Apirila, Amaiurko batailaren hasiera

1522ko uztailan Amaiur-ko Gazteluan gertatukoaz (gaztelarrek gaztelua sitiatu eta hartu zutela) 500 urte beteko dira eta urtean zehar urteurren hori gogoratzeko hainbat ekitaldi eta ospakizun antolatuko dira. Eta hoietako lehena Asisko Urmenetaren ‘AMAIUR! LIBERA STATE’ komikia argitaratzea izan da (Amaiurko Gaztelu elkartrea sustatua).

Album horretan, Asiskok aztertzen ditu konkista-gerla haren kronologia eta okupazioaren makineria 1512tik 1522ra bitarte, bai eta inbasioaren kontrako erresistentzia epikoaren personaiak, batzuk arras ezagunak: Jakue Belatz Medrano, Xabierreko Jauna, bere anaia Johanes Azpilkueta, Bitor eta Lobia Maulekoak, Johanes Arremiritz Bakedao, Johanikot Arberoa…eta bertze batzuk (bederen neretako); Petri Arazuri espioa, Martin Labari ezkutaria, Laurentxina Salaberri andrea, Jakme Beltza…. Eta justu, azken bi pertsonai historiko hauekin hasten da Asiskoren obra.

Aurkezpenaren kartela

Laurentxina (komikian Asiskok iragana eta Gerona asmatu dio) Amaiurren obretan lan egin zuen emakume ugarietako bat izan zen, hargin, arotz eta peone maisuekin batera. Ordainpeko zerrendetan Laurentxina Salaberria bezala hainbat emakumen izena aurkitzen ditugu; Maria Bortari, Nabartto Elizalde, Graziana Irigoien, Maria Etxebertze, Khaterina Arretxe, Johana Pezoinarte, Mari Jhoan Perikorena… inguruetako bizilagunak ziren eta urmaelerako (aljibea) ura igotzen, egurra, harria, lurra eta harea eramaten, lubakiak garbitzen aritzen ziren eta 1522ko suntsiketan, harresiak eraisten laguntzen ere ibiliko ziren.

 Badakigu 1521eko irailean, Nafarroako erregeen aldeko tropek gaztelua berreskuratu baino lehentxeago, 70 emakume zeudela gotorlekuko obretan lanean, eta gizonena baino jornal txikiagoa ordaintzen zitzaiela.

Albumaren lehen orrietan Laurentxina eta bertze emakumeak Jakme “beltza“-rekin solasean hasten dira. Jakme hau (abizena ez da jakinna) historiara “Jorge Amaiurko Beltza” bezala igaro den arraza beltzeko gizon bat zen. Baionatik etorritakoa zen eta Amaiurko gazteluan Borrero gise aritzen zen. Ezin du gaztelaniar (espainar) soldaduak exekutatu hauek bere emperadoreari fidel ari baitira, baina Nafarrroako traidore deklaratuei bere eskuetatik pasten ahal dira. Gaztelua eroritakoan ihes egitea lortu zuen, baina handik egun batzuetara espainiarren patruila batek harrapatu zuen Donezteben. Iheslariak koartada bat asmatu zuen, baina bere larruzko tonuarekin oso zaila izan zizaion engainatzea. Bahitzaileek “Amaiurreko beltza” zela erabaki eta preso eraman zuten. Frantziako erregearen subditoa (menpekoa ) zenez, seguaski esklabo izatetik libratuko zen.

Komikiko Atala bat “galeria” izena du eta bertan, gure historiaren pasarte honetako protagonista eta parte-hartzaile aunitz izendatzen deskribatzen dira, Laurentxina eta Jakme Beltzaren kasu bezala. Atal honen (liburuko seigarrena) kontzeptu grafikoa eta burutzapena Helena Xurio Arburua Zugarramurditarra egin izan du.

Asisko Urmenetaren Amaiur, Libera State komikiaren bineta bat

Asisko Urmenetaren komiki-albumaren aurkezpena apirilaren 16ean Amaiurren burutu zen. Eta justu apirilan, baina duela 500 urteko apirilean, Amaiurko Gazteluaren aurkako balizko eraso baten lehen berriak iristen hasiko dira.

Apirilaren 5ean Bittor Mauleonek, Zigan dagoena haranerako sarbidea kontrolatzen duten nafar tropekin, gutun bat bidalko dio Amaiurreko gaztelukoi alkaidea den Belatz Medrano kapitainari . Gutunan, Iruñetik zetorren informazio da eta bertan erraten dio gaztelaniarrek hiria gotortzen ari dela eta gaztelatik garia eta garagarra ekarri dutela, gaztelarren tropa etorrera espero zelako. Armatzen ari diren seinale argia.

Apirilean ere Xabierreko Míguelek, bere Elizondoko postutik, gutun bat bidali zion Belatz kapitainari, Iruñetik Baztandik igarotzen diren ardo-gurdiak geldiaraztea komendatzen dio, peoien artean espioiak zeudela susmua du. Martxotik Gaztelaniarren bi konpainia, indartsu egin dira Doneztebeko elizan eta Agorreta etxean. Apirila eta ekaina bitartean, Xabierreko jaunak Elizondotik Doneztebeko gaztelaniar posizioei eraso zien.

Apirilaren 19ko gutun batean, Nafarroako Enrike II.a erregeak Jakue Belatz Medranori (Gazteluko alkaidea) jakinarazten dio Bortzirietako, Baztango lurretako eta Malerrekako (Doneztebeko Lerin dokumentazioetan) biztanleek omenaldia eta leialtasuna eskaini diotela. Beraz, bere menpekoei (subditoak), ongi tratatuak izatea nahi du.

Apirilaren amaieran, Iruñetik abisuak jasotzen hasi ziren, gaztelar ejertzito handi bat biltzen ari zela Nafarroako iparraldeko lurrak erasotzeko.
Apirilaren 25ean, Gartzia Etxauzek Belatzi idatzko zion, erranez, gaztelarrak Gaztelan egiten ari den armada handi batekin euren aurka eginen dutela gutxien espero dugunean.

-“Nik sentitu ahal izan dudanaren arabera, lehenik zure kontra etorriko dira. (Erranen dio).

Gutun jarraitzen du jakinaraziz Iruñera 30 arkabutz ekarri dituztela eta etxeak irinez eta gariz betetzen ari direla armada hundi hori elikatzeko.

Albisteek iristen jarraituko ziren eta alarmak prest egotea eskatzen zuen. Hemendik aurrera Amaiurko alkaidearen eta Zigako eta Doneztebeko posizio aurreratuetako agintarien arteko gutunak oso ohikoak izanen dire.

Apirila (1522-koa) Amaiurko batailaren hasiera izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

Amaiur, Libera State. Asisko Urmeneta. Amaiurko Gaztelu elkartea, Herrima, Gure Berriak eta Erroa argitaletxeak. 2022.

Amaiur. Centro Arqueológico de visita. Amaiur Gaztelu Elkartea. Aranzadi Zientzia Elkartea.2020.

El Castillo de Amaiur a raves de la historia de Navarra. Sagredo, Iñaki. Pamiela. 2009.

Read Full Post »

Petri Ramiritz Piedrolakoa

Eliza, Erdi Aroan, oso erakunde ahaltsua izan zen, garai guztiz erlijiosoa izan baitzen, eta Europako erresumek banatzen zituzten mugetatik haratago batasun kontzeptu berri bat sortu zen: kristautasuna.

Eliza botere feudal handia zen, eta bertze edozein jaun feudalek bezala, feudoak, lurrak eta basailu ugari zituzten. Gainera, nobleziako kide aunitz gotzain izatera iritsi ziren, haiek beren elizbarrutia erregeen edo bertze noble batzuen kontzesiotzat hartzen zuten.
Nafarroako erresuman, XIII. mendearen hasieran, San Ferminen aulkia bere handitasunaren gailurrean zegoen. Gotzainek jaurerri garrantzitsu batez gozatzen zuten, eta zeregin erabakigarria zuten erreinukoi bizitzan. Iruñea gotzain-hiria zen eta 1230. urtetik geroztik Petri Ramiritz Piedrolakoa Iruñako gotzaina zen.

