Gartzaingo Iturbidetarrak.

 

Gartzaingo Ainzano auzoan, Iturbidea izenekoa, jauregi edo “etxe noble” bat dago eta Baztanen dagoen lehen leinuen etxeetako bat da. Gaur egun baserria edo landetxearen itxura eta abeltzaintza-erabilera izan arren, oraindik badira jatorrizko “Cabo de armería” eraikinaren aztarnak, hala nola harrizko zutabe bat bere kapitelekin eta familiaren armarria sarrerako arkuan harrian zizelatuta. Baztango familia handi baten sortetxea izan zen Iturbidea, eta bertatik zenbait seme bitxiak atera ziren, haien artean (edo haien ondorengoen artean) enperadore bat eta guzi! (suposatzen da Agustin Iturbide enperadore mexikarraren arbasoen sortetxea dela).

Iturbide leinu etxea, Aizano auzoan. Argazkia Pello San Millan

XV. mendean Martin Iturbide izeneko bat dugu, Baztango alkate “perpertuo” gisa. Urte batzuk geroago, agramondarren eta bahamondarren arteko Nafarroako “gerra zibilaren” ondoren (agramondarrak Aragoiko Joan II.aren alde eta Behamondarrak bere seme Karlos Vianaren alde) Nafarroako errege zen Joan II.a Aragoikoak (usurpatzailea) eskerrak eman zizkien Gartzaingo Iturbidekoei erregeari emandako laguntzagatik.

1512ko gaztelerazko inbasioan, behamondarren aldekoak dira eta Fernando Katolikoak Johannes Iturbidekoa Baztango jendearen kapitain izendatuko du. Johannes ehun eta berrogeita hamar gizonekin Doneztebeko elizan sitiatuta zeuden gaztelaniarrak laguntzera agertu zen eta Amaiurren gaztelaniarrekin egon zen, eta hemendik aurrera Iturbidetatarrak bailarako “capitán a guerra” kargoa izanen dute eta Hispaniar Koroaren menpean arituko dira.

Gartzainen 1609an jaiotako Miguel Iturbide Zuria izan zen haraneko “gerrako kapitain” kargua izan zuen bertze Iturbidetar bat. Gartzaindarra nabarmenduko da kapitain bezala Flandesko Armadan (historiografian izen horrekin ezagutzen du 1516tik aurrera a Austriako Etxeko Habsburgotarrak Herberean antolatutako armadari) eta gudan izandako merituengatik kargoz igo zena.

Aita hil ondoren, Baztanera itzuli zen, Nafarroako Gaztelako koroako erregeordea Biarnoan espioi gisa zerbitzatu zuen etapa berri bati hasiera emanez (gaztelania, frantsesa eta euskara menderatzen zituelako). Zerbitzu-bizitza horregatik, Madrilgo gortea eta Olivaresko konde-dukearen aldeko gomendioa nagusitu zitzaizkion.

Iturbide familia armaría Gartzaingo elijan. Argazkia Pello San Millan

1636an porrot egin zuen Lapurdiko espedizioan parte hartu zuen, Valparaisoko markes Nafarroako erregeordeak aginduta. Bertan nabarmendu zen eta berriro igo zen. 1638an, Hondarribiko sorospenean eta Kataluniako gerran ere parte hartu zuen, non zauritu egin zuten.
Miguel de Iturbidek alde batera utzi zuen bere bizitza militarra 1643an Burgo de San Cernin lurmuturreko erregidore eta 1644ko Gorteetako Iruñeko diputatu izendatu zutenean.

Garai gogorrak dira Hispaniar Inperioarentzat, Portugal bere soberastasun osoa berreskuratu du, herrialde katalanak independentziaren alde borrokatzen daude, gainera Frantziarekin gerra dago eta Madrildik etengabe eskatzen diote Nafarroari gerrarako gizon eta diru gehiago. Nafarroak 100 urte anexionatuta izan arren, Nafarroak oraindik erreinu bat da eta bere foruak mantentzen ditu… eta eskaera horiek guztiak foruen aurka doaz.

