat administratzaile edo eskribu gisa ere bai, frantsesaren ezagutzagatik.
Nuevo Baztango kale bat. Argazkia queverenelmundo.com
Nafar familiez eta agoteez gain, Nuevo Baztan inguruko bertze herri batzuetako bizilagunekin populatu zen gehienbat, ondoz ondoko nekazaritza-krisien ondorioz pobretuak, bai eta luxuzko objektuetarako, batez ere zeramikarako, beirarako eta oihaletarako fabrikak zuzentzeko kontratatutako maisu atzerritarren familiekin ere, gortearen eskaria asetzeaz gain, esportaziorako eta nazioarteko merkataritzarako ere erabiltzen zirenak.
Hala ere, agoteen kasuan, badirudi gehienek beren lurraldera itzuli zirela, 1722ko populazio-erroldan haien eta abizenei buruzko erregistrorik apenas geratu zenez.. nahiz eta baztandarren batena bai.
Nuevo Baztanenko hildakoen lehen liburuan erregistratutako lehen heriotza 1723koa da, Luisa María umetxoa da, Nuevo Baztangoa (herrian sortua), Antonio Otxe eta Josepha Molinaren alaba dena. Partidan abizen hauek agertzen dira gehien bat: Pinilla , Ambite, Armendariz, Oliva , Rihila, Carmona , Aguirre, Risel, Bazan eta Leoz. Gero, badira zenbait abizen, 1726an eta hurrengoetan hildakoenak, euskal jatorriko pertsonei dagozkienak.
-Francisco Aguirre de Anuekoa. – Maria Leiza, Agoizkoa. – Maria, Baztango Francisco Billadenaren alaba. – Jose Leoz, Orreagakoa
Nuevo Baztango gainbeherak beira fabrikazioan hainbat lanuztenatik izanen da. Industriarako energia-iturri nagusia inguru horretan dauden gorosti ugariak (Ilex aquifolium) ziren, baina beira-ekoizpeneko urte batzuen ondoren egur gutxi egonen da. Juan Goienetxek, ekoizpena gelditzea saihesteko, dena Villanueva de Alcorónera eraman zuen, baina beirateriako ofizialek, inguruko kareharrizko lurrak lantzeko aukerarik gabe, ezin izan zuten Nuevo Baztanen zuten kalitatea eman. Fabrikak geldituta eta Nuevo Baztandik kanpo, biztanleria gutxitu egin zen.
Bere jatorri Baztandarra eta are gehiago naparra! oroimezeko, herriko eskola publikoa Juan de Goyeneche izena darama , martxoko bigarren igandean Javierada ospatzen dute eta abenduaren 3an (Xabierko San Frantziskoren eguna) Nuevo Baztango patroiaren eguna da. Bertzalde, hemen, bailaran, Elizondoko luzapen bateri ( Lekaroz aldera), Baztan Berri izendatu zen.
Sarrera hau egiteko erabili den mteriala:
Nuevo Baztan ¿colonia de agotes?. Muy interesante. 2022.
Seroantropologia e Historia de los Agotes. Pilar Hors. culturanavarra.es.
Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.
Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle.
Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.
Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.
Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.
“Paisaje deArrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.
Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.
Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.
Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.
1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».
1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.
Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.
Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.
laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)
Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da.
Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen.
Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.
Peruko Kuzko hiriko bandera zazpi koloretako zazpi banda horizontalez osatuta dago, ortzadarraren antzeakoa. Ofizialki 1978an onartu zen, baina 2021ean, LGBT kolektiboaren banderatik bereizteko, aldatu egin zen, Kuzkoko armarria erdialdean sartuz.
1986an erabaki zuten Kuzkoko armarri ofiziala Etxenikeko plaka edo Etxenikeko eguzkia (Sol de Etxenike) izatea. Sol de Etxenike urrezko pieza prehispaniko bati egiten dio erreferentzia. 13,5 cm-ko diametroko urregintzako lan bat da, eta % 90 urrezkoa, % 5 zilarrezkoa eta % 5 kobrezkoa da.
Kuzko hirieran bandera, Sol de Etxenike irudiarekin. Irudia Wikipedia
Uste da disko hori Kuszkoko Marcavalleren kultura preinkakoaren bularralde bati dagokiola, etagobernari inkek bakarrik eramango luketen apaingarri bat izango litzatekeela ere. Ainquek 500 A.C inguruan egin zuen plaka, bertze batzuek 3.000 urteko antzinatasuna kalkulatu dute eta, beraz, objektu garaikidea izango litzateke Paracas eta Chavíny kulturentzat.