Petri Ramiritz Piedrolakoa, Baztan leinuko kidea zen. Baztan leinua edo Baztan familiak, Iruritako Jauregizar etxetik atratako gizon aberatsak biltzen ditu. Familia XII. mendearen hasieratik dokumentatuta dago: Fortún Ximenez Baztan eta Ximeno Fortún aita-semeak Alfontso   Borrokalariaren segizioan (sekitoan) ageri dira (1119 eta 1131). Baita ere Antso VII.a Azkarraren azpian familiako lau kidek (lau anai) tenente funtzioak betetzen dituzte ainbat gaztelu eta gotorlekuetan; Tafalla, Donibane Garazi, Urantzia,…
Leinuaren gailurrik nabarmenena Tiobalt I.-rekin gertatu zen, 1234 eta 1238 artean Iban (Joanes, Juan) Pérez Baztan-goa erreinuko errege alféreza (banderazaina) izan zen (Nafarroako banderazaina edo alfereza Nafarroako erregearen gudarosteen buruzagia zen) eta alferzaren anaiordea Petri Ramiritz Piedrolakoa (ama Urraka Ibainez Baztan bai zuten), Iruñako gotzaina zen. “Baztandarrak” erreinuko indar militarra eta erlijiosoa kontrolatzen zuten.

Nafarroako erregearen eta erreinuko hamabi etxe-leinuen armak

Baztango Urraka Ibainez (Ibanen alaba) Ramiro Piedrolarekin bigarren aldiz ezkonduz gero (Antso Ramirez de Piedrolaren ondorengoak) Petri Ramiritz Piedrola jaio zen.Iruñeko elizbarrutia 1229an edo 1230ean (dokumentuen arabera) hartu baino lehen, sei urtez Osmakoa apezpikua izan zen.zuen. Garai hartan Nafarroan Antso VII.a «Azkarrak» zen errege, eta Petri Ramiritz Iruñeko Gotzaina izendatzen lagundu zuen (bere politika erlijiosoaren aurkako prelatu batek kargua hartzeko beldurrez zegoen).

Erregea 1234an hil zenean, nafarrek erregearen borondatea ahaztu zuten, non Jaime I.a Aragoikoa bere oinordeko egiten zuen, eta zenbait nobleen batzorde bat (enbaxada) Pedro Ramirez de Piedrola Iruñeko apezpikua buru zuena, «Provins» -en aurkeztu ziren eta Nafarroako Koroak Txampañako Tibalt kondeari (hildako erregearen iloba), eskaini zion.

Prelatuak aldaketa dinastikoa aprobetxatu zuen Iruñeko elizako gazteluak eta jabetzak Koroaren eskuetan zeudenak, erreklamatzeko. Hasiera batean akordiorik ez zuen lortu, baina Tibal I.a “Trobalaria” subirano berriarekin aktiboki lankidetzan aritu ondoren; Noblezia baxuaren kexen kontra bereziki (Txampainako nobleen laguntzarekin gobernatu zuen Nafarroa errege berriak eta hauek kargu garrantzitsuak jaso zituzten). eta expreski Infantzoien kasuarengatik, Errege nafarrak, borondate onaren seinale gisa, Monjardineko gazteluaren menpeko hiribildua eta jaurerria itzuli zion, baina ez Monjardineko San Esteban gaztelua bera.

Tibalt I.a Nafarroakoaren miniatura.

1234an Gregorio IX.a Aita Santuak baimena eman zion erregeari Infantzoien Batzarrak desegiteko (tokiko noblezia baxua). Hurrengo urtean (1235), matxinada bat gertatu zen Tuteran, eta Petri Obanosen aurkeztu zen batzarraren aurrean, bi aldeak adiskidetzeko asmoz, baina talde honen aurkako errege-politikarekin bat eginez beti

Baina… erregearekiko harremana hondatuz joan zen, batez ere, 1236an Tibaltek, aurreko errege Antso VII.aren gorpua Tuterako katedraletik Orreagako ospitalera lurperatzera bidaltzen duenean, Petri Ramiritzen baimenik gabe, eta horrek Elizaren eskubideen aurkako iraina adierazten zuen. Gertaera horren ondorioz, apezpikuak Orreagako kabildoa eta operazioan parte hartu zuten guztiak eskumikatzea erabaki zuen, Tiobalten baimen publikoa galaraziz, baina Gregorio IX.a Aita Santuak hala eskatuta, eskumikua kentzea erabaki zuen.Tibalt I.a Nafarroakoa

Baina berriro Erregearen eskuetara itzuli zen, eta haren gotzaindegiaren azpian, eta erregearen babesarekin, 1237an Leireko monasterio beneditarraren erreforma erregularra egin zen, Zisterraren Ordenaren diziplinara pasatuz ( Beneditarrek aldaketa ez zuten onartu eta 70 urtez Zisterrekoen aurkako hainbat borroka izan zituzten Leyreren jabetza lortzeko, monje zurien eta monje beltzen arteko borrokak bezala ezagutzen da).

1238ko urriaren 5ean apezpikua hil zen, eta Tiobalt I.a erregeak berriro konfiskatu zizkion lehen emandako hiribilduak (Monjardioneko jaurerria)

Post hau egiteko erabili den materiala:

Los obispos de Pamplona del siglo XIII. José Goñi Gaztambide. (1957). Príncipe de Viana 18 (66): 83-94,

El linaje de los Baztan. Gran Enciclopedia de Navarra.

Pedro Remírez de Piedrola. Auñamendi Eusko Enciklopedia.

Wikipedia. Petri Ramiritz Piedrolakoa.

Read Full Post »

1521. Amaiurko gaztelua berreskuratu zeneko 500. urturrena.

1521eko irailaren 29an, igandean, tropa nafar legitimistak (franco-naparrak) Amaiurko gaztelua setiatu zuten eta pieza artilleroak jarri zituzten Baztango gotorleku birmoldatu berriaren aurrean. Aste batzuk lehenago, bere alkaide Anton Alguacilek, erregeordeari idazten zion, hobekuntzak azalduz eta defentsa berriak probatzeko borrokan hasteko irrikaz. Apurka-apurka, bere baikortasuna zorigaitzaren inguruan jartzen zen, kanoien indarrak bere defentsak ezabatzen zituela ikustean, amore emate desohoragarri bat hitzartzera behartuz, Urriaren 12an errenditzen da. Labritarren bandera dorre nagusiaren goialdean zegoen berriro.

Balentria honen historia, Noaingo guduaren ondoren hasten da (1521eko ekainak 30), kausa legitimistarentzat porrot gogorra izan zena. 1521eko irailean, Noaingo zoritxarra ondoren eta Nafarroa Beherea gaztelarren aurka matxinatu ondoren, Napar-franko erasoaldi berri bat antolatu zen. 1521eko udan oraindik oso egingarria ikusten zen armada franko-nafar batek gaztelaniarrek okupatutako erresuma berreskuratzea.

Amaiurko gaztelua birsorkuntza. navarra.es

Frantzisko I.ak, frantziako erregeak, erasoaldi berri bat egitea erabaki zuen, eta armadako agintari goren bezala, bere konfiantzarik handieneko pertsona bat izendatu zuen: Guillaume Gouffier, Bonniveteko jauna eta Frantziako almirantea.

Bonniveteko jaunak Henrike II.a Nafarroako ERREGEAREKIN bildu zen abuztuan, eta tropen erreklutamendua finkatu zuen erresuma berreskuratzeko bertze saiakera bat egiteko, laugarrena bederatzi urtetan; 1512, 1515 eta 1521koen ondoren (hilabete gutxi batzuk lehenago egindakoa).

Tropa mugimendu hoiek Iruña okupatura iritsi ziren. Han, erregeorde berriak, Mirandako kondeak, erreakzionatu egin zuen, urte horretako maiatzean izandako altxamenduaren antzeko bat gerta ez zedin eta erreinutik erbesteratu zituen altxamendu berri baten buru izan zitezkeen nafarrak, bereziki Iruñean eta Zangoza, Tafalla eta Tuterako zonaldeetan, baita ere gizon taldeak bidali zituen Tutera, Corella, Tafalla, Cábrega eta Elo (Monreal) gotorlekuen hondakinak eta Irunberriko harresiak eraisteko.

Iparraldean, franko-nafar tropak biltzen hasi zen eta armada prest egon zen irailaren amaieran. Peio Monteano historialariak bildutako datuen arabera, indar hori 24.000 infante naparrez, biarnotarrez, gaskoiez, frantsaz eta alemaniar lanskenete ospetsuez osatua zegoenn. Gainera, 600 zaldizko zituen eta artilleriako 18 pieza inguru, horien artean sei kanoi handi zeudelarik.

Tropak bi zatitan banatu ziren. Lehena Donibane Garazin zegoen, Nafarroa Beherea Henrike II.a Albretekoaren alde matxinatu zen, eta Bonnivetek berak eta Nafarroako erregeak zuzentzen zuten. Bigarrena Uztaritze inguruan zegoen, eta Guyenako gobernadore eta Nafarroako Mariskalaren semearen agindupean zegoen.