Miguel de Iturbidek, diputatu gisa, Nafarroako erresumaren izenean, eskaeren aurkako protesta egingo du , eta Felipe IV.aren aurrean ere protestatuko du, erregeordeak, Oropesako kondeak, Kataluniako armadako nafar desertore batzuei ezarri zizkien zigor umiliagarriengatik (azken protesta honen ondorioz, Oropesako kondeak Nafarroako erregeorde kargua utzi zuen).

Ezbehar horren ondoren, eta Nafarroaren subiranotasun galdua berreskuratzeko matxinada bat prestatzeaz akusatuta, Miguel Iturbide Madrilera deitu zuten 1646. urtearen amaieran, eta urtebete osoan zehar gortean atxiki zuten, inolako azalpenik gabe.

Diputazioaren protesta formalek ez zuten ezertarako balio izan, eta Iturbide modo misteriotsu batean 1648ko urtean hil zen (epaiketa sekretu baten ondoren, antza denez, zigortuta).

Historian zehar, ez da lehen kasua nafar erresumaren defendatzaile bat modu misteriotsuan eta gaztelarren aginduz atxilotuta dagoenean hiltzen dena. 126 urte lehenago antzeko zerbait gertatu zen San Nicolaseko espetxean, eta misteriotsuki hilda agertu ziren Amaiurko gazteluko azken alkaide nafar izan zen Jaime Belaz kapitana eta haren seme Luis.

Handik ia V. mendera (1989ko azaroaren 20an) bertze euskal diputatu bat (Miguel de Iturbide bezala) eta independentzia-askatasunaren defendatzailea (Jaime Belaz, bezala) zen Josu Muguruza, Madrilen afaltzen ari zela buruan tiro eginda, hil zuten.

P.D. Sarrera hau 2017 berritua eta eguneratua izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Represión y reparto del Estado navarro”. Pedro Esarte. Pamiela.

Miguel de Iturbide, ajusticiado en 1648 ¿Motivo? Querer sublevar Navarra para recuperar su soberanía.  Mikel Burgui. Nabarralde

Miguel Iturbide Zuria. Real Academia de Historia.

Read Full Post »

Arrano beltza.

Egun ergelak bizitzea tokatu zaigu!, 2009ko Iruritako Salbatore besten ondoren, bestetako eszenatokia eta karpa kentzen ari zirenean, 25 bizi­lagun identifikatu zituen Guardia Zibilak eta Arrano Beltza legez kanpoko ikurra zela argudiatuz hartu eta konfiskatu zuten. Gañera bildutakoen kontra Auzitegi Nazionalean ikerketa bat martxan jarri zezakela jakinarazi zieten. Kriston ekintza hau iteko bortz patrol agertu ziren.

Badirudi debekatu egin dela pankartak, banderak, sinboloak edo indarkeria edo terrorismoa bultzatzen duten bertze seinale batzuk erakustea, eta polizien esku utzi da debeku horren barruan zer sinbolo sartzen diren ezartzea, ez baitago horiek zehazten dituen zerrenda publikorik.

Telesforo Monzonek diseinatutako arranoa eta bandera (originala horia eta historikoa gorria)

Guardia zibil hoiek jakin beharko zuten Arrano beltza Nafarroako Erresumaren ikur zahar bat dela eta gaur egun hain hedatua dagoen Arrano Beltzren irudia, XX. mendearen bigarren erdialdean Telesforo Monzon politikari abertzaleak Nafarroako Erdi Aroko zigilu batean oinarrituz bandera diseinatu zuen.

Telesforo Monzonen bandera, arranoa fondo horian agertzen da eta dirudi erreferentzia gisa hartu zuen arranoa paper horixka batean agertzen da. Paper lihozkoa (lino) da eta Erlantz Urtasun Anzano historialariaren arabera, hasierako lihozko ehuna denboraren joanean kolore horretan itzultzen da. Hau da, kolore horixka zaharatzearen ondorioz (argizarien kea…) sortzen da.

XVII. mendean, ikur horren lehen erreferentzia historizista ikusten dugu, Moret aitaren “Annales de Reyno de Navarra” lanean. Moret-ek aipatzen du Arrano Beltza Nabarrako erregeek erabiltzen zutela, baita Antso VII.aren aurrekoak ere, eta beti gulesko (gorri) fondo baten gainean estanpatzen zutela.

