Houdiniren makila

2017ko irailaren 3an Otsondon foru-poliziak egindako kontrol batean Andoni René Iturrioz Lenglart-i makila familiarra konfiskatu zioten. Andoni Parisera itzultzen ari zen uda Amaiurren duen borda batean igaro ondoren. Han, bertzeak bertze, ehun urtetik gorako makila bat zeraman, aitetxi izandakoaren makila! Iturrioz familiaren oroigarri preziatuenetako bat.

Uda hortan Andonik, Irungo Alberdi artisauei makila eraman zien, larruzko helduleku berria balitz bezala utz zezaten. Otsondon Foruzaingoak ibilgailuari geldialdia eman zionean. Agentea, autoa miatzean, tresna eta ekipaje artean makilarekin topatu zen.

– Arma bat da– erraan zion. – Ezin duzu gainean eraman. Debekatutako arma da, azpimarratu zuen foruzaingoak, eta tresna arriskutsutzat jo zuen, barruan ezten itxurako 17 zentimetroko estoke bat zuelako.

Geroztik, Iturriotarren makila Elizondoko Foruzaingoaren komisarian dago (bederen 2020ra arte), eta agintari eskudunak entzungor egiten die familiaren errekerimenduei, haiek sinbolotzat jotzen dutena itzul diezaieten.

Makila Elizondoko komisarian. Argazkia noticiasdegipuzkoa.eus.

Makilaren jatorrizko jabea Manuel Iturrioz zen, mugalarien Houdini bezala ezaguna. “Houddini” goitizena (ilusionista eta eskapista ezaguna) Iturriotzek irabazi zuen presondegitik ihes egiteko zuen abileziagatik, behin baino gehiagotan bisitatu baitzuen.

Manuel Iturrioz Gipuzkoako Orexa udalerrian jaio zen 1902an eta mutikoa zelarik Arizkunen morroi lanetan aritu zen. Arizkungo baserrirako, bertzeak bertze artzai gise ibili zen eta Baztango mendiak eta muga ezagutu zituen. Baztandik Orexara itzuli zen eta han artzain lanetan jarraitu zuen, baina ondoren ardiak saldu eta Tolosara abiatu zen lan bila, hortik Zumarragara eta hotel batean hasi zen lanean. Zumarragan Mikeleteak (Gipuzkuako foruzainak) biltzen ziren eta handik gutxira, lagun baten biz tartez, mikeletea egin zen. 22 urte zitueen eta bertan ikasi zuen gaztelaniaz. Mikelete bezala Oiartzungo mugan, Gipuzkoa eta Nafarroa artean lanetan hasi zen, mugazain gise… azkenean mugazaina mugalari bihurtuko zen!

Gerra Zibila hasi zenean, gerraren lehen egunetan Donostian atxilotu zuten. Bere lehen ihesaldian parte hartu zuen eta batailoi milizianoekin bat egin zuen, Intxortan borrokatu zen, Lemoan zaurituta erori zen, Asturiasera iritsi zen eta bi hilabete eman zituen preso Santoñako espetxean sartu zuten eta handik ere… eskapo egin zuen. Santoñatik Bilbora iritsi zen oinez, handik Donostiara trenez, gero Añorga, Astigarraga, Artikutza eta Lesakatik Sarara. Bartzelonan borrokan agertu zen berriro, hontakoan kapitaina zen.

Errepublikarren bandoak gerra galdu zuenean, Frantziara alde egin zuen, baina Argeles-Sur-Mer kontzentrazio-esparruan akitu zuen. Han este bat pasto ondoren baita ere handik ihes egingoi zuen. Perpignango Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin Ipar Euskak Herriara etorriko da eta Bidarteko ospitalean zauriak konpondu ondoren, Tarbeseko arma-fabrika batean hasi zen lanean.

Bigarren Mundu gerra piztu zenean eta Alemaniarrak Franzia indarrez hartu zutenean  Gestapo ezarria zen, hainbat sarekada gauzatu zituzten, eta nazietatik ere ihes egin zuen. Donibane Lohizunen ezkutatu zen eta han, baserrietan laguntza bila zebilela Alejandro Elizalde Elizondarrarekin topo egin zuen. Baztandarrak, Comete sarearen arduraduna zen inguru honetan, eta mugalariak bilatzen zituen. Comete sarea alemaniarren eremu okupatuan erortzen ziren hegazkin pilotuei muga pasatzen laguntzen eta Manuel Iturrioz Comète sarean parte hartu zuen lehen pasatzailea izan zela uste dute ikertzaileek.

Manuel Iturrioz. Argazkia, mugalari.info

1942ko apirilean, Iruñeko Poliziak harrapatu zuen eta hauek Meliton Manzanas odolzaleaaren eskuetan utzi zioten. Manzanasek hiru egunez torturatu zuen Irungo komisaldegian baina berriz ere Iturriotzek ihes egin zuen eta, bi hilabete eta erdiz Artikutzako kobazulo batean ibili ondoren, inguruko baserri batean babestu zen. Han bere eamztea izando zena Asun Escudero ezagutu zuen (baserriko alaba) eta denborarekin hiru seme izango zuten; Ángel, Andoni (Andoni Reneren aita) eta Maite.

Bigarren gerra amaitu ondoren itzuli egin zen eta makiei Pirinioetako alde batetik bertzera pasatzen lagundu zien eta kontrabandoarekin dirua irabazten hasi zen. Familia hasiera batean Saran finkatu zen eta gero Parisen behin betiko.

1991n hil zenean, senide batek ohar autobiografikoen bilduma bat eman zion Andoni Iturrioz semeari, Manuelek bi koadernoetan idatzita utzi zuena. Aitaren bizitza erkatu zuen, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washingtonera arte murgildu ondoren. Eta utzi zuen bezalakoa zen. Heroien iritzirik eta balentriarik gabe. Liburua Alberdania argitaletxeak argitaratu du: Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak.

1991n hil zen, Manuelek bi koadernoetan bere bizitza idatzita utzi zue. Andoni semeak aitaren bizitza, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washington artxibategietan murgildu ondoren eta Juan Carlos Jimenez de Aberasturi ikertzaileari galdetuz (Comete sarea ikertu zuen) Manuelen testuaren datak eta izenak erkatu zituzten. Informazio horrekin Joxe Mari Iturrioz (Manuelen iloa) 2011an “Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak· idatzi zuen.

Sarrera hau egiteko erabili de materiala:

Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak. Joxemari Iturrioz. Alberdania. 2011.

 Manuel Iturrioz, el Houdini de los mugalaris vascos. Iban Gorriti. Mugalari.info. 2017

Una makila de un siglo en la comisaría. Enrique Conde. Nabarralde. 2019.

Manuel Iturrioz: abeltzain, mikelete, gudari eta Comete sareko kidea. Peli Lekuona. Naiz.eus.2022

FOTOTEKA

Manuel Iturrioz eta Pedro Okamika mugalariak. Argazkiak, naiz.eus

.

Read Full Post »

Timoteo Plaza, mugalari eta alkatea.

Elizondoko Pedro Axular karrikan, Baztan ibaiaren ertzean, ‘Bittori Etxeberria’ eskultura dago. Mikel Iriarte artista arizkundarrak egindako Markina beltzezko mormolezko pieza bat da eta guerra zibilan eta ondoko frankismo urteetan euskal erresistentziako Alava sarea parte hartu zuten baztandarrak omentzen du.  Alava Sareko parte izan ziren Bittori Etxeberria, Esteban Etxeberria, Agustin Ariztia, Felicitas Ariztia eta Timoteo Plaza.

‘Bittori Etxeberria’ eskultura. Argazkia erren.eus.

Timoteo Plaza Mendiburu Lekarozen jaio zen 1908an eta 30. hamarkadan EAJko militante nabarmena zen Baztanen. Felicitas Ariztiaren senarra zen eta Bikotea, Agustin Atiztia koñatuarekin eta Esteban eta Bittori anai-arrebekin batera, 1937ko abuztutik, Euskal Zerbitzu Sekretua deritzonaren ekimenez Baionaren eta euskal erresistentziaren arteko harremanari eusteko balio zuen sarea osaten zuten. Sare hainbat dokumentu, informazioa eta pertsonak Baztandik pasten zuen.