Aldi berean, Aezkoan, Xabierko anaiak (San Frantziskoren anaiak), Antonio Peraltakoa, Faltzesko markesaren semea, eta bertze noble batzuk zeuden zain, Aezkoko, Zaraitzuko eta Erronkariko tropekin eta 300 erribera-gazterekin batera.

Azkenik, irailaren 27an, lealisten armada bere bi kanpamentuetatik abiatu zen, Donibane Garazikoa Orreagako pasabidean dagoen Peñón gaztelua hartuta, eta Uztaritzekoa Amaiurrerako bidean. Almiratearen armada Iruñerantz zihoala ematen zuen, baina Bonnivetek bazekien hiriburua eraso bat egiteko prest zegoela eta, kapitain nafarren harridura eta haserrea ikusita, bigarren tropa taldea bezala Baztanera joatea agindu zuen, non Amaiurko gaztelua inguratu zen.

Anton Alguacilek 1512tik zuzentzen zuen gaztelua eta 1521eko maiatzean gaztelanien esku geratu zen bakarra izan zen. Bere goarnizioa indartua izan zen, defentsak hobetu ziren azken hilabetetan eta aistion erran dugun bezala nahiko ondo prestatuta zegoen franko-nafar lealisten erasoeta setio baterako.

Amaiurko gaztelua, 1513ko udaberrian hartu zuten gaztelanuarrek eta hasiera batean Comareseko markesa (
Erresumaren konkista zuzendu zuena) Juan de Mondragón kapitaina jarri izan zuen gotorlekuaren eta gotorlekuaren buru gise baina egun gutxi barru, Anton Alguacil gaztelarra gotorleku horretako alkaide izendatuko dute.

Alguacilek azken bederatzi urte hauetan egin zituen erreforma guztiak ez zitzaikion aunitzerako balio, izan ere, kanoi frantziar indartsuek harresietan zulo handi bat irekitzea lortu zuten, eta, ondorioz, franko-napar infanteria erasotu zuen, gaztelarren artean hainbertze galera eraginez.

Gaztelua urriaren 12an entregatu zuten eta berreskuratu ondoren, Jaime Velaz de Medrano kapitain nafar beteranoa agintari gise geratu zen bertan, 200 nafar inguruko goarnizio batekin.

Amaiurtik, Velaz de Medranok Baztango harana eta Bortzirietako zati handi bat kontrolatzen zituen, Elizondo Miguel de Xabierren agindupean zegoen aurrerategi-postu bihurtuko zen eta Belateko portuan, Ziga eta Bertizen zaintza-lekuak ezarri ziren. Hemendik aurrera, erresumaren gainontzeko lurraldeetatik independentea izango zen lurralde txiki bat ezarriko zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Amaiur, 1522. Nuestra historia desconocida.Iñaki Sagredo Garde. 26/05/2011. http://www.euskonews.com.

¡Amaiur…! Joseba Asiron. 16/07/2012. http://www.noticiasdenavarra.com.

Setiembre de 1521: Amaiur y Hondarribia, el desquite de Noain. Pello Guerra. 03/09/2021. http://www.naiz.eus.

Amaiur 1522. Los navarros que defendieron el reino. Peio Monteano Sorbet. 2018. Txalaparta.

Amaiur, símbolo de Navarra: la guerra de 1512-1522 y su repercusión sobre los territorios de la Corona de Navarra. José María Jimeno Jurío. 2004. Pamiela.

Read Full Post »

Baztandik Normandiara; Ursuako Miguel Santxez kapitaina.

1944KO Ekainaren 6an, E-Egunean  Normandiako Lehorreratze famatuan eman zen.  Itsasotikegindako historiako inbasiorik handiena izan zen eta helburua Alemania Naziari Mendebaldeko Frontea irekitzea izan zen.

Aliatuen tropak Normandiara iritsi zirenean 47 euskaldun baziren soldaduen artean, 17 infanterian eta 30 aviazioan. Baziren Ameriketako Estatu Batuetara bizizera joandako lehenego eta bigarren belaunaldiko gazteak: Frank Arregebere, Stephen Larrinaga, Santiago Mendieta… Britaniar jautsilari konpainian Aretxabaletako Luciano Sauquillo zegoen, Kieffer komandoan, Iparraldeko Joseph Villard Miarritztarra, Eskiulako Joseph Julian Hourcourigaray eta Laurent Casalonga Donostiarra. Abiazioan, RAFek, (Britainiar Aire Armadak ) eskuadretako bat iparraldeko euskal pilotuek osatzen zuten erabat. 342 Eskuadroia zen, “Lorraine” Eskuadroia ere deitua (bonbardero ikurriña margotuta zuten)…agian hoietako baten baten arbasoak Baztandarra izanen zen, baina dirudi 47 euskaldun hoietatik bailarakoa batere. Baina…Lurralde hoietan, hondartz, herri eta hiri haietan, mende batzuk lehenago, ejerzito lehorreratzeetan (portu hartze kasu hontan) , Baztandar dexente batzuk, Normandian ibili, borrokatu eta defenditu omen zuten.

XIV. mende erdialdean kokatzen gera. Nafarroan, 1349 tik Karlos II.a Nafarroakoa , Evreuxkoa eta Gaiztoa ezizenez ezaguna erregea da.  Nafarroako erregeaz gain   Evreuxeko kondea ere da; Evreux, Mortain, zein Vexinen eta Cotentinen zati batzuen jabe zen Karlos.

1337tik Frantzia eta Ingalaterra Ehun Urteko Gerran daude eta Karlosen Normandiako lurrak, kolokan. Horrela, eta Normandian zituen ondasunak mantentzeko (Cherbourg itsas portu garrantzitsua, Avranches, Évreux eta bertze zenbait hiriko gotorlekua) 2 espedizio militar bidali ziren itsasoz. Lehena 1355eko abuztuan, Erregea buru zegola, Baionatik 6 itsasontzitan 2.000 nafar, 100 zaldik eta erresumako gizon aberats eta zaldun nagusiekin Cherbourgen lehorreratu zen. Espedizio honen eginkizun nagusia nafarrek frantsesen aurrean galdu zituzten gaztelu eta gotorleku ugari berreskuratzea zen. Expedizio hortan Ursuako Miguel Santxez Baztandarra zegoen.

Ursuako Miguel, escudero gise irisi zen Normandiara eta urte hoietan arma gizon trebea bihurtuko omen zen. Zihur ez jakin arren pentsatzekoa da Miguel ezkutariak, Txerbugo, Avranchesko eta halako gotorlekuen babesten hariko zela eta 1358an jakerkeriaren errepresio basatian parte hartu zuela (Jaqueria, Franziar uhartea, Pikardia, Xanpaina, Artois eta Normandiako landa eremuetan izandako herri alxtamendua izan zen. Erten ahal da, herria, nekazariak… nobleziaren gerraz aspertuta zegola) eta ondoren Karlos II.aren komandantearekin (erregearen anaiarekin) Melun hiriaren konkistan. Konkista honen ondorioz eta prestatutako zerbizioagatik, erregea sarie gise, garai hartako zerbitzuengatik, Amaiurko errotaren eta herriko errolden diru-sarrerekin sarituko dio, baita ere Baztango hainbat larre (bustalizak, idiendako expresko belaiak) eta belaiekin.

1360ko Urrian Frantziarekin Bakea siñatzen da (Erregea, 1361ko Urrian Nafarrora bueltatuko da), baina bakea ez du aunitz iraungo Nafarroko erresuman, Karlos Gaiztoak Aragoiko Pedro IV.aren aurka azpijokoan dabiltza. Gerra hontan Ursutarra “ballesteroen nagusia” (maixua) tituloa du. Gerrako ministro antzekoa da eta bere kargu dago, hainbat gotorlekuen defentsa lanak egitea, zaldunak ordaintzea, ballestaz hornitzeaz….Lan onegatik, Oliteko kapitaneriakin eta gorteko ondasun batzuekin Erregeak sarituko dio.

Cocherelgo gudua. Toison d’or de Guillaume Fillastre miniatura. XV.mendekoa

1363ko eguberritan, Normandiatik etorritako mezulari bat iritsiko da, Mantes eta Meulán nafar plazen erorketaren berri txarrak ekarriko ditu. Urtarrila eta otsaila artean ejerzito berri bat prestatuko da eta Martín Enríquez Lakarr-en ajintean mila gizon Ondarrabitik aterako dira . 2. expedizioko armada ttiki hontan, Jauntxoen artean, bertzeak bertze, Baztango Ibainez eta Narbarteko Periz Jaunak agertzen dira, azken honek 18 soldadukin. 1364ko maiatzaren 16an Karlos V.a Frantziako erregearen eta Karlos II.a Nafarroako erregearen tropak Cocherelen, aurrez aurrez topo eginen dute. Guda horren ondorioa, frantziarren garaipena izanen da.