Heraldista aunitz baieztapen horrekin ez daude ados. Argi dago, Arrano beltza Antso VIII.a Azkarraren zigilu pertsonala eta ikur erreala zela. Adibidez, Bianako hiribildua sormenan,”Fuero del Águila” ematerakoan, latinez eta eromantzez idatzi eta siñatu zuen: “Hau da nire ikurra arranoaren irudia“. Baina, aurreko erregen ikurra zen? Jakinda, heraldika XII. mendean Normandian hasi zela, zalla egiten da hori baieztatzea.

Menéndez Pidal de Navascués heraldistaren arabera, Nafar Erregearen armarriko arranoa, Normandiako l’Aigleko noblezia normandaren leinuaren ikurra dela. Jatorria Antso VII.aren amatxin izan zen, l’Aigleko Margaritan.

Garcia Ramirez “Zaharberritzailea” bere emaztea Margarita L´Aigle-ren gurasoengandik edo bere anaiarengandik ( L’Aigle-ko Riquer) jasoko zuen. Honek bere seme Antso VI.a Jakintsua oinordetzan utziko zuen eta azkenik aitak, Antso VII.ari. Baina bai aita eta bai aitetxia ez zuten inoiz erabili. Arranoa ikur pertsonala da (Ez da nahastu erresumaren ikurrarekin).

Antso VII.a Azkarrak, Navas de Tolosako guduan, almohadeen kontra parte hartu zuen. Guduan, nafarrek almohadeen kalifa zen Muhammad al-Nasirren kanpadendaraino ailegatu ziren, denda babesten zituen kateak moztuz. Kondairak dio, ekintza honen omenez kateak eratu zirela Nafarroako armarria. Tuterako Antso VII.aren eskulturan (1981an Antonio Loperena zinzelatu) Navas de Tolosako guduaren ondoko eszena azaltzen du. Errge gerlari itxura du, batailatik garaile atera den gerlria, eskuan kate batzuk ditu eta bere ezkutuan bere ikurra! Arrano Beltza! (eta ez Nafarroako erresumako estandarteko ikurra, karbunkoa zela).

Tuterako Antso VII.aren eskultura, ezkuduan Arran Beltza. Argazkia Julio Asuncion. Arte, Historia y curiosidades blogatik hartuta.

Hau ere guardia zibilak konkiskatuko dute? edo baita ere konfiskatuko dute 1950 eta 1952 artean, Nafarroako Gobernuaren egoitzan dagon Vicente Pascualen tapiz ezaguna? Tapiz horretan Antso VII.a Azkarrak armarri horia du eta erdian arrano beltz bat.

Konfiskatuko dfute ere 1912an egindako Orreagako kolegiatako beirate berria? Bertan, Antso VII.a Azkarrak Arrano Beltza duen armarri gorri batekin irudikatzen dena! Edo… Arbizuko plazako Arrano Beltza?

Arbizuko plaza. Argazkia sustatu.com

Bitxiena da, Arrano Beltza talde ultraeskuindarrek ere erabiltzen dutela (La Falangeko zenbait adar), baina Espainiako unitatearen sinboloa edo ikurra gise. Izan ere, aipatzen dute Antso Nagusiak ainbat dokumentutan “Rex Hispanorum regum” izenarekin agertzen dela, hau da, “hispanoen erregeen errege” eta Nafarroa unitate hispanoaren aitzindaritzat hartzen dute. Baina erabat oker daude! Arrano Beltza Antso VII. Azkarren ikurra zen, eta ez Antso Nagusiaarena! Gainera Antso Nagusiari buruz arabiar kronistek “Rex Íberícus” eta “Rex Navarrae Híspaníarum“ tituloekin izendatuz gain “Euskaldunen Jauna” deitzen zioten.

Arrano Beltza Iruñako katedralian aurkitzen da, txanponetan, zigilutan, erreinuko dokumentutan, zenbait herritako armarrietan; Corella, Aguilar Kodeskoa, Eslava, Galipienzo, Lantz, Ikaztagieta (Gipuzkoa) eta Errigoitia (Bizkaia).