Sarea martxan jarri baino hilabete batzuk lehenago, Timoteo Plaza atxilotu izan zen eta Iruñeko Espetxe Probintzialean espetxeratu zuten 1936ko azaroaren 7an. Hala ere, atxiloketa horri buruz Timoteo Plazak berak hitz egin omen zuen Carlos Blasco kazetariari 1978an emandako elkarrizketa batean eta hala zion, “36ko urrian atxilotu zidaten, baina akusazio zehatzik gabe”. Egia izan ala ez, dirudi edo pentsa daiteke 1936ko udazkenetik aurrera mugako pasabide klandestinoak egiteko lanetan zebilela. Muga nahiko ongi ezagutu behar zen, aurretik 2.000 pezetako isuna jarri baitzioten kontrabandoan aritzeagatik.

37ko abenduaren bukaeran, nazionalak Baztango gazteak alistatzeko deituko dituzte, Timoteok 1938ko urtarrilaren 1 eta 2ko gauanean muga menditik zeharkatu zuen, Iparraldera ihesis. Hortik aintzin Saratik sarea lagunduko du eta lankidetza estua izanen zuen Pepe Mitxelenarekin, Euskal Zerbitzuko kidea zena eta bi urte eta erdiz hainbat aldiz Daxen bilduko ziren.

Hilabete ba geroxago (1938ko otsailean) bere kuñatua Agustin Ariztiak (Pablo Etxebeste izen klabea), Guardia Zibilak bere etxean agertu zirela, Komandantzia Militarrera joateko zitazio batekin, baita ere Frantziara ihes egin zuen. 38ko urrian frantsesek Toursen konfinatu zuten, eta han egongo da 39ko maiatzera arte, Elizondora bueltatuz.

Jakina denez, Araba Sarea 1940ko abenduan desegin zuten, naziek urte bereko maiatzean Eusko Jaurlaritzak Parisen duen Ordezkaritzan sartu zirenean eta Espainiako Poliziari berehala entregatu zioten han aurkitutako dokumentazioagatik. Horrela, 1940ko abenduaren 20an, Madrildik joandako Brigada Politiko-Sozialeko zenbait agentek Bittori Echeverria eta Agustin Ariztia atxilotu zituzten, baita handik gutxira egiturako kide gehienak ere, Timoteo Plaza ezik. Timoteo Plaza ez zuten inoiz sareko kidetzat hartu, ziurrenik 1938ko urtarriletik eta sumarioa amaitu arte Frantziako lurraldean bizi izan zelako. Timoteo Palaza Lekarozera itzuli zen 1942ko udan

Timote Plaza Mendiburu

Nahiz eta Timoteo Plazak ez zuen inolako zigorrik jaso ,1943ko urtarrilaren hasieran ireki zioten sumario militar bat, 1928ko “remplazoari” deitu ziotenean aurkeztu ez izana egotzita. Sumario horretan, bere deklarazioan, Timoteo Plazak esan zuen lehen hilabeteetan Mugimendu Nazionalarekin bat egin zuela, eta harekin elkarlanean aritu zela mendietan, errepideetan eta hainbat eraikinetan zaintza eta patruila egitem. 1938ko urtarrilaren 1ean edo 2an zeharkatu zuen muga, bakarrik eta ezkutuan, Frantzian barneratuz, non ordura arte bizi izan zen, Ipar Euskal Herriko eta Landetan laborari gise eta mendian lan eginez, jakin gabe “gerrara” deitu ziotela. Aipatu zuen ez zela alderdi edo sindikatutako kide izan, eta Espainiara itzuli zela bere bizitza partikularra normalizatzera. Haren aurka espetxealdi arindua agindu zen, eta hamabortz egunean behin Elizondoko Guardia Zibilaren postura joan beharko zuen.

Red Álavak 1937ko abuztutik 1941era funtzionatu zuen, baina aitzindari gisa sare bat egon zen Baztanen, Timoteo Plaza 1938 baino lehen buru zuena, sare hori Elbeteko Erviti anai kontrabandistekin lan egiten zuen (hauek ere 37ko azaroan aldean eginen dute). Timoteo Plazak aistion aipatutako Carlos Blasco kazetariariaren elkarrizketa hartan (1978) aitortu zuen 1936ko uztaila eta 1938ko urtarrila biztartean jendea pasatzen aritu zela, eta Alava Sarea 38. urtean hasi eta 41. urtean desagertu zela, baina urte bat lehenago hasi zirela pasatzen eta jendeari laguntzen.

Berrogei urte baino gehiagoko diktaduraren ondoren, 1979ko apirilean “demokrazian” deituriko lehenengo udal-hauteskundeak egin ziren, botoa emateko eskubidea berriro erabili ahal izan zen, eta udalerrietako alkateak, aukeratu ahal izan ziren. Baztanen Timote Plaza Mendiburu abertzale hautatu zuten alkate.

Timoteo Plaza 93 urte zuelarik 2000 urtean zendu zen.

Post hau egiteko erabili ziren lanak.

Contrabandistas de ganado y redes de evasión en Navarra durante la guerra civil española. Fernando Mikelarena Peña. Cuadernos de Historia Contemporánea. Ediciones Complutense. 2017-2019.

Timoteo Plaza, el primer alcalde nacionalista vasco. http://www.euskoalkartasuna.eus. 2000.

Censo provisional del Exilio navarro de la guerra de 1936-1939. pazyconvivencia.navarra.es.

Read Full Post »

Juan Antonio Etxabe (Lehenengoa).

Barkatuko didazue, baina oraingoan nire familiari buruz arituko naiz, nire amaren aldeko familiari buruz, nire aitetxixar (birraitona) Juan Antonio Etxabe Guesalaga eta nire amatxixar (birramona) Juana Magirena Igoa buruz, hain zuzen ere.

Gogoan dut, haurra nintzenean, Pirrintenea etxean dagoen gaur egungo Txokoto Taberna, Etxabe taberna bezala ezagutzen zela eta Etxabe-Maguirena familiak taberna hainbat hamarkadatan gobernatu izanak tabernari izena ematen zion.

Aiako Goienetxea etxea, Argfazkia Etxabe familia.

Jose Antonio Etxabe Guesalaga, 1895eko azaroaren 9an Aiako Goienetxea etxean jaio zen, hamar anaiaren zazpigarrena da (horietatik bortz, hiru urteak bete baino lehen hilko dira).1 905ean, bizi ziren bortz anaiek Egia auzoko Gorriaran Berri baserria jaso zuten aitetxiren (aitaren aldetik) jaraunspen gisa. Lau urte geroago aita hil omen zen eta lurrak jaso zituzten Aian. 1914 inguruan, bi anai zaharrenek 12.000 pezeta jaso zituzten ( jaraunspenaren beraien zatia) eta Arjentinara emigratu zuten. 1918ko irailean ama hil zen eta lau egunera Candido anaia txikia, dirudienez, karrotilluez jota hil ziren (gripe española).

Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jasoko dute (Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jkasoko dute (Martina Josefa Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen). Argentinara emigratu zuten anaiek herentziaren herena jasotzen dute. Oinordetza hainbat baserrik (Jonsaunsoro, Gorriaran, Gorriaran berri, Irureta Haundia, Goienetxe eta Olasoro) eta Aian inguruko zenbait lurrek osatzen dute.

Emigratutako anai-arrebei beren zatiak erosi ondoren, herentzia oparoa Juan Antoniorengan eta Martina Josefa ahizpa zaharrenarengan (bi urte zaharragoa) kontzentratuko da.

1923an Juan Antoniok, bere koinatu den Domingo Astiazarani oinordetzan hartutako ondasun guztiak harekin hartutako 25.000 pezetako zorra kitatzeko, salduko dizkio. Zorra ekendu ondoren, 1924an negozioak egitera Baztanera etorri zen (dirudienez, Arraiozen bizi den osaba baten biez), eta urte horretan bertan Iruña-Mugairi-Elizondo arteko posta zerbitzua enkante bidez eskuratu zuen .

Urte horretan bertan Juana Magirena Igoa zigatarrarekin ezkondu zen eta hurrengo urteetan lau seme-alaba izanen dituzten (horien artean nire amatxi Martina).

Juana Magirena Igoa eta Juan Antonio Etxabe Guesalaga beren ezkontza egunean. Argazkia, Etxabe familia.

1933ko uztailaren 10ean, Nafarroako garraio-batzordeak Iruñea eta Elizondo arteko bidaiari eta merkantzien garraioaren emakida eman zion, eta geroago, Baiona-Elizondo linearen emakida izan zuen. Famili sosadun bat zen, uda Donostian igarotzen zuena, eta inoiz ez zen haragia falta mahaian (sosa autobusen negozioa eta kontrabandua ematen zien), baina… denbora gutxian dena aldatuko da.