Cocherelengo porrotarekin eta 1365ean deitutako Avignoneko Itunaren siñadurarekin Karlos II.aren gainbehera etorriko da. Hemendik aintzin Normandia gelditzen zaion gotorlekoak mantentzen saiahatuko da. Garai hauetan Ursuako Miguel, Donibane Garaziko kapitaina da, urte pare geroxago Amaiurko gazteluko kapitaina edo alkaidea izanen da. Kargu hau betetzen hari zela, Karlos II.ak 1374an Normandiara bidaliko dio eta Avranscheko kapitaina izeanen da (hiri hontako kapitaina , denbora batez, Baztango Ibainez ere izan zen). Napar kapitan gise 1378 arte egonen da, gauzak gero eta zallago jartzen hari zaie Naparrei Normandian, Napar erregeak ez da garai batean bezala hango lurretako jauntxo haundi bat. Naparrei gero eta gehiago kanpotar talde militarra gise ikusten zaie lirralde hoietan, eta azkenik 1378ko urrian Miguel eta bere gizonak Avransch utzi eta Baztanera bueltatuko da eta Baztanen, 1384 arte Amaiurko gazteluko alkaide gise egonen da.

Post hau egiteko erabili den materiala.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. EULOGIO ZUDAIRE HUARTE. Revista Principe de Viana. 158. zenbakia

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. MARTÍN LARRÁYOZ DE ZARRANZ. Revista Principe de Viana.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto CIGANDA ELIZONDO Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007

Fightingbasques.net bloga. Sancho de Beurko elkartearen ikerketa lanak. “47 soldadu euskaldun izan ziren Normandiako lehorreratzean” eta “Kieffer komandoa“

Carlos II el Malo. Auñamendi Eusko enciclopedia.

URSUA, Miguel Sánchez de. Auñamendi Eusko enziklopedia.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. Eulogio Zudaire Huarte.Revista Principe de Viana. 158. zenb.

Cocherelgo gudua. http://www.wikipwdia.org.

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. Martin Larraioz de Zarraz. Revista Principe de Viana. 96. zenb.

Nafarroako konpainia. http://www.wikipwdia.org.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto Ciganda Elizondo. Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007.

Read Full Post »

Gartzaingo Iturbidetarrak.

 

Gartzaingo Ainzano auzoan, Iturbidea izenekoa, jauregi edo “etxe noble” bat dago eta Baztanen dagoen lehen leinuen etxeetako bat da. Gaur egun baserria edo landetxearen itxura eta abeltzaintza-erabilera izan arren, oraindik badira jatorrizko “Cabo de armería” eraikinaren aztarnak, hala nola harrizko zutabe bat bere kapitelekin eta familiaren armarria sarrerako arkuan harrian zizelatuta. Baztango familia handi baten sortetxea izan zen Iturbidea, eta bertatik zenbait seme bitxiak atera ziren, haien artean (edo haien ondorengoen artean) enperadore bat eta guzi! (suposatzen da Agustin Iturbide enperadore mexikarraren arbasoen sortetxea dela).

Iturbide leinu etxea, Aizano auzoan. Argazkia Pello San Millan

XV. mendean Martin Iturbide izeneko bat dugu, Baztango alkate “perpertuo” gisa. Urte batzuk geroago, agramondarren eta bahamondarren arteko Nafarroako “gerra zibilaren” ondoren (agramondarrak Aragoiko Joan II.aren alde eta Behamondarrak bere seme Karlos Vianaren alde) Nafarroako errege zen Joan II.a Aragoikoak (usurpatzailea) eskerrak eman zizkien Gartzaingo Iturbidekoei erregeari emandako laguntzagatik.

1512ko gaztelerazko inbasioan, behamondarren aldekoak dira eta Fernando Katolikoak Johannes Iturbidekoa Baztango jendearen kapitain izendatuko du. Johannes ehun eta berrogeita hamar gizonekin Doneztebeko elizan sitiatuta zeuden gaztelaniarrak laguntzera agertu zen eta Amaiurren gaztelaniarrekin egon zen, eta hemendik aurrera Iturbidetatarrak bailarako “capitán a guerra” kargoa izanen dute eta Hispaniar Koroaren menpean arituko dira.

Gartzainen 1609an jaiotako Miguel Iturbide Zuria izan zen haraneko “gerrako kapitain” kargua izan zuen bertze Iturbidetar bat. Gartzaindarra nabarmenduko da kapitain bezala Flandesko Armadan (historiografian izen horrekin ezagutzen du 1516tik aurrera a Austriako Etxeko Habsburgotarrak Herberean antolatutako armadari) eta gudan izandako merituengatik kargoz igo zena.

Aita hil ondoren, Baztanera itzuli zen, Nafarroako Gaztelako koroako erregeordea Biarnoan espioi gisa zerbitzatu zuen etapa berri bati hasiera emanez (gaztelania, frantsesa eta euskara menderatzen zituelako). Zerbitzu-bizitza horregatik, Madrilgo gortea eta Olivaresko konde-dukearen aldeko gomendioa nagusitu zitzaizkion.

Iturbide familia armaría Gartzaingo elijan. Argazkia Pello San Millan

1636an porrot egin zuen Lapurdiko espedizioan parte hartu zuen, Valparaisoko markes Nafarroako erregeordeak aginduta. Bertan nabarmendu zen eta berriro igo zen. 1638an, Hondarribiko sorospenean eta Kataluniako gerran ere parte hartu zuen, non zauritu egin zuten.
Miguel de Iturbidek alde batera utzi zuen bere bizitza militarra 1643an Burgo de San Cernin lurmuturreko erregidore eta 1644ko Gorteetako Iruñeko diputatu izendatu zutenean.

Garai gogorrak dira Hispaniar Inperioarentzat, Portugal bere soberastasun osoa berreskuratu du, herrialde katalanak independentziaren alde borrokatzen daude, gainera Frantziarekin gerra dago eta Madrildik etengabe eskatzen diote Nafarroari gerrarako gizon eta diru gehiago. Nafarroak 100 urte anexionatuta izan arren, Nafarroak oraindik erreinu bat da eta bere foruak mantentzen ditu… eta eskaera horiek guztiak foruen aurka doaz.

Miguel de Iturbidek, diputatu gisa, Nafarroako erresumaren izenean, eskaeren aurkako protesta egingo du , eta Felipe IV.aren aurrean ere protestatuko du, erregeordeak, Oropesako kondeak, Kataluniako armadako nafar desertore batzuei ezarri zizkien zigor umiliagarriengatik (azken protesta honen ondorioz, Oropesako kondeak Nafarroako erregeorde kargua utzi zuen).

Ezbehar horren ondoren, eta Nafarroaren subiranotasun galdua berreskuratzeko matxinada bat prestatzeaz akusatuta, Miguel Iturbide Madrilera deitu zuten 1646. urtearen amaieran, eta urtebete osoan zehar gortean atxiki zuten, inolako azalpenik gabe.

Diputazioaren protesta formalek ez zuten ezertarako balio izan, eta Iturbide modo misteriotsu batean 1648ko urtean hil zen (epaiketa sekretu baten ondoren, antza denez, zigortuta).

Historian zehar, ez da lehen kasua nafar erresumaren defendatzaile bat modu misteriotsuan eta gaztelarren aginduz atxilotuta dagoenean hiltzen dena. 126 urte lehenago antzeko zerbait gertatu zen San Nicolaseko espetxean, eta misteriotsuki hilda agertu ziren Amaiurko gazteluko azken alkaide nafar izan zen Jaime Belaz kapitana eta haren seme Luis.

Handik ia V. mendera (1989ko azaroaren 20an) bertze euskal diputatu bat (Miguel de Iturbide bezala) eta independentzia-askatasunaren defendatzailea (Jaime Belaz, bezala) zen Josu Muguruza, Madrilen afaltzen ari zela buruan tiro eginda, hil zuten.

P.D. Sarrera hau 2017 berritua eta eguneratua izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Represión y reparto del Estado navarro”. Pedro Esarte. Pamiela.

Miguel de Iturbide, ajusticiado en 1648 ¿Motivo? Querer sublevar Navarra para recuperar su soberanía.  Mikel Burgui. Nabarralde

Miguel Iturbide Zuria. Real Academia de Historia.

Read Full Post »

Gazteluaren aztarnak.