Urrezko objektua Kuzkoko pertsonaia batek oparitu zion Jose Rufino Etxenike Peruko presidenteari 1853an Kuzkoko hiria bisitatu ondoren eta hortik aintzin pieza zahar hori “Sol de Etxenike” bezala ezaguko da. Pieza (eta bertze opari batzuk) Txileko Santiagora bidaliak izan ziren eta… sute batean galdu zirela erran zen. Hala ere, diskoa bildumagile alemaniarrar baten eskuetan agertu zen eta 1912an bertze bildumagile bati saldu zion. Hark New Yorkeko Indiar Amerikarraren Museoari oparitu zion. Han egongo zen 2021arte, Peruko Independentziaren Bigarren Mendeurrenarena zela ta, “Etxenikeren eguzkia” Perura itzuli eta Kuzko hiriaren armarri ofizial bihurtu zen.
José Rufino Pompeyo Echenique Benavente, 1808ko azaroaren 16a Punon (Peru) sortutako militar eta politikaria zen, eta 1851-1855 urteen artean Peruko Errepublikako presidente izan zena.
José Rufino Echenique 1855ean. Limako Liburutegi Militarra
Oso gazterik armada independentistan sartu zen (1821); ondoren, Boliviaren (1828) eta Kolonbia Handiaren (1829) aurkako kanpainetan parte hartu zuen. 1830 eta 1840ko hamarkadetako gerra zibil eta iraultzetan parte hartu zuen. Manuel Ignacio de Vivancoren (1843-44) Direktorioko kolaboratzailea izan zen, gero Ramon Castillaren (1845-51) lehen gobernuari zerbitzatu zion, eta honek bere ondorengo gisa babestu zuen.
1851ko hauteskundeetan presidente aukeratua izan zen, bere gobernua joera kontserbadorekoa izan zen, liberalen oposizio gogorra jasoz. 1854 kontsolidazioa izeneko korrupzio eskandalu larria atra zen, haren gertuko pertsona talde bati mesede egiteko diru-kopuruak puztu zirela susmatu baitzen. Eskandalu hau Castilla buru zuen 1854ko iraultza liberalaren arrazoietako bat izan zen, gerra zibil odoltsu bat ekarri zuena. 4.000 pertsona baino gehiago hil ziren eta herrialdeari kalte ekonomiko handiak eragin zizkion. Iraultzaren behin betiko garaipena Lima kanpoaldean burutu zen, La Palmako guduan, non Etxenikeren tropak menderatuak izan ziren (1855eko urtarrilaren 5ean), honen ondoren boterea utzi eta erbestera abiatu zelarik. Urte batzuen buruan itzuli zen, politikan jarraitu zuen eta 1887an Liman zendu zen.
Bere aita José Manuel Etxenike y Vásquez izan zen, Valparaisokoa (Txile). Honen aita eta aldi berean Jose Rufinoren aitatxia Miguel Etxenike Ibarrola izan zen. Miguel 1760an jaio zen Erratzun!
Sarrera hau egiteko erabili den materuiala
Wikipedia.org. José Rufino Echenique
Wikipedia.org. Sol de Echenique.
Wikipedia.org. Bandera del Cuzco
José Rufino Echenique Biografias y Vidas.com
FOTOTEKA
Etxenikeren eguzkia, Sol de Echenique pieza. Argazkia Wikipedia.
2017ko irailaren 3an Otsondon foru-poliziak egindako kontrol batean Andoni René Iturrioz Lenglart-i makila familiarra konfiskatu zioten. Andoni Parisera itzultzen ari zen uda Amaiurren duen borda batean igaro ondoren. Han, bertzeak bertze, ehun urtetik gorako makila bat zeraman, aitetxi izandakoaren makila! Iturrioz familiaren oroigarri preziatuenetako bat.
Uda hortan Andonik, Irungo Alberdi artisauei makila eraman zien, larruzko helduleku berria balitz bezala utz zezaten. Otsondon Foruzaingoak ibilgailuari geldialdia eman zionean. Agentea, autoa miatzean, tresna eta ekipaje artean makilarekin topatu zen.
– Arma bat da– erraan zion. – Ezin duzu gainean eraman. Debekatutako arma da, azpimarratu zuen foruzaingoak, eta tresna arriskutsutzat jo zuen, barruan ezten itxurako 17 zentimetroko estoke bat zuelako.
Geroztik, Iturriotarren makila Elizondoko Foruzaingoaren komisarian dago (bederen 2020ra arte), eta agintari eskudunak entzungor egiten die familiaren errekerimenduei, haiek sinbolotzat jotzen dutena itzul diezaieten.
Makilaren jatorrizko jabea Manuel Iturrioz zen, mugalarien Houdini bezala ezaguna. “Houddini” goitizena (ilusionista eta eskapista ezaguna) Iturriotzek irabazi zuen presondegitik ihes egiteko zuen abileziagatik, behin baino gehiagotan bisitatu baitzuen.