1935eko abenduaren 30ean, bidaiariak eta salgaiak garraiatzeko emakida (kontzesioa) eta bidaiarientzako hiru ibilgailu saldu zizkion Baztanesari 42.500 pezetaren truke, baita posta arruntaren kontzesioa (emakida) ere. Salmenta hau baino egun batzuk lehenago, Chevrolet markako bidaiari-auto berri bat matrikulatzen du (NA-4673), eta berarentzat gordeko du. Ibilgailu hori, militarren altxamenduan 1936ko uztailaren 3l konfiskatuko zioten, eta ez zen autobus hortaz gehiago ja jakinen (1938an erreklamatuko erranez bere lanerako behar zuela).

Behin faxistak eta karlistak bailarako jaun eta jabe zirela, bertze Baztandar batzuekin batera Juan Antonio atxilotu zuten (fusilatuak izateko hogei bat izen zituen zerrenda bat bazen), baina Elizondoko Andres Belzunegi apaizaren bitartekaritzari esker, gertakaria gauzatzea ekidin ahal izan zen. Familian erraten da (Maria Dolores Ladera. Juan Antonioren errainak kontatua) apaizari esker on gisa, Juan Antoniok urrezko kopon bat eman zuela Elizondoko elizarako.

Gerrako urteetan, negoziorik gabe, bidaiari-ibilgailurik gabe (Elizondo Baiona ibilbiderako) eta, ondorioz, kontrabandotik aldenduta, familiaren ekonomiak okerrera egin zuen, eta Etxabe izeneko taberna bat gobernatzea bertzerik ez zuten izan. Taberna horrek ostatua zuen ere eta Txokoto auzoan zegoen, Pirrintenea etxean hain zuzen. Alokatutako lokal bat zen, maisterrak bihurtu ziren eta gainera tabernak arazo larri baten bat emanen zien. Behin baino gehiagotan, Juana Magiarena ohartarazia izan zen, Baztanen zeuden preso errepublikanoei (batzuei) janaria emateagatik eta haientzat gordetzeagatik.

Horrez gain, tabernako lanak eta familiko atsekabe baten bat, Juan Antonioren edariarekiko zaletasuna haunditzen zaio eta 50eko hamarkadan tabernako erregeordetza utzi beharko dute alkoholarekin arazo larriak zituelako.

Hamarkada horretan Elizondo utzi eta Zigan (Juanaren sortetxea), Lekarozen biziko dira, denborarekin Elizondora itzultzeko Antzanborda auzora eta han bizi izanen dira bere azken egunak artio.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Historia de la familia Echave”. Patricia Perochena Echave.

Read Full Post »

Makiak ez zirenen erasoa

1944ko abuztuaren 19an Aliatuek alemanek okupatuta zuten Paris hiria askatu zutenetik, Francok eta bere Estatu Nagusiak Frantziatik eginiko inbasio aliaturen bat aurreikusten zuten.

Parisen sartu zen lehenengoko ibilgailu blindatua Gernika izena zuen, askatzailen artean Espainiako eta Euskal Herriko errepublikano erbesteratuek zeuden.

Jesus Monzón (Iruñea), PCEko gizon indartsua Frantzian eta Frantzia okupatuan errepublikano espainiarren erresistentzia zuzendu zuena, nazien aurkako erresistentziako gerrillarien arrakastaz fidaturik, Pirinioak zeharkatuz Espainia inbaditu zitekeela uste zuen.

Grafitia, Sallent de Llobregateko horma batean, makiak gogora ekarriz (Wikipedia).

Inbasioa prestatzeko, gerrillariak, Espainiako Gerra Zibileko eta Frantziako erresistentziako 13 000 beterano inguru, Foix eta Toulouseko erreklutamendu-guneetara joan ziren; horien artean, 4.000n – 7000 (según nork) boluntarioak aurkeztu ziren operazioan parte hartzeko. Operazioaren zuzendaria Vicente López Tovar koronela izan zen, Herri Armada Errepublikanoko eta Frantziako Erresistentziako beteranoa.

Espainiako Errekonkista Operazioan parte hartu behar zuten gizon gehienak errepublikar erbesteratuak ziren, frantziako maki taldetan ibilitakoak, eta Frantziako hegoaldeko departamenduetako zati handi baten okupazio alemaniarraren askapenaren protagonista nagusiak izan zirenak.

Gerrillari hauek nahiko ongi antolatutak zeuden, experientzia zeukaten eta aliatuak zerbait prestatu diete, azken hauek utzitako armekin armatuak daude (ez sobera). Iparraldeko Pau hiria biltzeko eta Espainian sartzeko aukeratu zuten

Estrategia Pirinioetako muga osoan zehar eraso batzuk egitea zen, eta Aran Haranean zehar eraso nagusi bat egitea, non behin-behinean gobernu bat ezarriko zen.

Aran haranaren inbasioa baino lehen, Urria 3ren gauen, bi talde handi sartzen dira Nafarroan: bat 300 gizonekin Erronkarin ( 522. Brigada) eta bertze bat 200 gizonekin Esterenzubin (54. Brigada). Makiak ere talde txikiagoetan sartzen dira, mendebalderantz joateko asmoz, gure eskualdera.

Baztanen, ondo prestatutako ejertzito frankista zain daukate. Baztango muga 1939 eta 1940 urteetan lan bataionetako errepublikar presoak ereikitako bunkerrak basbesten dute. Baita ere Otsondotik Beraraino errepidearen alboetan metrailadoreen habiak daude, hoietako baten bat bunker anti-tankea omen da.
Otsondoko bunkerrak “Organización Defensiva 6” izena dute Erratzukoak berriz OD7.

Victor Bikuña Agrupacio de Guerrilleros
de Euskadi
10.brigadako buruzagia

Baztanen; zapadoren 5. batailoia, Sizilia eta Amerika erregimentuetako ingeniarien unitateak eta Alfambra Dragoi Taldea, (ibilgailu blindatuekin). Gainera, Juan Villanueva errekete-kapitainaren agindupean zeuden 900 boluntario inguru sei destakamendutan banatzen ziren, eskualdean Ulzama-Basaburua, Donozteben-Bertizaran, eta Bortzirian zeuden.

Mugako goarnizioaren zatirik handiena errepublikar gudari ohiek osatzen zuten ( kartzeletatik eta preso batailoietatik igaro ondoren, garaitu zieten ejertzitoan zigorra onik betetzen zutenak) eta ordezko soldaduek,

Egoera zail hartan soldadutza egitea egokitu zitzaion gipuzkoar kinto batek gogoratzen du “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62” liburuan

–Baztango haranean nengoen, Ia gauero tiroketak izaten ziren, nerbio asko zegoelako. Azienda eta mugitzen zen guztia tirokatzen genuen.

Eta hala zen, urriko egun batean Mugairen zegoen guarnizioa, Reparazea eta Bertizko jauregiaren inguruan maki-talde bat ikusi zelako Bertizera joateko deituak izan ziren. Soldaduak Reparazeako zubian barrikada bat egin ondoren, Mugaireko zubitik (Zokozar) jauregiko lorategian sartu ziren, eta makiak ezkutatuta zeudela uste zutenez tiroka hasi ziren zuhaixken eta sasien atzean mugitzen zen guztiaren aurka; etsaiak akabatu ondoren ikustera joan zirenean, lau anka zituztela eta kurrinka egiten zotela konturatu ziren. Zerri talde hau hiltzen zuten biztartean jauregiko nagusia eta etxeko langileak sotoan ezkutatu zeuden.

Urriaren erdialdera, Makien 10., 27. eta 35. brigadek muga zeharkatu zuten Hendaia eta Donibane Garaziarteko sektoretik, baina armadaren eta guardia zibilaren oposizio gogorra aurkitu zuten, eta 35. brigada bi egunera erretiratu zen; 10. eta 27. brigadek, berriz, Saratik sartzea lortu zuten zortzi egun iraun ondoren eta baja aunitz jasanda eskualdetik sakabanatu ziren.

Hilaren 22an,  522ª Brigadako hamabi gerrillari atxilotuko dituzte Baztanen, 23an 10. brigadakoak Igantziko bentetan izandako borroketan, 5 gerrillari hilko dira. Gerrillari horietako bat kanalera erorita hil zen, bertze bat lur jota erori zen ibaian Minasko zubitik zeharkatzen saiatzean eta bertze 3 makiak Landanetxe baserrian hil ziren.