Amaiurko herriaren eta Gaztelu Elkartearen ekimenez, 2006an hasi zen Aranzadi Zientzia Elkartea Amaiurko gazteluko inguruak arakatzen, eta handik aitzina egindako lanak arrunt aldatu dute ingurua. Juantxo Agirre Mauleonen zuzendaritzapean, Aranzadiko arkeologoek Amaiurko monolitoaren lurpea zulatzeari ekin zioten eta indusketa arkeologikoei esker, lurpean gelditu ziren oinarriak agertu zaizkigu. Lehenengo sorpresa 15 zentimetrora baino ez, harresien arrastoak zeudela izan zen. Gazteluaren eta harresien perimetroa zehaztea lortu zuten eta indusketen bidea gazteluaren azken itxura ezagutu ahal izan zen; Dorre nagusi bat zegola, XIII. mendean jada existitzen zena, bortz dorre zituen harresi batez inguratua zegola. Perimetroak eta sarrerako atalazapata (atalasea) ageri zen, baita ere urputzua (aljibea, euri-uraren biltegia) agertu zen, eta, bigarren harresi bat, bi dorre zituena.

Baita ere Nafarroa konkistatu zenean Erdi Aroko gaztelua gotorleku bihurtzeko egin ziren obra handiak antzeman dira.; Bi kubo, hiru solairuko dorreak, kanoiak jartzeko plataforma erdizirkular moduko bat…

Urtez urte, gazteluak bere sekretuak erakutsi dizkie. “Hazienda zatiak aurkitu dire (hezurrak), ze jaten zutena erraten digutenak; behia, ardia ,ahuntza… Europa osoko txanponak, ontzi zatiak, gezi puntak, lantza puntak eta zilarrez estalitako zutoihalen (portaestandarteak)puntak, artilleria piezak … eta Amaiurko ezpata ‘bezala ezagutzen dena, 1,30 metroko luzera duen ezpata, bere ezpataburuarekin. Hau guztia posible izan da  1522an, gaztelua erabat utzi aurretik, kargak lehertu zirelako eta material aunitz erori zelako, aurkitutakoa lurperatuz.

Gazteluko indusketak 2013 aldera. Arg: Arantzadi Zientzia Elkartea

Gaztelua, 1522ko abuztuan eraistea agindu zen, nafar gotorleku eta harresiz inguratutako beste hainbeste gotorleku bezala. Simancasen datuek, horretarako, kontrolatutako zenbait leherketa egin zituztela azaltzen dute, aurretik, zimenduak suntsitzea aginduz hargin koadrilen laguntzarekin eta naturalekiko mesfidantza handiarekin.

Aranzadik indusketa lanak hastearekin batera, Iñaki Sagredok (1997tik Nafarroako erresumako gazteluak ikertzen ari den ikertzaile eta idazle Irundarra) ikerketuz eta dokumentuak bilaztu ondoren (Simankaseko artxiboa… ) 2009an Pamielaren eskutik El castillo de Amauir a traves de la historia de Navarra liburua argitaratu zuen.

Liburuak Nafarroaren konkistaren bertze ikuspegi bat eskaintzen du, Amaiurko gazteluaren historia Nafarroako historiarekin batera askoz gehiago ezagutzea lortuz.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra liburuaren azala. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

Erromatar garaitik hasita (pentsakoa da ezazu bidea begiraleentzako dorre bat egotea), Erdi Aroan,XVI. mendean, XVIII. mendean eta XX. mendean izandako aldaketak ageri dira liburuan, baita XX. mendean egindako oroiagarriaren (monolitoa) historia ere, eta doike! XX. eta XXI. mendeko indusketenak.

Amaiur eta bere gazteluaren inguruko lehen erreferentziak Behe Erdi Arokoak dira, XII. mende ingurukoak, 1192an Gazteluko tenente gise Orizko Gartzia agertzen da. Gazteluaren ardura zen Baiona-Iruñea bideko saria biltzea zen. Zaintzako postua zen, inguruko segurtasuna bermatzeko. Mayer edo Maya herrian (dokumentu zaharretan halaxe agertzen da) peajea ordaindu behar zen, merkantzien krontrol egiten zen, erresuman zer sartzen zen eta zer ateratzen zen kontua eramaten zen (tabla).

Liburuan baita ere gazteluko alkaide edo tenenten zerrenda guzia aurkitzen da, gotorlekuaren momenturik ezagunena, Amaiurko bataila! eta bertze garai batzuk ere; 1637an erreforma batzuk egin ziren,1522ko eraispenaren ondoren geratu zenarekin oinarriz hartuta; 1641ean, Espainiarrek hondarrak eraitsi zituzten; 1794an Franzestean (Konbentzio Gerran), Frantsak dinamitarekin hegan egin zuten eta, 1813an Napoleonen Gerrak barne dirudi abandonatua izan zela. Geroago XX mendean monolitoa eraikiko da eta baita ere ermita bat izanen da.

Liburu honek dibulgazio historikoaren ezaugarriak eta edozein irakurlerentzat erakargarriak diren materialak; irudiak, mapak, diseinua- konbinatzen ditu, baita jatorrizko dokumentazio ugaria aurkezten duten atalak ere, horietako aunitz ikerketa honetan zehar aurkitutakoak. Sagredok bilaketa zehatza egin du Simancaseko (Segovia) eta Zerbitzu Historiko Militarreko eta Kartografia Historikoko (Madril) artxiboetan, baita Nafarroako Artxibo Nagusian ere

Ibilbide historikoaz eta dokumentu eta indusketa arkeologikoetatik abiatuta gotorlekua berreraikitzeko ahaleginaz gain, liburuak Pedro Esarte elizondarraren hitzaurre bat du, eta, amaieran, 22 eranskin, kronologia bat eta terminoen hiztegi bat daude, bertzeak bertze.

Bortzehun urte beranduago, honelako lanei esker (arkeologikoak eta ikerketakoak) gaztelu zahar haren historiaz gehiago dakigu, non nafar fededunek euren independentzia berreskuratu nahi izan zuten.

P.D. 2020ko abuztuan, azken 15 urteotan Aranzadi Zientzia Elkartekoak gazteluan egindako indusketa-lanetan berreskuratu eta eta  bertan topatutako aztarna arkeologikoak biltzen dituen Amaiur arkeologia-zentroa inauguratu zen.

Arkeologia-zentroa Amaiurko kale nagusian dago. (museoa)

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

www.aranzadi.eus. Aranzadi Zientzia Elkarteko webgunea. Arkeologia atala.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

2009-«El castillo de Amaiur»: Presentado en Iruña el nuevo libro de Iñaki Sagredo. Pamiela.com

El castillo del yacimiento de Amaiur descubre sus secretos a los visitantes. Alicia del Castillo. Diario Vasco. 2015

Harresiak lurpetik atera eta hizketan hasi dira. Itsaso Zubiria Etxeberria. Argia. 2013

Read Full Post »

Azpilkueta yo ta bota, eta triste Maria.

Azpilkuetako herria, Eliztegi (herri kaskoa) eta lau auzo gehigo osatzen dute, Apaioa, Arribilto, Urrasun ta Zuastoi. Herri ttipia izan arren, bere armarridun etxe eta eraikinetan garai bateko noblezia eta historia nabarmentzen da.

Adibide bat, Apaioa auzoko Iriartea etxeko armarria da. Etxe hontako armarria Baztanen dagoen armarri bereziena eta paregabekoa da. Armarria, Baztango bertze etxetako armarrietatik ezberdintzen duena, ohiko den erdiaroko kasketaren orden estilo barrokoko gizaki baten aurpegia zintzelatuta du, albora begira, garaiko kapelarekin eta bibote eta guztiarekin! Horrez gain oraindik jatorrizko polikromiaren (koloreak) arrastoak ikus daitezke.

Dorreberria Azpilkueta, ahozko tradizioaren arabera etxe hontan jaio zen Maria Azpilkuetak. Argazkia Pello San Millan,.

Apaioan ere, Iriarte ondoan, San Franzisko Xabier omenez altxatutako baseliza bat bada. 1687ko eraikin xumea da eta barruan XVII.mendeko retabloa daukama eta gezurra dirudi arren, Nafarroan, Napar sainduari eta Nafarroko zaindarara denari eskeinitako baseliza bakarra da.

Baselizatik, Dorreberria izeneko dorrea ikusgai da. Ahots tradizioa eta kultur herrikoiaren arabera, dorre hortan santuaren ama, Maria Azpilkueta jaio omen zen. Hau ia, 1922an aldera garaiko herriko parrokoak ( Juan Bautista Urrutia) erten omen zun; “Azpilkueta deituriko jauregian San Frantzisko Xabierkoaren ama zena han sortu zen eta baita santu ospetsua”.

