Martxo martxanta larru tratanta, hala dio erranairu zahar batek, baño larru tratanten ez izanik, hilabete hontan pelikulagileak izan dugu. Martxo hasieratik Iñaki Elizalde zuzendariaren aginpean Baztan pelikula grabatzen egon dira, pelikula baztandarra dela erraten ahal dugu, baztandar aunitz lan in dute; meritorio lanean egon direnetik hasita, extrak edo figuranteak, aktore paperetan egon direnak artio, Mirentxu Goinetxe amaiurtarra, Patxi Bengoetxea.. baita produktoretako bat Miguel Pruaño 
elizondarra da, zuzendariari gidoia, baztandar baten bidez iritsi zizaion…izena, paisaia eta historioa edo historia ere baztandarra da. Pelikula, baztandar talde baten bazterkeriaren inguruan doa, agotak, pelikulan bazterkeri hori garai ezberdiñetan azaltzen dute, XVII.mendea eta XX. mendea hasieran, zeren halaxe izan zen eta joan den mendearen hasierartio nahiz eta agote hitza ia ez erabili, bozatarra deitzen zieten mespretxu bezala Bozateko baztandar herritar haiei.
Nahiz eta 1817an lege baten bidez, onartu zen bozatarren eta bertze baztandarren berdintasuna, bazterkeria, isekak eta ankerkeriak segitu zuten jasatzen. Hala ikusten ahal da garai haietako (XIX eta XX. mende hasieran) hainbat dokumentuak badirelako, bazterkeri horiek azaltzen direnak, adibidez; 1840an Bozateko Bidegain familia Iruñeko elizbarrutiari bidalitako kexa, erranez Bozatekoak direlako, elizan beti azkenak dira eta ez bakarrik eguneko elizkizunetan, baita ere hiletan eta beren (bozatarren) hileta, familia beti azkena dela eta uste dute hori agoteak direlako, da. Bitxia da Arizkungo apaizaren erantzuna, hori herriko tradizio zaharra dela eta Bozate herria baino “modernuagoa” (hitz hori agertzen da eta berriagoa dela erran nahi du) dela eta normala dela herrikoak, biztalde zaharragoak edo betikoak direlako aukera hori izatea… eta hala izan zela dirudi orain gutti artio zeren Julio Caro Baroja, Paola Antolini “los agotes historia de una exclusion” liburuaren prologoan aipatzen dun bezala, bera gazte zenian ikusi zula Arizkungo elizaren bozatarren tokia, atzean bertzengandik banatua eta atzekoaldian eta bereizkuntza hori 1936ia artio iraun zuen. Ez bakarrik elizako gauzetan baztertuak segitu zuten, bizi normalean ere bai, adibidez bezala 1905 baztandar batek epailerean aurrera eraman zuen arizkundar bat bozatarra deitu ziolako bere alabari eta hitz horren atzean agote hitza zegola erranez, auzitegiak erantzunez, bozatarra ez zela iseka, nahiz eta jakin agote erran nahi zula, ta agotea irain eta mespretxua egiteko erabiltzen zela eta holakoak pilakak, 1890an Zigan boztar neska bat dantzan sartu zelako dantzatik atraia izan zen, ta 1820ko epai bat gizon batek bertze bati 25 libera ordaindu behar diola Agotea deitzeagatik. Auzi guzti hauek 1817ko legearen ondorego denuntziak ziren, baña gutti haurrera iten zuten zeren oraindikan, barrenean sartuta zegoen ezberdiñak, zirela.