Egun batzuk lehenago, 18an, hiru maki harrapatu zituzten XIX. Amerikako soldaduek Velateko portuan. Hiru horiek 54 brigadakoak ziren, urriaren hasieran Esterenzubitik sartu zirenetakoak.

Azken erasoaldia 30ean izan zen, Bentartetik (Erroibar) 300 gerrillari Ultzamako haranera sartu zirenean, eta infanteriako tropek atzera bota zituztenean.

Nafarroan, borroka iparraldean izan zen, eta arras eguraldi txarrarekin garatu zen. Elurrak, lainoak, hotzak eta euriak makien mugimenduak mugatu zituzten, eta frankistek, herritarrek laguntzakin, ibietan, pasabideetan eta zubietan itxaroten zuten. Goseak, baliabide eta informazio ezak, biztanleriaren harrera hotzak eta etsaiaren nagusitasun numerikoak inbasioa gaitzetsi zuten. Hilabete batean, Armadak 17 hildako izan zituen, 3 Polizia Armatuak eta 3 Guardia Zibilak. Zaurituak askoz gehiago izan ziren, eta presoak bi gehiago.

Ez dira ezagutzen gerrillarien baja zehatzak, baina hildakoak 50 baino gehiago izan ziren, eta harrapatutakoak ehun baino gehiago.

Aizkolegiko jauregitxoa. Argazkia Pello San Millan

P.D.1

Amerika erregimentuetako ingeniarien mandoak Aizkolegiko jauregia daukate erresidentzia. Urte haietan, militarrak jauegian zirenean, Aizkolegi jauregiko sukaldea erre izan zen. Sutea sukaldetik atra eta jauregi ederraren zati bat erre zen, sute horren ondorioz jauregia za zen gehiago erabili (kompotzea garestia bai zen) eta pixkanaka pixkanak ondatuz joan da gaur egun daukan itxura arte.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Arango haranaren inbasioa”. wikipedia.eus

Octubre de 1944. ¿España invade a Francia?. El grancapitan.com forofa

FOTOTEKA

10. Brigada. “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

Read Full Post »

Katalina, Manuela, Maria, Karlos, Julio… eta bertze irakasle errepresaliatuak.

Hezkuntzak eta eskolak aldaketa sakona izan zuten Errepublikaren etorrerarekin: lehen hezkuntzaren derrigortasuna eta doakotasuna, eskola-laikotasuna, hezkuntza-erakundeen demokratizazioa, eskola berrien eraikuntza, eukal eskolak, maistra edo maisua herri txikienetara iristea…

Aldaketa horiek gaitzespen sakona eragin zuten gizarte-talde erreakzionarioenen artean, matxinatuek okupatutako eremuetan 1936ko uztailaren 18tik aurrera maisu-maistren aurkako errepresioan eta mendekuan gauzatu zen. Estatu kolpea izan eta bederatzi egunera, Aldundiak (Diputazioa) Nafarroako irakasleei zuzendutako zenbait neurri adostu zituen: maisu-maistren izendapenak berrikusiko ziren, mutil eta nesken gela mixtoak debekatzen zen eta ez zen onartuko katolizismoaren eta Espainako unitatearen aurkako irakaskuntzarik

Nafarroan 355 irakasle ( maisu-maistrak) errepresaliatu eta “depuratu” zituzten gerra zibilean eta diktadura frankistan, horietako bat Katalina Alastuey Garaikoetxea izan zen.

II. errepubikako gela bat. Andereñoa eta neska-mutil ikasleak (gela mixtoa).

Katalina, 1899ko abenduaren 26an Iruñean jaio zen. Ama baztandarra zuen, Gartzaingoa! Irakasle ikasketak Iruñeko San Jose Plazan zegoen Eskola Normalean egin zituen; eta 1916an ikasketak bukatzerakoan, San Francisco Udal-ikastetxean hasi zen maistra bezala. Baitere ikasketak amaitu ondoren, Maria Ana Sanz eta bertze irakasle batzuekin batera “Iruñeko Normaleko ikasle ohien elkartea” sortu zuen. Elkaertea emakumeen garapen pertsonal eta soziala lortzeko asmoarekin sortu zuten.

Irakaskuntzaz gain, “Emakume Abertzale Batza” elkartean parte hartu zuen. 1931ko urriaren 8an, emakume talde batek Nafarroako taldea sortu zuen, Katalina Alastuey Garaikoetxea zuzendariorde izan zen.

EABren sarea Nafarroa osoan zabaldu zen (Baztangoa urte berean sortuko da), eta 22 talde sortu ziren. Horien bidez, folklorea gazteen artean zabaltzen zuten, eta haur-jaialdiak, elkartasunezko jarduerak, jarduera politikoak eta irakaskuntzarekin lotutako bertze jarduera batzuk antolatzen zituzten. Azken horien artean azpimarratzekoa da Iruñeko lehen ikastolaren sorrera, 1932. urtean. Ikastolaren sorreran Katalinarekin batera bera bezala Eskola Normalean ikasi zuten Maria Biskarret eta Julia Fernandez Zabaleta (elkarteko zuzendaria) zeuden.

Nafarroako Emakume Abertzale Batzako zuzendariordea izanez gain, Euzko Alderdi Jeltzalearen asanblada nazionaletan hainbat aldiz ordezkari izan zen eta Euskararen Adiskidearen eta Eusko Ikaskuntzaren zenbait ekintzetan ere parte hartu zuen. Oso aktiboa izateaz gain, oso kritikoak zen (Julia bezala) bere alderdi politikoak, garaiko emakumeei ematen zien rol tradizionalarekin: familiaren balioak etxean gordetzea eta belaunaldi berriei transmititzea. Beraiek gehiago aldarrikatzen zuten emakumeentzat, bertze alderdi batzuetan emakumeek aktiboki parte hartzen baitzuten etxetik kanpoko mota guztietako jardueretan (lana, politika, kultura…).

Maistra honen jarduera politikoa 1936ko uztailaren 18an Gerra Zibilaren hasieran zapuztu zen. Nafarroako Hezkuntzako Goi Batzarrak bere gain hartu zuen irakasleak garbitzeko lana, eta,Nafarroan lan egiten zuten irakasle guztien zerrenda egin zuen, haiei buruzko zenbait datu bilduz: erlijiotasuna, moraltasuna, irakurtzen zuten prentsa mota, ideia politikoak. Abuztuaren 25ean, espedienteak aztertu ondoren, erregimenari “desafektatzeagatik” (jaregiteagatik) zigortutako pertsonen lehen zerrenda argitaratu zen. Katalinari zehazki, irailaren 2an, urte erdiko soldata galtzearekin zigortu zuten. Ondoren, maistra kargutik kendu zuten 1937ko maiatzaren 18.

Zerrenda horretan Katalina bezala, zigortuak, depuratuak, lanpostutik kenduak eta enpleguz eta soldataz gabetuak baita ere izan ziren; Manuela Fagoaga Aristia erratzutarra, Maria Arevalo Pantoja Erratzuko maistra eta herri bereko maixua; Manuel Muguruza Etxeberria, Almandozko Jose Maria Cherrail Ezquer maixua, Lekauzko maixua; Julio Martinez Tello, Predro Vidaurre Araiz Azpilkuetako irakaslea, Elizondoko andereñoa; Dolores Moreno Luzuriaga, eta Karlos Menaya Erburu, Elizondokoa ere. Karlos Iruñarra (gerora Napar margolari ezaguna) ere lanbidea betiko galtzeaz gain, gogor torturatua izan zen.

Guztizkoaren % 29 maisu eta % 15 maistreak zigortuak izan ziren. Maisu-maistra horietatik 58 lanpostutik galduzituzten, eta 85 lanpostutik eta soldatatik behin betiko kendu zituzten, 100 baino gehiagok bertze zigor batzuk jaso zituzten; adibidez, isun handiak ordaintzera kondenatu zituzten, eta 32 maisu eta maistra bat afusilatuta exekutatu zituzten. Horien artean Amaiurko maixua, Martín Gil Isturiz Aoiztarra, atxilotua, espetxeratua eta azkenik 1944ko urriaren 14an Alcala de Henaresen fusilatua izan zena.

Karlos Menaya eta Juli Arrubin, Elizondon maixua zen garaian.