Baina egia erteko, Maria Azpilkueta Xabierreko jaunen alaba zen eta 1467ko urtean Jabierreko gazteluan sortu zen. Mariaren aita Martin Azpilkueta zen eta honek bai Azpilkueta herrikoa omen zen. Azpilkuetarrak noblezia txikiko jauntxo famili bat zen eta Azpilkuetako jauregi-dorre baten eta honen lurren jabe ziren. Martin Azpilkueta Nafarroko erregearen Baztango zerga kobrazailea izan zen eta kortera iritsi zenean erregearen kamarlengo kargoa izan zuen, eta leinu baztandar honen oinordekoa, ezkontzaz, Xabierko jauna izatera iritsi zen.

Xabierko gazteluaren eta jaurerriaren jabeak XIII. mendearen erdialdetik Aznarez de Sada familia zen. Familiaren herentzia Maria eta Juana Aznarez de Sada ahizpek jaso zuten, eta XV. mendearen erdialdera Martin Azpilkuetarekin ezkondu ziren, Maria lenago eta gero Juana ahizpa gazteak.

Martin eta Juana, Maria Azpilkueta Aznarez izan zuten eta Mariak leinu horren oinordekoa zenez, 1483an Jatsuko Juanekin ezkondu zenean, Xabierko gaztelua, jaurerria eta Azpilkuetako jabetzak jarri zizkion familiari. Maria Azpilkueta eta Juan Jatsuk (Jaso) bortz seme-alaba izan zituzten: Magdalena, Ana, Miguel (jaurerriko oinordekoa), Juan eta Francisco (santua).

1512an, Albako dukearen tropek Nafarroa inbaditu zutenean, Juan de Jatsu doktoreak Juan D’Albret Nafarroko erregearekin erbesteratu eta Bearnen babestu zen. Jassu doktoreak Juan D’Albreten erregearen jarraibideei jarraituz Nafarroara itzuli zen.

Usurpatzaile eta ibasore Fernando Katolikoak, Xabierko jauna bueltatu zenean Errege Kontseiluko kide gisa mantendu zion, ( baina zekan presidente-kargutik kendu zion) Luis de Beaumont aurkariari emanen zion. 1515eko ekainaren 11n Nafarroa Gaztela, Leon eta Granadako Koroan sartu zen ofizialki. Urte betean Juan de Jassu doktorea 1515eko urriaren 16an hil zen eta Maria Azpilkuetak alarguna geldituko da.

1516ko urtarrilaren 23an Fernando Katolikoa erregeak hilko zen eta bi hilabete buru Petri Nafarroakoa mariskalak zuzenduta Nafarroa berreskuratzeko bigarren ahalegina emanen da (Lehenegoa 1512an eman zen). Mariaren bi seme nagusiak (Xabierrelo Miguel eta Juan Azpilkueta) Nafarroako dinastia legitimoaren aldekoak zirenez armetan altxatu ziren eta bigarren ahalegin honetan parte hartu zuten.

Napartarren porrota ondoren bi anaiak auzi-ihesean (errebeldian) deklaratu zituzten, eta Karlos V.a erregeak ondasun guztiak galtzera kondenatu zituen (Miguel, Xabierreko jaun berria zen). 1516ko udaberrian Cisneros kardinalaren aginduta Xabierko gaztelua bota zuten.

Handik aurrera Maria Azpilkuetak bere eskubideen alde (gaztelukoak, senarraren soldata, lurrak…) borrokatu behar izan zuen eta gogor aritu zen.

1717ko urtean, 791 libera eskatu eta jaso zituen senar zenaren pensioagatik (1515an, Nafarroako Erresumako Errege Kontseiluko kide zenez), baina ez zuen lortu larren (pastizalen) eskubideak aitortzea.

Urteak pasa eta alarguna aztoratuta zegoen, inguruko jendeak galtzailen aldekoa jotzen zioten eta, horregatik, beren eskubideak ukatzen zizkien eta konponbidea eskatzen dio Karlos V.ri.

1519an, Nafarroako aurreko erregek berarekin zeukaten zorrak (1.800 dukerri) ordain ditzala eskatzen dio eta baita Javier, Azpilkueta eta Iruñeko etxeetan egindako kalteengatik 4.000 dukarri indemnizazio gise eskatuko dio.

Karlos V.ri aipatuko dio Xabierren gotorlekuaren zati bat eraisteak eta Azpilkuetakoa osorik sunsitzea, merezi izan gabe eta arrazoirik gabe, zentzugabekeria handiena izan dela!, Aldi berean, Karlos V.a «alargunen jaun eta babes» gisa hartzen du.

Azpilkuetako etxea aipatzean, dorreaz eta etxe borda bateaz dagokio eta gaur egun ez dago argi zein eta non egoten ahal zen. Herri tradizioa dio Dorreberria eraiki zen tokian Azpilkuetarren dorre zaharra zegola eta sunsitu ondoren, 1741an ondaretan dorre berri bat altxatu zela (hortaz izena). Bertze batzuk, Franzisko Eskalada (1917) bezala Urrasungo “Palazioa” dela diote. Urrasungo Arraztoa (Palazioa) Jatsu-Azpilkueta familarena zen (oinik Xabierreko armarria du) eta 1513an errea izan zen (konkista ondoren Baztan errenditu zenean). Baita ere, Pedro Mari Esartek Dion bezala, Azpilkuetarren gotorlekua, gaur egun Azpilkuetako San Andres eliza dagoen tokian egonén zen. Uste denez eliza, harrizko etsia zeukan dorre eta etxe-borda batzuen hondamenen gainan eraikia izan omen zen.

Urrasungo (Azpilkueta) Arrastra “Palazioa”. Nafarroako Konkista garaian Jatsu-Azpilkueta familiares zena. Argazkia Pello San Millan

Azpilkuetako dorrea non izan edo zein izan…afera da “Maria tristea” (horrela ezagutzen zaio urte hauetan) Karlos. V.ari erreklamazioak egiten segituko da: Aitak, Martín de Azpilkuetak, “lehenengoko Nafarroako erregeei” maileguan utzitako 2.000 dukerri eskatuko dio. Erregu honetan, Karlos V.ari «Erresuma hartako Errege eta Jauna bezala» aitortzen dio eta momentuz hain kopuru garrantzitsua itzuli ezin badio, bederen Subizako eta Ybirikuko herrixketako «kuartel eta alzaleek» ordaindi dezatela, urtean 40 edo 50 dukerriak izan daitekela.

Mariak etxeei eta familiako ondasuneei eragindako kalteak berreskuratzen saiatzen zen biztartean, Napar leialak erresuma berreskuratzeko hirugarren sahiakera egin zuten eta Napar leialen armada liberatzailean bere bi seme Migel eta Juan zeuden.

Anaiak Iruña askatu eta Noainen ausaz borrokatu ondoren Amaiurko gotorlekua defendatu zuen. Miguel ez zen egon Amaiurre gotorlekuan sartuta denbora guztian. Baztango mendi, bide eta herrietan borrokatzen zuen, Elizondon zuen bere kuartelamendua. Garai haietan ,Nafarroa Garaiko lur librea zen eta Azpilkueta amaren sortexea babesteko aukera izan zuen.

Jakiña den bezala 1522koi Uztailaren 18an gazteluko guarnizioa errenditu zen eta Mariairen seme nagusiapreso erori zen. Baina Migelek ez zen Iruñeko gotorlekuan preso denbora luzez egongo, zeren janaria eramaten zion neskame baten jantziz aldatuz eta preso zituen guardiak engainatuz ihes egin zuen.

Libre Migel eta Juan anaiarekin batera, erresistentziaren zen azken gotorlekua (Hondarribia) defendatzera joango zen. Karlos V.a enperadorea 1523ko urriaren 12an iritsi zen Iruñera; abenduaren 15ean bertan barkatu orokor bat eman zuen, Mariaren semeak barkamenarik gabe geratu ziren.

1524ko ostsailaren 19an Hondarrabia errenditzen da. Apirilean Karlos V.ak, Hondarribian zeuden guztiei kapitulazioagatik barkamena eman zien. 1524ko otsailaren 24tik aurrera bi hilabete izango zuten agramondarrak beren etxeetara itzultzeko eta enperadoreari leialtasun-zina egiteko.
Mariaren bi seme Burgosko Errege Kontseiluaren aurrean enperadorearekiko leialtasun-zin egin zuten eta Xabierrera itzuli ziren.

Maria Azpilkueta 60 urte zuelarik, 1529an Xabierreko gazteluan hil zen.

Post hau egiteko erabili den materiala:

Nuevos documentos en torno a la familia de San Francisco Javier. Luis Fernández Martín, S. J. 1977

El palacio de la madre de San Francisco Javier en el Baztan. Francisco Escalada, S. J. 1917.

Azpilcueta, Maria de. Gran Enciclopedia de Navarra.

Read Full Post »

Arrano beltza.