Ezberdintasun horrek aintzinatik zetorren, ia 1515an bozatarrak kexatzen dira Leon X. aitasainduari, jasatzen duten tratu txarrez, honek bulda (bula) bat bidaliko du haien alde, baina ja ez du aldatuko, ez garai hartan ezta urrengo mendetan eta arestian aipatu bezala, XIX. mendean bazterkeria mantendu edo akaso gogortuko da ( badire hainbertze auzien dokumentuak). Aipatzen da garai haiek hanitz gogorrak izan zirela bozatarrentzat eta zegoen bazterkeri haunditu zela bertze gai batendatik. Bazterkeri errelijiosoa eta fisikoz gain (ezberdiñak zirela, batzuk aipatzen dute buztana ta guzi zutela) gehitu beharko zen, bazterkeria ekonomikoa edo bekazkeria ekonomikoa. Zeren mende horretan goseti haundiak izan ziren, artoa aunitz garestitu zen, baztandar aunitz horren ondorioz amerikara alde iten dute, pobrezia bada eta baserri eta herrietan maiorazkoa mantentzen bai zen, seme bakarrentzat bait zegoen bertan aberastasuna, ta bertze semeak ezerrez, era berean Bozatekoak, abeltzainak ez zirenez, lurren jabeak ez zirelako , zeren inguruko lur guztiak Ursutarrena zen, aintzinatik bertze ogibideak zituzten, hargiñak, zurgiñak, txistulariak…hau da artisauak eta musikoak (1930 aldera Bozaten hiru txistulari badira, jakinez garai haietan bertze herritan bi, bat edo batzutan ja izanik) eta krisis haundiko denbora haietan komentatzen da, gutti batzuen artean (bere ogibidengatik) sosa eskuetan zutela hori bekaizkeria sortu eta aintzinako kontuekin batera mespretxua segitzea eta haunditzea lortu izanen zun.
Baiña nondik dator aintzinako kontu txar-zar, famatxar ta bazterkeri hoiek? Horretaz hainbertze teori bada eta gehienak fundamentu gabeak, godoak zirela, agot hitz euskalduna cagots hitzatik datorrela eta cagots “txakur godoa” erran nahi dula”, hortaz hile horia ta azal argikoak izanen ziren, hau da, iparraldeko itxura zutela, nahiz eta horrela zirela solik , Pio Barojak aipatzea “las horas solitarias“ liburuan. Baina zakarrenpurdira bidaltzen digu teoria hau zeren cagots, hau da, txakur godoak, frankoak deitzen zioten bere etsai haundienari, musulmandarrei (hauek godoen erreinua apurtu ta Iberia konkistatu bai zuten) eta Frankoen aurka Poiteraino iritsi 
zirenez, pentsatzekoa da batalla hoietako talde galdu bat, izaten ahal, zela Bozate inguruan kokatu zirela, ere erraten da. Hemendik ere balioko zigun Pio Barojak, liburu berberan erraten diguna; nahiz eta agure batzuk Dureroren itxura izan badirela bertze batzuk beltzaranak eta kituen antza daukatela…Bertze teoria bat dugu (Santxotena eskultoreari entzundako teoria) agotak kataroak zirela edo katarotik datoztela, eta talde honen aurka oso jazarpen odoltsuak izan ziren XI. mendearen hasieran,horren aurrean, aunitz Pirineoak zeharkatzea erabaki zuten. Noiz, eta hain zuzen ere tenplarioak Done Jakue bidean erromanikoa eraikitzen ari ziren garaian. Agoteak (edo kataroak) trebeak zirenez zura ta harri lantzen, lan aunitz topatuz. Leku ugaritan ikus dezakegu beren arrastoa: Eunaten, Leiren, Oliteko