Maistra Maria Camino Oskoz Urriza Iruñarra zen,  maistraz gain Alderdi komunistako Idazkaria eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kidea izen zen. 1936ko uztailaren 31n falanjistek atxilotu zioten eta  jendaurrean ibilarazi ondoren espetxean torturatua eta bortxatua izan zen. Hamaika eguneko infernu bizi ondoren abuztuaren 10ean, espetxetik atera zuten eta Urbasako Pilatosen balkoiara eraman zuten. Han karlistek, hil eta amildegitik behera bota zuten maistraren gorpua. Maria Camino 26 urte zituen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Hik hasi” erebistako artikuloa. Irene Lopez. 68 zbk. 2002 Maiatza.

“Ellas, las mujeres en la historia de Pamplona”. Hainbat egile. Iruñako Udala. 1998.

“Homenaje a las maestras y maestros represaliados“. Nafarroako Fusilatuen Senitartekoen Elkartea – 1936.

Listado de maestros, maestras y personal docente represaliado. pazyconvivencia.navarra.es. Nafarroako Gobernua. 2016. 

Camino Oscoz y otras historias del 36. Joseba Eceolaza. Denonartean-Cenlit. 2017.

Wikipedia.

Read Full Post »

Guillermo Frías Arizaleta eta bere ihes sarea.

Jakina da, gerra zibilaren urteetan Baztanen hainbat ihesaldi sare batzuk aritu izan zirela ( blogan berri eman dugu). Hain zuzen, Bittori Etxeberriaren Alaba sarea eta Errepublikako Zerbitzu Sekretuak  sortutako eta Baztanen Blas Marin eta Erviti anai kontrabandistak kudeatutako “Quintanilla sarea”. Baina bi hauek ez ziren izan Baztango mugatik jendea pastu zuten bakarrak! hirugarren sare bat egon zen ere!

Bertze ihes-sare hau, Baztanen jaiotako Guillermo Frías Arizaleta kazetari errepublikarrak antolatutako sarea zen eta dirudienez dirudienez, 1936ko abenduan hasi zen lanean. Beraz, aberzalena baino lehenagokoa izango litzateke, eta ia aldi berean, anaia kontranbadisten eta Blas Marin alkate ohiarenaren parekoa.

Uste denez, Guillermo Friasen sareko mugalariak Baztango haraneko hainbat bizilagun ziren. Sareko gidariak Pedro Adin eta Aniceto Arocena baztandarrak ziren, eta mugalariak, gehienetan Lekauzko Eskisaroiko Galarregi anaiaen (Agustín, Antonio, Juan y Pedro Máximo) kontrabandistak ziren. Arduradun nagusia Guillermo Frias zen biztartean, erakundeko idazkaria Juan de Luis Osés zen. Bertzalde, ihes egin nahi zuten pertsonekin kontaktu gisa Serafín Úriz Turrillas, Pedro Urrizalqui Sarasate eta Pilar Ortega Escudero daude (iruñan), azken hau baita ere Marin-Ervititarren sarearekin ( Errepublikako gobernuarena) lan eginen du.

Guillermo Frías Arizaleta Elizondon 1881ean jaiotako kazetari eta errepublikatzale ezaguna zen. Gurasoak Raraioako Gregorio Frías Iriarte eta Claudia Francisca Arizaleta Urrutia elizondarra ziren. Amaren familia jatorriz Azpilkuetarrak ziren.

Baztandar honek Mexikora eta Venezuelara emigratu zuen gaztetan. Itzultzean Nafarroako hainbat egunkari liberal eta ezkertiarretan kolaboratu zuen: El Porvenir Navarro, El Demócrata Navarro.  La Región Navarra egunkatia sortu zuen eta geroago, El Pueblo Navarron eta La Republica egunkarietan lan egin zuen (1930). 1931ko abenduan, alderdi erradikala (Partido Republicano Radical) antolatu zuen Iruñean eta alderdikoi idazkaria izan zen. Bere kazetaritza-bizitzan zehar hainbat sudonimo erabili zituen: “Sarduky”, “San Thero”, “Un radical”, “F”, “Un euskeldun”, “K”, “Q” eta abar.

Altsu Eskisaroi lepo gainean. Argazkia Oskar Elorza montesdebaztan.blogspot.com

Sare honetatik ihes egiten zutenak, Frantziara abiatzen ziren Lekarozetik Frantziako mugarantz, Galarregi anaien jatorrizko eremutik hain zuzen. 

Frias 1937ko apirilean atxilotuko dute, eta 4 hilabete igaroko ditu Iruñeko espetxe probintzialean (38ko urtarrilean berriro atxilotuko dute). Buruzagiaren atxiloketa hauekin, sarea erabiltzeari utziko dute, nahiz eta hainbat kide Araba sarearekin harremanetan egon ziren eta nolabaiteko konexioa izango zuten; izan ere, Bittori Etxeberriaren etxeko erregistroan, Friasen sareko txoferretako bat zen Aniceto Arocena Zubiria presoaren helbidea zeukan ohar bat aurkitu zen.

Oso deigarria da hiru sareak, Erviti anaiena, baztandar abertzalena eta Guillermo Friasena kontaktu edo beraien artean laguntzatik gabe moldatzea eta ia bi urtez ( 1936ko uztailetik 1938ko otsailera biztartean) irautea hiruak batera (Araba sarea 1940ko abenduren artio iraunen du).

Guillermo Frías Arizaleta 56 urte zituela 1949an Iruñan zendu zen. Aipatu dugun bezala Alderdi Erradikaleko kidea zen eta baita ere Liga Laic-koa ere. 1907an, Victoria Cartagena Ezcurdiarekin “por lo civil” ezkondu zen eta euskaltzale eta euskalduna zen, Erviti anaientzat eta Galarregui anaientzat lan egiten zuten Baztango hainbat kontrabandisten epaiketan interprete gise egin zuen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Mikelarena Peña, F. (2020). Contrabandistas de ganado y redes de evasión en Navarra durante la guerra civil española. Cuadernos de Historia Contemporánea, Vol. 42: 263-283.

García-Sanz Marcotegui, Ángel: Republicanos navarros, Pamiela, Pamplona, 1985,

Read Full Post »

María Domínguez, Alkatea, kazetaria eta maistra.

Urtarrila bukaeran (2021) hil eta ia 85 urtera, Maria Domínguez Remón-en gorpuzkiak Zaragozako Fundejalón herriko hilerrian, hobi komun batean (garondoan tiro batekin) aurkitu dituzte.

Maria Domínguez Espainiako Bigarren Errepublikako lehen alkate emakumea izan zen, hain zuzen Gallurreko (Zaragoza) alkatea izan zen. Alkateaz gain kazetaria eta maistra (Baztanen) ere izan zen.

Maria Domínguez Remón 1882ko apirilaren 1an Zaragozako Pozuelo de Aragón herrian jaio zen. Nekazari familia xume baten bigarren alaba izan zen eta haurretan eskolara joateko ez zuen apenas aukerik izan, eta bere kabuz idazten eta irakurtzen ikasi zuen.

Argazkia. Fraternidad Universal blogetik artuta.

18 urterekin, bere gurasoek herriko gizon batekin ezkonarazi zuten. Honen aldetik zazpi urtetan zehar tratu txarrak pairatu ondoren, nazkatu eta Bartzelonara ihes egin zuen. Senarrak salatu zion eta denuntzia bat paratu zuen bere aurka, eta “busca y captura-n” ibili zen. Zorionez ez zioten iñoiz atxilotuko eta Bartzelonan, dokumentaziorik, titulurik eta paperik gabe zerbitzari bezala lanean jardun zuen.

Urte batzuen ondoren Pozuelo de Aragónera itzuli zen, eta Bartzelonan lortutako diruarekin galtzerdiak egiteko makina bat erosi zuen, honek bizimodua ateratzeko modua eman zion. Garai haietan idazten hasi zen eta El País egunkarira artikulu bat bidali zuen eta publikatu zioten. Ondoren ere, Ideal de Aragón astekarian laguntzaile ohi bihurtu zen (Imperia ezizenarekin idatzi zuen). 1914an Zaragozan Irakasle-ikasketak egiten hasi zen baina ez zuen aprobatuko.

1917an, lagun irakasle baten proposamena jaso zuen eta Baztanera etorriko da. Laguna Almandozko maixua, Pedro Rubio zen eta lan eskaintza Almandozko Mendiolako Elizaldea baserrian eskola ematea zen. Autore aunitz irakurriak zituen arren bertze arlo batzuetan prestakuntza behar zuela onartuko dio. Orduan, bere lagun maisuarekin tratua egin zuen eta proposamena onartu omen zuen. Goizeko zazpietan eskola ireki eta hamarretan ixten zuen. Ordubetez ibiltzen zen Almandozeraino, non bere lagun irakasleak arratsaldeko ikasgaia azaltzen zion. Ikasitakoan, bertze ordu bat ematen zuen eskolara itzuli arte, arratsaldeko ordu batean ireki eta hiruetan ixten zuen. Berriro ere Almandozerako bidea egiten zuen eta bere lagunak urrengo goizeko ikasgaia azal zion. Horrela, egunero hamaika ordu inguru ematen zituen lanean.