Manuel Iturrioz Gipuzkoako Orexa udalerrian jaio zen 1902an eta mutikoa zelarik Arizkunen morroi lanetan aritu zen. Arizkungo baserrirako, bertzeak bertze artzai gise ibili zen eta Baztango mendiak eta muga ezagutu zituen. Baztandik Orexara itzuli zen eta han artzain lanetan jarraitu zuen, baina ondoren ardiak saldu eta Tolosara abiatu zen lan bila, hortik Zumarragara eta hotel batean hasi zen lanean. Zumarragan Mikeleteak (Gipuzkuako foruzainak) biltzen ziren eta handik gutxira, lagun baten biz tartez, mikeletea egin zen. 22 urte zitueen eta bertan ikasi zuen gaztelaniaz. Mikelete bezala Oiartzungo mugan, Gipuzkoa eta Nafarroa artean lanetan hasi zen, mugazain gise… azkenean mugazaina mugalari bihurtuko zen!
Gerra Zibila hasi zenean, gerraren lehen egunetan Donostian atxilotu zuten. Bere lehen ihesaldian parte hartu zuen eta batailoi milizianoekin bat egin zuen, Intxortan borrokatu zen, Lemoan zaurituta erori zen, Asturiasera iritsi zen eta bi hilabete eman zituen preso Santoñako espetxean sartu zuten eta handik ere… eskapo egin zuen. Santoñatik Bilbora iritsi zen oinez, handik Donostiara trenez, gero Añorga, Astigarraga, Artikutza eta Lesakatik Sarara. Bartzelonan borrokan agertu zen berriro, hontakoan kapitaina zen.
Errepublikarren bandoak gerra galdu zuenean, Frantziara alde egin zuen, baina Argeles-Sur-Mer kontzentrazio-esparruan akitu zuen. Han este bat pasto ondoren baita ere handik ihes egingoi zuen. Perpignango Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin Ipar Euskak Herriara etorriko da eta Bidarteko ospitalean zauriak konpondu ondoren, Tarbeseko arma-fabrika batean hasi zen lanean.
Bigarren Mundu gerra piztu zenean eta Alemaniarrak Franzia indarrez hartu zutenean Gestapo ezarria zen, hainbat sarekada gauzatu zituzten, eta nazietatik ere ihes egin zuen. Donibane Lohizunen ezkutatu zen eta han, baserrietan laguntza bila zebilela Alejandro Elizalde Elizondarrarekin topo egin zuen. Baztandarrak, Comete sarearen arduraduna zen inguru honetan, eta mugalariak bilatzen zituen. Comete sarea alemaniarren eremu okupatuan erortzen ziren hegazkin pilotuei muga pasatzen laguntzen eta Manuel Iturrioz Comète sarean parte hartu zuen lehen pasatzailea izan zela uste dute ikertzaileek.
Manuel Iturrioz. Argazkia, mugalari.info
1942ko apirilean, Iruñeko Poliziak harrapatu zuen eta hauek Meliton Manzanas odolzaleaaren eskuetan utzi zioten. Manzanasek hiru egunez torturatu zuen Irungo komisaldegian baina berriz ere Iturriotzek ihes egin zuen eta, bi hilabete eta erdiz Artikutzako kobazulo batean ibili ondoren, inguruko baserri batean babestu zen. Han bere eamztea izando zena Asun Escudero ezagutu zuen (baserriko alaba) eta denborarekin hiru seme izango zuten; Ángel, Andoni (Andoni Reneren aita) eta Maite.
Bigarren gerra amaitu ondoren itzuli egin zen eta makiei Pirinioetako alde batetik bertzera pasatzen lagundu zien eta kontrabandoarekin dirua irabazten hasi zen. Familia hasiera batean Saran finkatu zen eta gero Parisen behin betiko.
1991n hil zenean, senide batek ohar autobiografikoen bilduma bat eman zion Andoni Iturrioz semeari, Manuelek bi koadernoetan idatzita utzi zuena. Aitaren bizitza erkatu zuen, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washingtonera arte murgildu ondoren. Eta utzi zuen bezalakoa zen. Heroien iritzirik eta balentriarik gabe. Liburua Alberdania argitaletxeak argitaratu du: Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak.
1991n hil zen, Manuelek bi koadernoetan bere bizitza idatzita utzi zue. Andoni semeak aitaren bizitza, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washington artxibategietan murgildu ondoren eta Juan Carlos Jimenez de Aberasturi ikertzaileari galdetuz (Comete sarea ikertu zuen) Manuelen testuaren datak eta izenak erkatu zituzten. Informazio horrekin Joxe Mari Iturrioz (Manuelen iloa) 2011an “Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak· idatzi zuen.
Sarrera hau egiteko erabili de materiala:
Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak. Joxemari Iturrioz. Alberdania. 2011.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 