gazteluan, Armentian, Zumarragako Antigua katedral erromanikoan, etab. Horrela, azkenean lur hauetan gelditzea erabaki zuten. Aipatu behar lehen aldiz agertzen zaigula agote hitza idatzita 1491an da Garesko (Puente La Reina) toki baten erreferntzia iten dula “yermo del agot” ta jakina da, Gares Done Jakue bidean dagola, bañan, ta nola Baztanen akitu zutela? Ba dirudi, Pedro de Ursuak ( Ursundar aunitz izan dira Pedro deituak, ez bakarrik “konkistadorea”) zegoela inguruotan agintean eta jauntxoa zena (1200-1300 inguruan) eta gotorleku bat eraiki nahiez agotak ekarri zula, lan esku merke bezala eta haien babesle eta ustiatzaile bihurtuz. Historio polita baña bertze teori bezalakoa, probarik gabekoa, nahiz eta lotu Agotak eta Ursuendarrak izan zuten bizi-elkartasun hori, zeren bai dokumentatuta dago aunitzetan, Bozatekoen, Ursuendarrengan menpetasun hori, jaun haiek eskeini zieten babesa truk (arrantzatzeko baimena, basoen erabilera…) morroi lanak egitera behartuak zeuden eta horrez gain, zerga astunak ordaindu beharra. Morroitasuna nabaria da badauden hainbertze auzitetan, zeren Ursuako jaunak lekuko bezala bozatarrak erabiltzen zutela, eta zorrena argi ikusten da 1519ko idatzi batean aipatzen den bezala, Ursuako jauna, Bozateko agotei 500 dukadoko zorra, barkatzen die, urtero ermitara joaten baldin baziren 
Santa Ana amabirgiñari otoiz eta santuegun hori ospetzera…( Argazkian Santa Ana baselitza. Ursuko doretxearen aurrian dagona)
Baina indar haundien duen teoria, cagots izenareki zerikusia daukana izenan da, ez lehen aipatu dugun txakur godoena ez, baizik 1537an Bearnen, cagots hitza zeukan esanaiarekin; legenemea edo lepra zuria!. Zeren hala deitzen zioten gaixotasun hori zeuketenei eta alde batetik (hemen ere bi teoria badira) cagots hitza; faltsu, farzuntzi hipokrita erran nahi du, (badirudi jende aunitz erdi aroan, leproserietan ongi bizitzen baizenez. bazkarie ta lo iteko tokia bazutenez, gaixioak zeudela iten zirela) edo cappot hitzatik heldu dela, zertaz bere erranahia, lepraz kutsatuta egoten ahal dena da, ta XVI.mendean bi hitz hoiek nahasten dira eta erranahi berdiña zeukaten. Cagotei buruz bai erraten da (dokumentatuta) elizan, gibelekoaldian egon behar zirela, ur saindua artzeko makil bat erabili behar zutela, jendea jakiteko nortzuk ziren ahate baten hanka margotuta eraman behar zuten…historio hauek, Bozatarrekin nahastu dira, nahiz eta idatziak ez aurkitu, mendez mende erran dira. Hortik ere etorriko zen gaixoak zirela, bozio izango zutela, agote hitza “ahozko gaixotasuna” errango nahi zula eta Bozate berriz ahots-galera, ta horrez gain, gañera leprosoak!. Cagots, hauek (leprosoak) baztertuak ziren, herritik kanpo bizitzera derrigortuak, normalki ibaiaren bertze aldean, denak juntu…eta egia da Bozate auzoa hala dela eta pentsatzekoa da garai batean gaixotzen zena, harat bidaltzen ziotela edo gaixotutako talde bat agert eta toki horretan finkatu zirela eta han hasi zela bertze baztandarrengandik ankerkeria.