Arrano Beltzak bere hegalak astintzen du gaur egun arte!

P.D1- Iruritan agertutako Guardia Zibilei aipatu beharko zizaien, oraindik Baztanen bertze arrano baten sinbologia aurkitzen ahal dela fatxada eta iturri batzutan, adibidez Iruritan dagoen aska baten gainean, burdinezko arrano faxista bada, eta Elizondon, hoien batzuen bizitokian (aduanan) ere. Honek ilegala izanez gain bere hegoak odolez bustiak ditu zeren ikur hori erabili zutenak Nafarroan 3.000 pertsona goiti hil omen zuten.

P.D.2- Kosta kostaka Arrano faszista 2010 urtean Baztandik (bederen Iruritako iturritik, eta aduanatik) alde egin du.

Sarrera 2009an idatzi zen, baina 2013an moldatua izan zen. Hasierako textuan Patxi Zabaletaren ideia azaltzen genuen, Arrano Beltza Ximenotarren (Naarroako Erresumako euskal dinastia) ikurra zela. Gaur egun argi eta garbi dago soilik Antso VII.a Azkarrak Ximenotarra erabili zuela.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala;

Arrano Beltza. wikipedia.eus

Arrano Beltza y la bandera colorada. Iñigo Saldise Alda. nabarralde.com

Arrano beltza. Iñigo Saldise Alda. Nabarraco burutasun bloga. 2013

Arrano Beltza. Narbalur blogspot. 2009.

El Arrano Beltza. La actual “Nabar-Herri”. 2013

El Arrano Beltza: el símbolo que une a ultraderechistas y abertzales. La caja debajo de la cama bloga.

Read Full Post »

Arrikulunka.

Elizondoko Jorge Oteiza Museo Etnografikoa jendeari iraganeko ohitura eta bizimoduetan barneratzeko aukera eskaintzen dio. Museoak ballararen iragana gogorarazten dio bisitariari (1)  eta Javier Ciga margolariaren zenbait lan erakusgai izateaz gain, Puriosenean (XV. mende bukaerako eraikina) Baztango biztanleen antzinako ohiturak eta tradizioak jasotzen dira objektu, argazki eta proiekzio ezberdinen bidez.

Objektu horietako bat K.a. I. mendeko txanpon bat da. Txanponan argi eta garbi ikusten da Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza.

Ba(r)skunes K.a. I. eta II. mendeetan izandako Euskal Herriko txanpon etxe bat izan zen. Orohar, baskoiena izan zela uste da. Txanponaren alde batean eskubirantz begiratzen duen buru bat agertzen da. Irudia bizarra eta ile kiskurra du. Bertzealdean eskuan ezpata duen zaldun bat ageri das (eskubirantz begira). Zaldiaren anken azpian txanpon-etxearen  izena agertzen da “baskunes”.

Museoan erakusgai dagoen baskoein txanpona, Arrikulunka inguruan aurkitua izan omen zela adierazten da.

Baskunes idazkuna duen txanpon baten aurrealdea eta gi9belekoaldea.

Baśkunes (goian) eta Baŕśkunes (behean) idazkuna iberiar zeinuez idatzita

Arrikulunka, Baztan eta Aldude haranen arteko muga marrazten duten gailur atseginen artean dagon 30 tona inguruko pisua duen arroka bat da eta. Harria, Argibel eta Zagua artean ,126. mugatik gertu enigmatikoki agertzen da.

Bere izenak dioen bezala, harri kulunkaria da. Hau da, oinarri egiten duen bertze harri handiago baten gainean euskarri-puntu txiki bat baino ez du, eta horrek kulunkatzea eragiten du. Haize handiko egunetan, ikus daiteke harri zaharrak mugimendu txiki batzuk egiten dituela, edo bi pertsona beren muturretara igotzen badira eta zangoekin presionatzen badute ere, kulunkatzearen efektua hautemangarri (detektagarria) da! Bertzenaz, harria mugiezina da.