Egun ergelak bizitzea tokatu zaigu!, 2009ko Iruritako Salbatore besten ondoren, bestetako eszenatokia eta karpa kentzen ari zirenean, 25 bizi­lagun identifikatu zituen Guardia Zibilak eta Arrano Beltza legez kanpoko ikurra zela argudiatuz hartu eta konfiskatu zuten. Gañera bildutakoen kontra Auzitegi Nazionalean ikerketa bat martxan jarri zezakela jakinarazi zieten. Kriston ekintza hau iteko bortz patrol agertu ziren.

Badirudi debekatu egin dela pankartak, banderak, sinboloak edo indarkeria edo terrorismoa bultzatzen duten bertze seinale batzuk erakustea, eta polizien esku utzi da debeku horren barruan zer sinbolo sartzen diren ezartzea, ez baitago horiek zehazten dituen zerrenda publikorik.

Telesforo Monzonek diseinatutako arranoa eta bandera (originala horia eta historikoa gorria)

Guardia zibil hoiek jakin beharko zuten Arrano beltza Nafarroako Erresumaren ikur zahar bat dela eta gaur egun hain hedatua dagoen Arrano Beltzren irudia, XX. mendearen bigarren erdialdean Telesforo Monzon politikari abertzaleak Nafarroako Erdi Aroko zigilu batean oinarrituz bandera diseinatu zuen.

Telesforo Monzonen bandera, arranoa fondo horian agertzen da eta dirudi erreferentzia gisa hartu zuen arranoa paper horixka batean agertzen da. Paper lihozkoa (lino) da eta Erlantz Urtasun Anzano historialariaren arabera, hasierako lihozko ehuna denboraren joanean kolore horretan itzultzen da. Hau da, kolore horixka zaharatzearen ondorioz (argizarien kea…) sortzen da.

XVII. mendean, ikur horren lehen erreferentzia historizista ikusten dugu, Moret aitaren “Annales de Reyno de Navarra” lanean. Moret-ek aipatzen du Arrano Beltza Nabarrako erregeek erabiltzen zutela, baita Antso VII.aren aurrekoak ere, eta beti gulesko (gorri) fondo baten gainean estanpatzen zutela.

Heraldista aunitz baieztapen horrekin ez daude ados. Argi dago, Arrano beltza Antso VIII.a Azkarraren zigilu pertsonala eta ikur erreala zela. Adibidez, Bianako hiribildua sormenan,”Fuero del Águila” ematerakoan, latinez eta eromantzez idatzi eta siñatu zuen: “Hau da nire ikurra arranoaren irudia“. Baina, aurreko erregen ikurra zen? Jakinda, heraldika XII. mendean Normandian hasi zela, zalla egiten da hori baieztatzea.

Menéndez Pidal de Navascués heraldistaren arabera, Nafar Erregearen armarriko arranoa, Normandiako l’Aigleko noblezia normandaren leinuaren ikurra dela. Jatorria Antso VII.aren amatxin izan zen, l’Aigleko Margaritan.

Garcia Ramirez “Zaharberritzailea” bere emaztea Margarita L´Aigle-ren gurasoengandik edo bere anaiarengandik ( L’Aigle-ko Riquer) jasoko zuen. Honek bere seme Antso VI.a Jakintsua oinordetzan utziko zuen eta azkenik aitak, Antso VII.ari. Baina bai aita eta bai aitetxia ez zuten inoiz erabili. Arranoa ikur pertsonala da (Ez da nahastu erresumaren ikurrarekin).

Antso VII.a Azkarrak, Navas de Tolosako guduan, almohadeen kontra parte hartu zuen. Guduan, nafarrek almohadeen kalifa zen Muhammad al-Nasirren kanpadendaraino ailegatu ziren, denda babesten zituen kateak moztuz. Kondairak dio, ekintza honen omenez kateak eratu zirela Nafarroako armarria. Tuterako Antso VII.aren eskulturan (1981an Antonio Loperena zinzelatu) Navas de Tolosako guduaren ondoko eszena azaltzen du. Errge gerlari itxura du, batailatik garaile atera den gerlria, eskuan kate batzuk ditu eta bere ezkutuan bere ikurra! Arrano Beltza! (eta ez Nafarroako erresumako estandarteko ikurra, karbunkoa zela).

Tuterako Antso VII.aren eskultura, ezkuduan Arran Beltza. Argazkia Julio Asuncion. Arte, Historia y curiosidades blogatik hartuta.

Hau ere guardia zibilak konkiskatuko dute? edo baita ere konfiskatuko dute 1950 eta 1952 artean, Nafarroako Gobernuaren egoitzan dagon Vicente Pascualen tapiz ezaguna? Tapiz horretan Antso VII.a Azkarrak armarri horia du eta erdian arrano beltz bat.

Konfiskatuko dfute ere 1912an egindako Orreagako kolegiatako beirate berria? Bertan, Antso VII.a Azkarrak Arrano Beltza duen armarri gorri batekin irudikatzen dena! Edo… Arbizuko plazako Arrano Beltza?

Arbizuko plaza. Argazkia sustatu.com

Bitxiena da, Arrano Beltza talde ultraeskuindarrek ere erabiltzen dutela (La Falangeko zenbait adar), baina Espainiako unitatearen sinboloa edo ikurra gise. Izan ere, aipatzen dute Antso Nagusiak ainbat dokumentutan “Rex Hispanorum regum” izenarekin agertzen dela, hau da, “hispanoen erregeen errege” eta Nafarroa unitate hispanoaren aitzindaritzat hartzen dute. Baina erabat oker daude! Arrano Beltza Antso VII. Azkarren ikurra zen, eta ez Antso Nagusiaarena! Gainera Antso Nagusiari buruz arabiar kronistek “Rex Íberícus” eta “Rex Navarrae Híspaníarum“ tituloekin izendatuz gain “Euskaldunen Jauna” deitzen zioten.

Arrano Beltza Iruñako katedralian aurkitzen da, txanponetan, zigilutan, erreinuko dokumentutan, zenbait herritako armarrietan; Corella, Aguilar Kodeskoa, Eslava, Galipienzo, Lantz, Ikaztagieta (Gipuzkoa) eta Errigoitia (Bizkaia).

Arrano Beltzak bere hegalak astintzen du gaur egun arte!

P.D1- Iruritan agertutako Guardia Zibilei aipatu beharko zizaien, oraindik Baztanen bertze arrano baten sinbologia aurkitzen ahal dela fatxada eta iturri batzutan, adibidez Iruritan dagoen aska baten gainean, burdinezko arrano faxista bada, eta Elizondon, hoien batzuen bizitokian (aduanan) ere. Honek ilegala izanez gain bere hegoak odolez bustiak ditu zeren ikur hori erabili zutenak Nafarroan 3.000 pertsona goiti hil omen zuten.

P.D.2- Kosta kostaka Arrano faszista 2010 urtean Baztandik (bederen Iruritako iturritik, eta aduanatik) alde egin du.

Sarrera 2009an idatzi zen, baina 2013an moldatua izan zen. Hasierako textuan Patxi Zabaletaren ideia azaltzen genuen, Arrano Beltza Ximenotarren (Naarroako Erresumako euskal dinastia) ikurra zela. Gaur egun argi eta garbi dago soilik Antso VII.a Azkarrak Ximenotarra erabili zuela.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala;

Arrano Beltza. wikipedia.eus

Arrano Beltza y la bandera colorada. Iñigo Saldise Alda. nabarralde.com

Arrano beltza. Iñigo Saldise Alda. Nabarraco burutasun bloga. 2013

Arrano Beltza. Narbalur blogspot. 2009.

El Arrano Beltza. La actual “Nabar-Herri”. 2013

El Arrano Beltza: el símbolo que une a ultraderechistas y abertzales. La caja debajo de la cama bloga.

Read Full Post »

Nafarroa bat bakarra.

... Goi eta beherik ez da enetzat, Naparro bat da bakarra… kantatzen zuen Xalbadorrek (Urepeleko bertsolari famatuak) “Naparrori” abestian eta halaxe da! Bat da Nafarroa, denon ama eta bere zañetan dagon odola, euskara da. Nafarro hori Apirile guztietan bizirik dago Baigorriko karriketan,  Nafarroaren eguna ospatzerakoan.

Lehenengo Nafarroaren egunak, Franko il ondoren hasi ziren. Mugaren bi aldeetako herriak euren arteko arremanak sortzeko. Baigorri eta Tafalla herriak senidetu ziren, lenbiziko Nafarroaren besta hori udalak antolatu zuten eta mugaren bi aldeetako Nafarroak elkartzea zuen elburu.