Baña agote hitza cagotik etortzen baldin ba zaigu eta cagot, aistion aipatu bezala 1537an agertzen baldin bada “leproso” esanaiarekin, zertaz gazteleraz ez da agertzen 1811artio agote hitza hiztegi batean ? eta gañera, Baztan aranan, Nafarroko erreinuan (oraindik erreinua deitzen diote, eta ez dira futbol zelai batez hitz egiten) bizi den jende talde bat dela dio. Akaso ez du ja ikusi behar hitz bat bertzearekin? ba igual ez, zeren hori da aipatzen duen azkenetako teori bat eta behinpin niri gustatzen zaidana . Kontuan artu agotak, cagotak, Pirineo osoan daudela, erdi aroan Nafarroan, (Baztanen eta erronkarin), Aragoian, Bearnen, Ocitanian, leku menditsuetan, mendiartean, aranetan babestuak, eta jakinez bere ondokoekin ez dutela ezberdintasun fisikorik eta Bozatekoak bere barride (bertze herriko baztandarrekin) hizkuntza berbera, euskera 
berbera, izen ta abizen berberak daukatela, Erronkarikoak berdin, Aragoikoak baita ere erderaz hitz egiten dutela, ingurukoak bezala eta izen ta abizen berberak dutela, bearneko cagotak baita ere, erdi aroan bearnetsa eta gaur egun frantsa hitz egiten dute, eta horrez gain bertze herri “madarikatuak” asturiasko vaqueuiroak, Leongo maragatoak, Kantabriako pasiegoak… denek mendi tartean ta aranetan bizi bai dira, zergatik ez pentsa, bertakoak direla, jatorrizkoak, betidanik toki hortan izan direla… Zertaz ez pentsatu, bailara hontan Brontze garaiatik jendea bizi edo egon dela, megalitoak, aztarnak…badira, Neolitoan. lurrak lantzen hasten direnan, gizakia finkatzen denean, lautadak edo leku zelaiak aukeratzen ditu, lurral lantzeko…, eta zihuraunitz bertze jende taldea ttikiagoak bailaretan egonen edo akaso geldituko ziren, eta zergatik ez pentsatu lautadako bertze euskaro batzuk, ez dakigun garai batean. etorri ziren, kopuru haundiagotan eta bailarako jendea pixkanaka pixkana baztertu eta toki batean bilduaraziz, edo garai urbilagotara aplikatuz, berdin, giza talde haundi bat torri zerbaitetik eskapo, bertakoak guttiago izan eta gañera ezberdintasun bat, erlijioa batzuk kristauak, ta aranan galdutakoak, mendi tartean, palestinan jaiotako haur horretaz, ja entzun gabe, jentilak, basatiak… hobeto baztertzea, ez?…Hau ere fundamentu gabeko teori bat da, baña hori gertatzea posible da, zeren halakoak pastu dira, Hego amerikan adibidez bertakoekin, ketxuak, aimarak, bertako jendea eta denatarako azkenak direnak bere arbasoen lurran, berdin ipar amerikan indiarrekin, eta baita ere hemen, zeren 50 eta 60 hamarkadetan zenbat euskal herri fisonomia eta kultura galdu zuten bertze hizkuntz bateko mintzatzaleak etorrita eta bertakoak baño gehiago izanez, Ermua, Atarrabia.. Luzaide adibidez, mugan hodoko herri bat euskalki beretzi batekin eta bapatean muga zaintzeko, 300 pertsona (guardiak ta bere familia) etortze dira eta kalean, eskolan, izkuntza berria nagusi, ta gertatzen da gertatutakoa belanauldi guttitan betiko ezkuntza galtzen dela, betiko anai harremanak (Iparraldeko herriekin) galtzen direla, betiko kultura galtzen dela… Teori honek adierzten digu Bozatarrak, bailarako jatorrizko biztaldeak izaten ahal dira, egia ala izan edo ez, eskerrak aspalditik agote hitza ez dela erabiltzen iseka bezala eta Bozatarra, Gorostapoldarra, Beartzundarra edo Urrasundarra… bezala auzo bateko biztanlea adieratzeko erabiltzen dela eta Xabier santxonena dio bezala, …orain jendea harro baitago agote izateaz… eta hori, poztekoa da.
Read Full Post »
Tadeo Amorena Gil artisau-margolaria, nahiz eta Iruñan sortu 1819. urtean, jatorriz Arizkungo Bozate auzokoa zen, bere aita Bozateko Amonea etxekoa izanez. Tadeok, Estafeta kalean zeukan bere margo-tallerra eta ikusita garai haietako erraldoiak pisu haundikoak zireal eta harront egoera txarrran zeudela, urte hortan Udalari gutun bat bidaltzen die erranez bera, hit
baztango haizegoa 