Geologoen arabera, gertu dagoen Argibelgo gailur arrokatsutik askatutako harria da, granito oso zahar batekin osatua eta haizeak eta euriak desegindakoa.

Baina geologoek Arrikulunka sortzearen kontu hori erraten badute ere, larre berde eta mendi borobilen haran honetan, antzinako tradizioz eta kondairaz betetakoa, kondaira bat bada Arrikulunka enigmatikoaren existentzia azaltzeko.

Argazkia GERMATORE. navarrincon.com

Kondaira dio…

Auza mendian bizi zen jentila (batzuk erroldan izena ematen diote), egun batian Auzaren tontorretik ikusi zuen nola Iruñan eraikuntza haundi bat egiten ari zela eta konturatzean eraikuntza hori kristauen katedrala izango zela eta idei berri hori zabaltzen hari zenez eta beren kultura galtzeko bidean zegoenez, arras minduta, harri puske bat artu eta indar guztiarekin bota zuen, katedrala suntsitzeko asmorekin. Ikusten ahal dugunez harria ez zen iritsi eta Argibel eta Albako haizaren tartean erori zen bertze harri baten gainean eta gaur egun dagoen erara geldituz, eta haizeak,  harria mugitu eta  kulunkatzen du eta hortik bere izena Arrikulunka.

Harri kulunkariak bezalako fenomeno geologikoak, itxura bitxiko haitzak edo monumentu megalitikoak, naturaz gaindiko azalpenekin lotuta egon ohi dira: jentilak, erraldoiak, personai biblikoak (Sanson) edo Roldan bezalako heroiak sortutakoak dira.

Kondaira urrutiko garaietaraino garamatza, jentil mitikoek lurralde hauetan bizi zireneraino, baina ez dago hain atzera bidaiatu beharrik harri magiko honen ondoko iragan enigmatikoa sentitzeko. Beartzundik abiatuz, 4 ordu eta 12 bat km oinez egin ondoren, Arrikulunkara iristen da, non han, gutxi gorabehera duela 2.100 urte, norbaitek Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza zeukan txanpon bat galdu zuen .

P.D.

Sarrera hau 2008ko abendua idatzi zen denborarekin, gauzak gehitu eta moldatu da.

P.D. 1.

Museoa iragana gogorarazten ZION bisitariari. Baztango Museo Etnofrafikoa 15 urte irekita egon ondoren 2018ko udazkenean betirako itxi zen.

P.D.2

Bertako zaharrek diote, hala ere, azken hamarkadetan harri kulunkaria higatuz joan dela oinarritik, eta kulunka orain duela berrogeita hamar urte baino askoz ere gutxiago dela.

Post hau egiteko erabili den materiala.

Wikipedia: Baskunes

Harrikulunka, la roca oscilante del Baztán. Sergi Ramis. Nabarralde.com

Read Full Post »

Trinidad Urtasun.

Zer ari zera Trini?”,  “Hemen, ezin bizi eta ezin fini“

Lauetan ogeita lau urte zituen Trinik, eta ez omen zuen umore ona galdu.

Trinidad Urtasun

Trinidad Urtasun Martoret Baztango  Iruritako Beltranea etxean jaio zen 1894ko apirilaren 24an. Okina lanbidez, labean egiten zuen lanaz gain, herri eta baserrietan ogia banatzen ere aritzen zen. Mutilzahar bihurtzeko bidean zelarik (37 urtekin) bere emaztea izanen zena (Perpetua Saragueta) Arizkungo Bozaten ezagutu zuen. 1931a esposatu ziren eta sei alaba izan zituzten.

Okinaz gain Trinik zirikada zorrotzeko bertsolaria izan zen. Sendoa argitaletxeak Auspoa bildumam (Bidasoa aldeko bost bertsolari) jaso zuen Trinidad Urtasunen hainbat bertso, hala ere ekoiztu zuen gehiena galdu dela dirudi. Gañera, emazteak hainbat lan suntsitu zituen, neska batzuen aldera begirune gutxi agertzen zutelakoan.