Eskolak ematearekin batera, Mariak Iruñeko Irakasle-Eskolan sartzeko ikasten zuen, baina egun batean larri gaixotu zen eta medikuak mendietako klimak bere osasunari txar eragiten ziola erran zion eta Zaragozara itzultzeko gomendatu zion. Hala egin zuen, eta hilabete batzuk Baztanen egon ondoren, berriz Zaragozan galtzerdiak josten egonen da.

Goizean lan egiten zuen eta gauez Arte eta Lanbide Eskolan ikasten zuen. Dinamika hartan, gaixotasuna itzuli egin zen eta gripeak urtebete baino gehiago ohean utziko dio. Hala ere, Iruñeko Irakasle Eskolako azterketetara aurkezteko denbora izan zuen eta hontakoan bai aprobatu zuen.

1922an alargun geratu zen, eta bi urte geroago, bigarren aldiz ezkonduko da (ideia sozialistak zituen ardi moztaile batekin) eta Gallur herrira bizitzera joanen dira. Han UGT sindikatuaren tokiko sala sortuko dute eta Zaragozako Vida Nueva astekari sozialistan parte hartu zuen. 1930tik propaganda lan haundia egin zuen feminismo, sozialismo eta errepublikanismoaren alde. Bere idazkietatik Errepublika defendatzen zuen, demokraziaren etsaien aurka borrokatzen zen, emakumearen zeregin aktiboa aldarrikatzen zuen eta inguruko bidegabekeriak salatzen zituen.

1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zuten herrietan (1931ko apirilako udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, Alkatea karguak automatikoki lortzen zen hauteskundeak egin beharrik gabe) gobernu zibilak alkatek kargutik kendu zuten. Galluren (Baztanen ere) alkatea kendu eta Kudeaketa Batzorde (gestora) bat ezarri zuten. Gallurreko herritarrek batzordearen buru Maria Domingez aukeratu zuten eta alkatetza baten buru den lehen emakumea bihurtu zen. Mariak 1932ko urriaren 29tik 1933ko otsailaren 6ra bitartean Gallurreko alkatea izan zen (1933ko apirilan udal hauteskundeak izan ziren).

Bere agintaldia motza izan arren, erabaki ausartak artu zituen; Errepublikako lan-legeria aplikatu zuen eta herrirako lan-poltsak sortu zituen langabezia-maila murrizteko. Herrian neska-mutikoen eskola bateratua izan zen. Irakasleei diru-laguntzak eskaini zizkien garbitzaileak kontrata zitzaten, haurrek garbitu beharrik izan ez zezaten eta Ikatz-zakuak erosteko diru-laguntza onartu zuen, horrela haurrek etxetik eskolara eraman beharrik izan ez zezaten, baita ere eskola duinagoa izateko zuritu eta txukundu zuen.

Alkatetza utzi ondoren, irakaskuntza eta kazetaritzan aritu zen lanean. Bere testuak militanteak eta oldarkorrak ziren, ironiaz, adimenez eta munduari begirada propioa emanez. Artikulu batzuk Maria Tonta izengoitiarekin sinatzen zituen.

Emakumearen berdintasuna, pentsamendu-askatasuna, sufragio unibertsala, emakumeen botoa, zapalkuntzaren aurkako borroka, irakaskuntza, kultura aldaketa, erlijio askapena, amodioa askatasunez aukeratzea…izan ziren defenditu zituen balioak eta idealak.

1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpea gertatu zenean, arrebaren etxean babesa bilatu zuen Pozuelo de Aragónen. Handik egun gutxira atxilotu zuten, eta nazional-katolikoak 1936ko irailaren 7an 54 urte zituela, Fuendejalongo hilerriko hormetan fusilatu zuten. Handik gutxira Arturo Romanos senarra Zaragozako Tabuenca herrian baita ere fusilatua izan zen.

P.D. 2021ko Urtarrilaren 30an Mariaren gorpuzkia berreskuratu ziren.

Post hau egiteko erabili den materiala:

María Domínguez, la primera alcaldesa republicana. Ana Bernal triviño. Publico.es.

Wikipediako Maria Domínguez Remon wikia (eskuaraz eta erderaz. Eskuarazkoa hainbat datu okerrak ditu).

Domínguez Remón, María. Fundación Pablo Iglesias web-eko artikuloa.

Domínguez Remón, María. Gran Enciclopedia Aragonesa web gunea.

Primera alcaldesa de la República y maestra de Almandoz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2014

Encuentran los restos de la primera alcaldesa de España, fusilada durante la Guerra Civil. elmundo.es web guneko artikuloa.

Read Full Post »

Hilketa fascista bat , Opoka zubian.

1938ko urte bukaerako abenduan, gerra zibila aurrera zijoan, faszisten Nafarroako ejerzitoa (nafar brigadak, errekete terzioak, bandera falanjeak eta erregularrak) Ebro ibaia  gurutzatuko dute, Frankok Catalunyako erasoa hasiko da.

Tenore berberan, 1938ko abenduan  Baztanen, faszistak jauan ta gabe ziren bailarako zoko guztietan. Lekarozko kolejio General Mola hospitala da eta eta egun haietan Ebroko batallako nazional zauritutaz betea dagoa (Azaroan 185 zaurituta iritsi ziren) Ebron baztandar haunizt badire uda  aldera azken “erreklutamientoa” egin bai zuten. Soldaduak, Guardia zibilak , Erreketeak,  Falajistak  nagusi dira. Falanjista eta errekete karlistak (1937tik Falange Española Tradicionalista alderdian batauak izan dira,) guardizibilekin batera, muga babestu, inguruak arakatu, trenaren trenbideak zaindu eta herrietan patrullatzen dute.  

Patrulla hoietako bat, abenduaren 15an (erribera aldeko hiru falanjistaz osatua) Elizondoko Opoka zubia zeharkatzen duen persona bat, Lekueder etxearen inguruan atzemanen dute. Gizonak gasnategi aldera korrikaz ihes eginen du eta falanje tradicinalistakoen patrulla tiroka hasiko da. Pueyo herrikoa zen falanjistak, bizkarran emanen dio tiro bat, gizonearen bizitza hor bertan akabatuz.

Angel Mikelarena Ayoroa “Labaki”

Hildakoa Angel Mikelarena Ayoroa “Labaki” zen, jaiotzetz Elgorriagakoa baiana Arizkungo Mejikokobordan bizi zena, 30 urte zituen (1908-10-1/1938-12-15) eta emaztea haurdun eta bortz ume uzten zituen. Bere gorpua Elizondoko hilerrian lurperatua izan zen.

Pasarte hau, Pedro Esarteren “El contrabando en Baztan. Contado por sus protagonistas” agertzen da eta kontatzen digu  hilketaren biharamunean Juan Miguel Opoca bere etxe ondoan, presaaren urbidean 300 sedazko medien paketea ageri zela aipatu zuen. Bera ez zekiela paketeaz ja dekaratu zuen eta modu beren baita ere egun hartan inguruan zebilen testigu bat, Jose Resino ohial saltzailea.

Esartek aipatzen duenez dirudi Angel zamalaria zela, baina duda da; zama utzi zuen utzi beher zun tokian edo zubitik bota zuen patrulla “altoa” eman zionenean….edo auskalo! ez bat ez bertzea, again ez zuwn zerikusirik paketearekin (Falange tradicionalek “gatillo errex” zirenez edozein gauz). Angeleren hileta ez zen urte horretan bakarra izan patrullero faszista hauen eskuz, hilabete batzuk lenago Manex Cicambre (hiritar frantsa) Lauretx benta inguruan patrulla batek hil omen zen. Apirilan,  sabelan tiro bat emanda Maria Franziska Iturralde neska gaztea hil zuten Berroetan, Uztailan, Oronozen Miguel Catalan Areyano gizona. Urrengo urtean Amaiurren,  Nikasio Zalakain eta Lino Mitxelena gazteak, patrulla batek hil zituzten. Tiroketa hortan eta sabelan zaurituta geratu zen Tomas Sanchez arotza, argiz gelditu patrulla horiek “gatillo errexekoak” zirela.