Geroago, egoera politikoarengatik, besta ez zuen segidarik izan erakunden aldetik. Baino bai Baigorriko herritarren aldetik eta zenbait gazte erabaki zuten  ospakizunarekin aurrera egitea. Gaur egun Baigorriko Basaizea elkarteak antolatzen du Nafarroaren eguna (30 urte daramate) , ekitaldi  jendetsua eta ezaguna bilakatu dute,  besta eta aldarrikapenak bat eginez.

Basaizea Elkarteak aurten 30 urte bete ditu, 30 urte hauek eskuz-eskuz, belaunaldi baelaunaldiz eramanak izan dira, bidean kide batzuk,  betiko agurra ere emanez. Basaizea ez du bakarrik egun hau antolatze,  baizik  kultur ekimenaz betetatako hilabete oso bat. Baigorriko kulturaldia izena darama eta Nafarroaren Eguna, kulturaldiaren azken ekitaldia da.

Aurten, Kulturaldi hortan barna, Elizondon “Nafarroari” Kantaldia antolatu zuten. Espektakulo xumea baiana “biziki” ederra. Hainbertze artista parte hartu izan zuten (lur aretoko edozein lekutik aterata); Erramun Martikorena, Ansa ahizpak, Fermin Balenzia, Xendarineko ahizpak…hainbertze talde; Bankarrak, Orbaizetakoak,Tafallakoak, Baigorrikoak, eta baita ere baztandarrak haritu ziren; Amaiurko gaztelu taldea, Baztango hainbertze herritako herritarrez osatua eta Erantsungo taldea. Baita ere Pierre Erramouspe bere 82 urtekin eta Alexandro Bordagarai bertsolariak,  Marta Moreno joteroa …

Baigorriko Kulturldiko  ekitaldirik ederrena (niretzat) Nafarroaren bezperan Baigorriko eliza zoragarri hortan egiten den musikaldia da. Aurten (2009) beit bezala ederki bete da  eta Tolosako et incarnauts ganbara orkestra, Eltzegor taldea eta Baigorri & Iruñako gaiteroak izan ziren.

 Doneztebe eliza zoragarria da eta eraikitze lanak XI. mendean amaitu ziren. 1253an, Tibalt II.a Nafarroako erregeak Doneztebe elizako patronatua Orreagakopatronatuari eman zion. Eliza egurrezko graderioa du eta bertze garai bazutara (irudimenez) bidaiatzen dizu, edozein momentuan William Shakespearen antzelan bat ikusi behar duzula dirudi.

Shakespearrek! doike! bera izan zen  “munduaren mirespena,  Nafarroa izango zela” erran zuna. Esaldi hori  hau 1594 idatzita utzi zuen “Galdutako maitasun-lanak” gortesau komedian.  Istorioa Nafarroako Erregearen gortean gertatzen da.

Gortea Pau zegoen eta erregiña Albreeteko Juana III.na zen. Garai haietan, 1512 ko inbasioatik  Nafarroaren zati bat (Pirineotik hegoaldera) gaztelaniarren eskutan zegoen baina Nafarroa, Europako estatu aske bat gise bizirik segitzen zuen,  Baigorritik Bidaxuneraino,  gaur egun Baxe Nabarra izenarekin ezagutzen dugun lurraldea eta garai hartan ultrapuerto deitzen zena. Estatu Libre horretan  Juana III.ak gortea humanistaz, renazentistaz, reformistaz bete zuen eta jakindura eta kultura bulzatu zituen.

Egurrezko aulki zahar hoietan exerita eta musikariak entzuten nengoela irudimenarekin Juana III.ren gortera bidaiatu lintzen.

Gora Nafarroa!

(bideoa “eskunabarrak” higotakoa youtuben)

Nafarroa!!!

P.D. 2009ako Nafarroren eguna apirilako 26ko Igandean ospatu zen

Read Full Post »

Nafarroa bizirik, Amaiurren.

ekiminaren irudia

2009ko otsailaren 1ean “1512-2012 Nafarroa bizirik” ekimena aurkeztu zen Amaiurren. Nafarroako Erresumako azken defendatzaileak Gaztelaren aurrean oroitzeko eta omentzeko herri-ekitaldietako lehena izan zen Amaiurkoa. Ekimenaren bertze proposamen bat Nafarroa estatu independentea zela eta Gaztelak 1512an inbaditu eta konkistatu zuela ezagutzea eta zabaltzea da. Argi eta garbi erranda, 2012an ez dago ja ospatzekorik!. Argi utziz gezurretan oinarritutako bertsioak zabaldu direla eta 1512koa ez zela Nafarroak nahita bilatutako inkorporazio edo itun bat izan, konkista bat baizik. 1512an gertatutakoa erresuma independente baten aurkako eraso bortitza izan zen, urte askotako gerra eta heriotza ekarri zituen erasoa. 2012an ez dago zer txaloturik.

Eguna herriko plazan hasi zen eta, jarraian, ehunka lagun Gazteluko muinora igo ziren. Hamaikak aldera jendez bete zen, mila inguru (auto batzuek Arizkungo Ordoki auzoan aparkatu behar izan zuten). Miguel Mari Ariztia Amaiurreko alkate ohiak eman zien hasiera ekitaldiei, lehenengo ongietorria eginez, eta gazteluaren defendatzaileak gogoratu ondoren, aurreskua dantzatu zen haien ohoretan, lore sorta bat eskaini zen, eta amaitutzat eman zen lehen zatia.
Monolitotik ttipi-ttapa herriko plazara jaitsi zen giro ederrean.

Migel Mari Ariztia Amaiurko alkate ohia eta Julia Rekalde Amaiurko alkatea. Argazkia Pello San Millan

Herriko plaza txiki geratu zen hainbertze jenderentzat. Bigarren zati honetan Petti kantari beratarrak Lauxeta bizkaitarraren “Amaiurko gaztelu betza” olerkietan inspiratutako abestia abestu zue. Ondoren Bittor Elizagoien eta Manolo Arozarena bertsolariek bertso ederrak bota zituzten eta haien atzetik politikariak igo ziren, hau da, ekimenarekin bat egin duten udaletako ordezkariak! Haien udalerrieik zergatik atxikitu dira ekimenara adierazi zuten; Lizarraldeko Villatuertako alkatea (hau izan zen atxikitu zen lehenengo udaletxea) , Baztango alkatesa, Gernikakoa, Baxe Nabarrako Lekunberriko alkatea Pascal Ourthiangue.

Azken honek (Iparraldeko euskara goxoarekin) historia eta gaurkotasuna parekatu zuen. Hasi zen erranez nola 1512an Fernando Katolikoaren armada Nafarroan sartu zen, Donibane Garazi konkistatuz eta Ahinize-Mongeloseraino iritsiz, eta nola gaztelarrek herri hori erre zuten eta nola urte batzuk geroago
Enrike”Zangotzarra” Labrit erregeak Ultrapuertos izeneko lurralde horiek berreskuratu egin zituen, eta Nola Nafarro txiki hori aske eta independentea izan zen, Frantziako iraultzak bere politika zentralista sartu zuen arte!. Baina Ahinize-Mongeloseko herri txiki hori borrokan ari dela gaur egun aipatu zuen, euskal gudariak segitzen dute euskal herriaren interesak babesten, herri hortan dagolako “orain” (2009an) epaitzen ari diren Laborantza gambararen bulegoak (txalo zaparrada hundi bat jasan zuen)

Gaizka Aranguren Nabarraldeko idazkariak ere hitz egin zuen. Euskal Herriko 50 udalek ekimenarekin bat egin dutela erran zuen, eta Mikel Lizaso ekimeneko kideak erran zuen 2012a ez dagoela ezer ospatzeko, Nafarroako erresumari bortizki eraso ziotela, ez zela inkorporazio librerik izan, konkista gogor baten ondorioz baizik, eta gertatutakoa ezagutzeko lan egin behar dela, jende aunitz oraindik bertsio ofizial faltsuan sinesten dutelako, hau da, erreinu kriastau lagun hoiek elkartu eta Espaina sortu zutela (espainako armarria).

Besta, txistuaren eta gaiteroen soinuarekin eta larraindantzaq batekin amaitzen zen. Besta egun ederra izan zen, eta eguna sentimendu mingots eta gazi horrekin hasi bazen (pintadeengatik) bazkalostean Amaiurretik sentimendu gozo batekin itzuli ginen.

Goitintin dagon bideoan, monolitoaren inguruan goizeko ongi etorriaren irudiak ikusten ahal dira eta Unamaren haize abestia enzun.  Gure bideo gehiago gure youtubeko kanalan ikusgai daude. Eskerrak Rikardo eta Aritz Arza anaiei bideoarengatik

Read Full Post »