…”Ezkondu ginelaik bere paperetan irakurri nitue bertso ain zakarrak neskatxendako eta erran nako:

Nahi zinuke zure alabendako norbaitek ori egitea? Erre egin nitiie. Nik ez nue maite alako gauzaik eta ez nue utzi ere olakoik egitera”…

Trini eta Perpetuak abertzaleak ziren eta honek, bere emaztea kontatu zuen bezala arazo bat bainoi gehiago ekarria zion:

“Bein batez Erratzun aigine ogi saltzen. Iru gizonek gelditu zigute, eta galdetu zakote nere senarrai.

Zu zera Trinidad Urtasun?

Bai jauna, ala naiz.

Zu zera nazionalista? (dena erderaz)

Bai jauna, ala naiz.

Eta zuk zer uste duzu orrekin?

Joño! Amar al nación! » baño motela bezala.

Eta orduan erran zio batak bertzeari:

Burgostik iortzen digute ala gizonak artzera? (1)

Mezkiritzen zegoelarik, Eugiko guardia zibilak etorri zitzaizkion bila, Erroibarreko falangista bat buru zutela. Sekulako jipoia eman ondoren, kanpora atera zuten autoan San Kristobalera eramateko intenzioarekin. Trinidadek apaiza galdegin zuen, eta hark galarazi zuen inora eraman zezaten. Harrezkero, Trini ez zuen geroztik bururik jasoko eta lanerako gauza ez zela gelditu zen. 1944an Iruñera joan ziren bizitzera.

Bertsolaria izaki, erantzun azkarrakoa zen eta gertakari bitxiak ere izan zituen baztandar xelebreak!;

Behin batez Erratzu inguruan ogia banatzen zebilela, Izpegiko karabinero batek Elizondora eramateko agindu zion. Bapatean Erratzura iristean, gizon bat bere zerrikumekin bide erdian agertzen zaie! Gizona ez harrapatzeko Trinik bolantazua emanen du eta bide bazterrera erori ziren. Kamionetaren kristalak autxi ziren eta karabineroa zauritu zen.

Momentuan Elizondoko guardia zibilen buru bertatik pasa zela, istripua ikusita atestadua egin zuen. Guardia zibilak zerrikumetaz ohartu ez zirenez eta Trini, zerrizainari salatu ez zuenez nahi, istripu bat izan zutela…bertsoka (erdaraz botatzen) erran zien:

Al regresar de Errazu

Trini con su camioneta

por mirar a una chica

se ha metido en la cuneta.

Horrela geratu zen idatzita atestatuaren paperetan, eta… atestatua sinatzean, eta karabineroak Félix de Hierro zuela izena ikustean, baztandarrak Trinidad de Bronce bezala sinatu zuen!! erranez;

“de Hierro” zauritu da, eta “de Bronce”koa ez!

Bertze batian etxeko lehiotik paratu zitue bi banabarra dilinden, eta baten bat erran zioenean, zer erran nahi zuen harek?.

Irakurri zak! Biba Nabarra!

(Banabarra, babarruna, indaba Baztango eskuaran).

Bere bizitzako azken urteetan, nekaturik eta gaixorik egon arren, aunitz aldiz bertsotan aitzen zen eta erantzun azkarrak izaten jarraitzen zuen. Aldi batean, eskuñeko zangoa arront beltz beltza zuela eta sendagilleak:

–Hau dena adineingatik da! Erterrakoan!

Errantzio Trinik;

-Ez,’jauna, ez! Bi ankak adin berekoak dire!.

Lauetan ogeita lau urte zituela. 1978ko uztailaren 29an, baztandar bertsolaria, okina eta Perpetua Saragueta idazlearen senarra izan zena Mezkiritzen hil zen.

P.D.1 Perpetua Saragueta Trinidad Urtasun, Bertsolaria (1894-1978).  idatzitik kopiatua.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Bazen behin Perpetua Saragueta. Ekaitz Santazilia . Haria, Nabarralde .”2005ko iraila.

Trinidad Urtasun. Wikipedia.eus

 Trinidad Urtasun, Bertsolaria (1894-1978).  Perpetua Saragueta. dialnet.unirioja.es 

FOTOTEKA.

Trinidad Urtasun eta bere emaztea Perpetua Saragueta Baztanen.

Read Full Post »