Post hau egiteko erabili den materiala;

El contrabando en Baztan. Contado por sus protagonistas. Pedro Esarte Muniain. Pamiela 2011.

TTIPI-TTAPAN familias argituratutako estela

Read Full Post »

Pilare Alba Loyarte, Elizondoko ikastolako andereñoa (1935-36).

Ikastola bat ikasleei (erabat edo nagusiki) euskaraz irakasten zaien eskola mota bat da. Euskal Herrian lehen ikastola ofiziala 1914an ireki bazen ere, XX. mendearen hasieran gaztelania eta frantsesa derrigorrezkoak ziren Pirinioen bi aldeetako eskolatzean. 1930eko hamarkadan, Ikastolen haziak Nafarroan erein zituzten euskal abertzaleak, eta mota horretako lehen hezkuntza erakundea 1931ko azaroan sortu zen Iruñean, ondoren Lizarran (1933) eta Elizondon (1935).

Elizondoko ikastola bultzatu zuten Elizondar abertzaleen artean, Bittori Etxeberriaz gain Ignacio Iturria eta Lekarozko komentuko fraide batzuk nabarmendu behar ziran, batez ere Alzoko Migel Aita. Ignazio euskaltzale izugarriazen, euskaraz solasten zuen beti eta euskaltzale sutsua zen. Berak erosi zituen liburuak, gelako alkiek eta mahaiak eta andereñoaren soldata ordaindu zuen. Andereñoa 21 urteko Goizuetako neska gazte bat izango zen, Pilare Alba Loyarte izenekoa.

Bertze aldetik Alzoko Migel Aitak Eusko Ikaskuntzako Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izateagatik (Comisión de Enseñanza Primaria), erakunde horren laguntzak errazteaz gain, behar zituen kontaktu, aholku eta laguntza guztiak ematen zizkion Pilare andereñori.

Pilare Alba100 urte bete zuen egunean (2013-11-14) Argazkia ttipi ttapa.eus

Duela gutxi Donostian Irakasle ikasketak amaitu zituen Pilar Alba Loiarte andereño gazteak 1935eko urriaren lehen egunetan hasi zuen ikasturtea 30 haurrekin. Ikastola Beitonean zegoen (egungo Braulio Irarte kalea, 22) Antxiton trinketaren parean. Urte batzuk geroago, adinean sartuta, ikastola ireki zenean holaxen gogoratzen zuen:

“Nahiz eta ilun xamarra izan, mahaiak eta alkiak argiak ipiniz gauza polita sortu zen. Handia, handia ez zen, baina hasteko ongi.” “Eskubidea eman zidaten egiteko neorrek, jartzeko nahi nun bezala eta ordun jarri nien uniforme bezala, batatxo urdin bat, denak berdintsuak egoteko. Liburu kontun, nahi nun guztia, materiala eta dena, dana. Ez dut pentsatzen ordaintzen zutela asko. Hori dana Ignacio Iturria Jaunak egiten zuela” (1)

Hala eta guztiz ere, ikasturteari hasmenta eman bezain fite jaiotzen ari zen ikastola berriari arazo larriak ailegatu zitzaizkion. Urriaren bukaeran lurraldeko inspektorea zen Angeles Barriolaren txostena zela medio Dirección General de Enseñanza delakoak. Elizondo ikastolari bere funtzionamendurako beharrezkoa zen baimena uko egin zion. Haur guziek handik atera, eta berriz sakabanatu ziren, hedatu ziren alde guzietara, barreiatu ziren eta hola gelditu zen”. Egoera honek 1936ko Otsaileko hauteskundeak burutu arte iraundu zuen. Frente Popularraren garaipenarekin ikastolako aintzindariek berriz baimena eskatu eta berehala ireki zuten, ikasturte honetako gelditzen ziren hilabeteak problemarik gabe igaro zirelarik.

Pilare Alba andereñoaren oroitzapenen arabera:

“Giro nahiko ona, eragozpenik ez nuen izandu, lagunak genituen danak, elkarrekin joaten ginen goizero Lekarotzera, eta eskola aldetik erreztasun guztiak eduki nituen. Pedagogia aldetikan, ikasleak oso txikiak izaten zirelako liburuak baino gehiago irudiak erabiltzen nituen eta horiek egin beharko nituen. Nire gusto handiena neretzako izan zan eragozpenik ez eukitzea.” (2)

Pilare Alba Nafarroako bertze ikastolekin konparatuz (Iruña eta Lizarra) alde izan  zuen Elizondoko egoera soziolinguistikoa, ume guztiak euskaldunak zituen. Ez zuen hitzik egin beharrik erdaraz, euskaraz ederki moldatzen zirelako haur guztiak.

Bertze ikastolei bezala, Elizondokoari Espainiako gerrarekin behin betiko itxiera heldu zitzaion. Baztanera hasi ziren etortzen kamionak eta kamionak eta hainbertze requete eta falange eta Arizkunenean paratu zuten bere Koartela. Berehala, bi egunen buruan, requeteak joan ziren ikastolara eta lenbiziko ereki zuten, sartu ziren barnera eta atera zituzten hango liburu guziek, eta erre zituzten denak, alkiek, eta mahiak, karroetan bertze eskoletara eraman zuten.

 Felizitas Ariztia,  Bittori Etxeberri (ikastolaren bultzatzailea) eta Pilare Alba andereñoa. Argazkia nie.com

Bertzalde, Uztaila zela Pilare Alba oporretan egotea arren Elizondotik zebilen eta Gipuzkoatik abiatuz Bizkaiara joan zen. Bizkaia Nazionalen eskutan ez zegoenik hango Mundakako ikastolan 1936-1937 ikasturtean aritu zen. Eta Bizkai Nazionalen eskutan gelditu zenean atzerrira joaten ziren umeekin Iparralderat alde egin zuen eta Donibane Garazin zeuden haur errefuxiatuen artean klaseak ematen egon zen.

Pilar 1913ko azaroaren 14an jaio zen Iruñean, baina Goizuetako Lubienea etxean eta familia abertzale batean hazi zen. Ikasketak Iruñean eta Donostian egin zituen, eta Elizondoko ikastolan lan egin aurretik Iturengo eskolan egin zuen lan. Familia abertzale bateko kide zenez, gerra garaian Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailean lan egin zuen. Gerra ostean, itzuli eta moja egin zen, Mungian 30 urtez egon zen moja gisa, eta euskarazko hezkuntza baimendu zenean (diktaduraren ondoren) moja izateari utzi zion eta Bilboko hainbat Ikastolatan irakasle aritu zen 10 bat urtez.

2015eko urtarrilaren 30ean Goizuetan Elizondoko Ikastolako andereño izan zena hil zen, 101 urte zituela.

P.D. Sarrera hau 2015ean idatzi zen. Baztan Ikastolak antolatzen baitzuen urte horretan Nafarroa Oinez, eta urtean zehar hainbat jarduera, ekimen… egin ziren. Horietako bat Baztan Ikastolako lehenengo ikasleen bilera izan zen martxoaren hasieran. Ikasle ohiak afari baten inguruan bildu ziren Arriarte Elkartean, Mari Carmen Goñi irakaslearekin. Mari Carmen andereñoa 34 urte baino gehiagoz eta Baztan Ikastolako lehena irakaslea izan zen.
Merendu-afarian, oroitzapenak eta elkarbizitzaren zatiak berreskuratu ahal izan zituzten, adiskidetzeak eragindako alaitasunaren eta berriz elkartzearen artean, Baztan Ikastola posible egin zuten guztientzat oroigarri bat ere izan zen, bertzeak bertze, Pilare Alba Loyarte, Elizondoko lehen ikastolako lehen andereñoa eta bakarra!

Baztan ikastolako lehenego ikasleak (1970-1971 ikasturtea) Argazkia. nafarroaoinez.eus

(1), (2) Jesus P. Chueca Intxusta. NAPAR TOKIKO AGINTEAK ETA EUSKARAREN BORROKA BIGARREN ERREPUBLIKAN BARRENA. HURBILTASUN BAT.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

EUSKARARI PRESTIGIOA ITZULI ETA PEDAGOGIA IRAULI ZUEN ISPILURIK GABEKO EREDUA erreportajea. Maider Iantzi Goienetxe. 2015

NAPAR TOKIKO AGINTEAK ETA EUSKARAREN BORROKA BIGARREN ERREPUBLIKAN BARRENA. HURBILTASUN BAT. Jesus P. Chueca Intxusta.

Read Full Post »

Juanito Eraso.

1942ko azaroan,  Kaperako kantari batzuekin Elizondoko orfeona sortu zen, gero bi urte ondoren “Agupación Coral de Elizondo” (Elizondoko abesbatza) izenarekin berrizendatua izango zen. Abesbatza horren sortzailea, fundatzailea, bultzatzailea, nagusia, buruzagia, alama materra!!! Juan Eraso Olaetxea izan zen.

Juan Eraso Llangollen irabatzitako sariekin. (Argazkia anamarimarin.com gunetik hartuta dago)

Juan Eraso Olaetxeak “Juanito Eraso”, Aresoko Aranaldea etxean 1914 otsailako 21 jaio zen, baina bortz egun zitula bere familia Elizondora bizitzera etorri zen (Bitxikeri bezala aipatzen da Juanitok bere bortz egunekin, Plazaolak izan zun lehenego umetxoa bidallaria izan zela). Sei urte zituela eta jostailuzko piano batekin jolasten ta kantatzen ari zela Berekoetxea apezak “aurkitu” eta solfeo ikastera eraman zion. Zortzi urte zeukanean, Berekoetxearen kaperako abesbatzako “tripe solista” zen , gañera ere, adin horrekin “teatro parrokialan” “El paragüero” abestutako monologo-komikoa kantatzen aritzen zen. Hamar urtekin  Parisko “Cavaille-Coll” etxeko Monsieur Prinz organo afinatzaileari laguntzen hasi omen zen. Prinz jaunak Frantziatik etortzen zen Elizondoko elizako organoa afinatzera eta Eraso gazteak, soinua parekatzen, bata bertzearekin erregistratzen, afinatzen eta halakotan laguntzen zion, “lan” honen bidez  entzumena eta belarria aunitz landuko zun. Hamabi urtekin  primerako hiletetan eta meza solemnetan kantatzen bere sosak atratzen zitun (2 pezeta terdi), hambortzekin “Salon parrokialako Orquestinan” (Salon parrokialan emandako pelikula mutuei musika patzen zuen taldea) bigarren biolina jotzen zun eta 21 urtekin (1935) bere abeslari karrera itxaropentsua bideratuko du, Anguel Trabadello maixu haundiarekin klaseak ematen hasita bai zen…baña gerra zibila, klase magistral horiek “kartera” etengo zuten.

Garai haietan Elizondoko abeslaria zenbait sariak irabaziak zitun eta “el gran tenor Navarro”  deitzen hasi omen ziren. 50. hamarkadaren hasieran “Kosta Azulen”  kantari aritu zen eta ospe handia izan zuen (horietako batean Windsor dukeen aurrean ta guzti!), baña zinzur operazio bat bere karrera profesionala betirako moztuko dio. Handik aintzin bere gogoak, indarrak ta arte osoa erakustera, “ahotsak” harrapatzera ta domatzera bultzatuko du.

1947 eta 1948 urteen artean Elizondoko alkatea izan zen  eta akademia munizipala bat martxan patu zuen. Akademia Feliciano Beoviden eskuz zegoen, solfeoa ematen zen eta honek bizi zuen biztartez akademia iraun zuen. Urte batzuk geroago 1965-71 bitarte “laboralean” boluntario gise solfeoa ematen arituko da eta kalean haurrak gelditzen eta kantatzea eskatzen ere!!. Klase partikularrak eman zitun eta  Baztandar haunitzen kantu irakaslea izan zen, bertzeak bertze, Donostiako Orfeoiko kideak, Andra Mari abesbatzakoak eta Maite Arruabarrena mezzosopranoa. Klase haunitz musutruk ziren, hauxe esaten baitzuen: “dakienak irakats dezan, ahal duenak ikas dezan, eta duenak ordain dean”

50. hamarkadan “Orfeon Pamplonesan” hiru urte egon zen zuzendaria gise, teknika berriak eta zerbait berrikuntza sartzeko asmorekin aritu zen elizondarrak eta honek, arazo batzuk sortuko zion abesbatzako junta direktiba zaharkituarekin. Baita ere, Iruñeko Kontserbatorioan irakaslea izan zen eta… baita ere, bere arazoak izan zitun  ondarreko zuzendaria eta direktibarekin. Kontatzen dutenez azkeneko “bronka”, kontserbatorioko tribunala ikasle bati examinatzen ari zirela ta negarreraztea egin ziotenean, eman zen. Erasok tribunaleko kideei izandako modu txarrengatik  errieta egin zien eta eztabaidako momentu bero batean, zuzendariari “badulaque” deitu zion!, honek (zuzendariak)  irainengatik, auzitara eramane zion.

Elizondoko abesbatzafren lehengo taldea,erdian Juanito Eraso. Argazkia Elizondoko abesbatza.

Artista Baztandarra bere “jenioa” zeukan, talentu haundien izaera zeukan eta talentu hori, Elizondoko abesbatzan ixuri edo blai egin zun eta abesbatzak hainbat sari garrantzitsuak irabaztea lortu zuen; Galesko Eisteddfod Nazioarteko bi lehen sariak (1952), Polifonia Vocal klasikoa Nazioarteko Jaialdiko lehen saria (Innsbrucken, 1953), Tolosako Nazioarteko Abesbatzen Lehiaketako lehenengo saria (1978)…

1951n  Galesera, abesbatzako lehenengo bidaia luzea izan zen. Sosik ez zutela ta, bidaia ordaindu ahal izateko bidean zehar kontzertuak eman zituzten. Nazioarteko lehiaketa batean parte hartzen zuten lehenengo aldia zen baztandarrentzat eta ez ziren esku hutsik bueltatuko. Lango­lleneko (Gales) sariketan, hirugarren postua lortu  zuten (Man­ches­te­rreko abesbatza famatuarekin puntuetan berdindu zuten). Bigarren bidai ere, Galesera izan zen baina huntan entsegu ugariren ondotik, ahotsen heldutasuna lortuta, interpretazioa hobetuz  eta talde izaera hartuta, postua hobetzea nahiarekin Erasoren taldea Lango­llenera bueltatu zen. Doike postua hobetu zutela! hobetu eta irabazi ere! 277 puntu eskuratu Elizondoko abesbatza eta Juanitoren ame­tsa… egia bilakatu zen.

Galesko lehiaketa irabazi izanak ate aunitz ireki zizkion abesbatzari; Austria, Alemania, Frantzia, Italia eta Ingalaterran izan ziren… 1981ean eta 1983an Hegoa­frikan Roodeporteko lehiaketan parte hartuza aritu zaren (apartheid erregimenaren aurkako nazioarteko boikota hautsitz). Bitxikeri bezala aipatu, bertako abesbatzak harrituta geratu zirela 35 kideko taldeak hirurogei kideko abeslari talde batek baino ozenago abesten zuela ikustean. Abeslarien ahoetan mi­krofonoak omen zeudela pensatu zuten ta guzti!.

Abesbatzaren arrakasta hauen atzean Juanito Erasoren izaera, maixutasuna, profesinaltasuna, ilusioa ta ametsak zeuden. Aipatzen dute Juanito humore onean zegonean denak ongi abesten zutela, ensaioa errex ateratzen zela, baña eguna txarra zeukanean…

1983an Elizondoko Seme Kutun izendatu zuten eta 1992an, abesbatzaren sorreraren 50.urteurrena zela, Baztango seme-adoptiboa izendatzen diote.  2002an Angelun (Lapurdi) Eraso hil zen eta umezurtz geratu zen abesbatza. Une zailak eta latzak izan ziren eta abesbatzaren etorkizuna zalantzan egon zen. Bi urteko isiltasunaren ondoren, Isabel Lacarren zuzendaritzapean Ekainaren 4an Elizondon eskaini zuten lehenengo kontzertua eta geroztik indartzen joan da.

P.D: Post hau idatzi zenean  Elizondoko abesbatzak 70 urte betetzen zituen (1942-2012). 70 urte kantuz, 70 urte Elizondo eta Baztan izenak munduan zehar zabalduz, 70 urte musikaz amestuz eta … ame­tsa, egia bilakatuz!!.

Post hau iteko erabili den materiala:

“El silencio electrico. Cincuentenario de la Coral de Elizondo” (1992). Carmen G. Romeroren liburua.

euskomedia.org-ko Auñamendi entziklopediako “Juan Eraso Olaetxea” Carmen Ruiz de Garibay-ren artikuloa.

http://www.ttipi.net/.

Wikipedia.

Read Full Post »