Menchu Gal, paisaiaren margolaria, bereziki Baztanena

Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.

Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle. 

Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.

Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.

Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.

“Paisaje de Arrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.

Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.

Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.

Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.

1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».

1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.

Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.

Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.

laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)

Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da. 

Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen. 

Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.

.

Menchu Gal, la pintora del paisaje, «en especial de mi querido Baztan». Alicia del Castillo. diario Vasco. 2008.

Menchu Gal y el Bidasoa. zubiaurcarreno.com. Fco Javier Zubiaur Carreño. 2011.

Wikipedia. wikipedia.org, Mentxu Gal.

FOTOTEKA

Menchu Gal. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Menchu Gal eta Ana Mari Marin Erratzun. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Baztan. zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Read Full Post »

Txondorra saria 2021, Cesareo Soule.

Txondorra sariak Olentzeroren Lagunen Elkarteak, Iruñeko Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren laguntzarekin sustatzen dituen sariak dira. Sari hauek pertsona edo erakunde bat bere lanarekin kultura herrikoia eta tradizionala zaintzen eta garatzen dutenei saritzen du.

Sari honen zazpigarren edizioan (2021) Cesáreo Soule Arizkungo harginari eman zioten, bere lan artistikoagatik eta Done Jakue Bidearen garapenari egindako ekarpenagatik. Sariak, Cesáreo Souleren ibilbidea, bokazioa eta lana aitortzeaz gain, artisautza, oro har, eta artisauak, bereziki, aintzat hartzen ditu.

Cesáreo Soule Elizondo Arizkun 1948an jaio zen. Familia Iparraldekoa da jatorriz, baina bere gurasoak Bautista (1912) eta ama Eulalia (1920) Baztanen jaio ziren. Aita kontratista gisa aritu zen eraikuntzan, eta harriaren artisau ezaguna izan zen, bere jardueran behar zituen material horretako elementu guztiak egiten espezializatua. Hirurogeita hamar urterekin hasi zen tailu artistikoak egiten, honen aita Juan Soule, ere harria lantzen omen zuen.

Cesareo Soule. Argazkia marmolessoule.com

Cesáreo aitaren enpresan hasi zen lanean eta txikitatik ezagutu zituen hargintzaren lana. Hargintzarako eta sorkuntza artistikorako bokazioa erakutsi zuen beti eta hasieran Igeltsero gisa lan egin arren, 29 urterekin utzi eta hargintza artistikoan edo harrizko eskulturan profesionalki aritzea erabaki zuen.

Cesáreo Soulek enkarguz egiten du lan, batez ere, hiribilduen eta etxeen fatxadak jartzeko armarriak, hilerrietarako disko-formako hilarriak (estekak) eta hilarriak, oroimenezko etxe edo hilarrien idazkunak eta bertze pieza txiki batzuk eginez.

Saria hautatzeko argudioen artean, harri-zizelketan egindako lan artistikoaz gain, Donejakue bidearekin eta mugarrien eraikuntzarekin duen harreman pertsonalean eta bere museo etnografikoan ere oinarritu dira.

Elementu etnografikoak dituen museo ttipia etxeko behealdean du eta material fosilak, txanponak, armak, lanabesak eta bertzelako objektuak, baita bere obra adierazgarrienak ikusgai daude. Ikastetxeek eta partikularrek museo txiki hori bisitatu ohi dute. Baita ere bere hainbat lanek hainbat sari jaso dituzte eskultura lehiaketetan.

Ezkondua eta bi semerekin (Albaro eta Biktor)harria lantzen dutenak, aitaren eta Soule familiaren lanbidea jarraituko da.
2015ean, Txondorra seria lehen aldiz eman zen, eta 2019an bertze baztandar batek jaso izan zuen, Elizondoko Gabriel Imbuluzketa kazetariak hain zuzen.

ostras hau egiteko erabili den materiala;

El cantero Cesáreo Soule recibe el séptimo premio Txondorra.www.europapress.es

Un artesano escultor. www.gipuzkoa.eu

FOTOTEKA:

Argazkia Iruñako Udala

Argazkia www.europapress.es

Read Full Post »

Kattalin, koadro ebatsitako emakumea.

2004ko urriaren 10ean, Gasteizko Arabako Arte Ederren Museoan, igande hortako azken orduan, museoaren ordenantzetako batek koadro baten falta antzemango zuen. Udazkeneko egun hartan, lapurreta bat gertatu zen euskal pinturan espezializatutako museoan.

Lapurtutako lana Javier Ciga Etxandi “baztandarraren” Emakumeen erretratua izeneko margolana zen ( 30 x 25 cm-ko taula gainean egindako olio-pintura).

Margolana Arabako Arte Ederren Museoaren fondoei dagokie 1991tik, eta garai haieteko 325.000 pezeta (1.953 €) kostatu edo tasatu zen, zerga zor baten ordainketa gisa izan baitzen.
Lapurretak nolabaiteko eztabaida piztu zuen, alde batetik museoko segurtasun neurri apurrak zirelak egiaztatu ziren; taula zintzilik zegoen gelak ez zuen kamerarik, eta igandea zenez, segurtasuneko langileak erdiak ziren (4 zaindari 8 aretotarako). Eta bertzetik, Arabako Foru Aldundiko Kultura Sailak hasieran batean erran zuenagatik; lana ez zuela baliorik!

Estilo kostunbristako kuadroa, ez zela garai hartako ez egilearen «arras adierazgarria», eta, beraz, haren balio artistikoa ez zela handiegia eta Lapurreta «ez dirudi arte-aditu batzuen lana» erran zuten ere!

Baina ez! Ez zen horrela, lapurrek ondo zekiten zer ebatsi zuten! “Emakumearekin” batera Zubiaurre, Arrue, Salaberria… lanak zeuden, eta koadroaren egungo (2004) balorazioari buruz, hiru mila euro inguru hitz egiten zen.

Arabako Arte Ederren Museotik lapurtutako Cigaren Emakume erretratua.

Koadroa 1914koa zen eta bertan adineko emakume baten erretratua agertzen zen. Emakumea, atsoa (ama izan ez den agurea), Kattalin zen “Elizondoko merkatua” koadroko irudi nagusia den emakume bera, eta baita ere Javier Cigak “la vieja de Montain” margolanan erretratatuko duna.

Cigak erretratatu zuen urte haietan, Kattalin elizondoko zarretxean (Miserikordian) bizi omen zen, eta Pello Fernández Oyaregui (Javier Ciga fundazioko presidenteak) dioen bezala (1); –Ciga bizitza zaila izan zuten herriko pertsona horiekin identifikatzen zen.
“Emakume” koadroa, koadro etnografiko bat da, non Kattalinen zimurrak eta orbainak ondo markatzen diren, eta, aldi berean, galdetzen duen begirada horretan katalinen arima islatzen da.

Hasiera batean, lapurretaren egileek merkatu beltzean jartzeko zailtasunak izango zituztela erran arren, lana behar bezala katalogatuta eta argazkiratua baizegon, urteak igaro dira lapurretatik eta ez oinik ez dakigu ezerrez!
2007an Javier Ciga Echandi Fundazioa sortu zenetik, Baztandarra” margolari handiaren lana zabaltzeko eta ikertzeko lan egiten du eta saiatzen da jakitea non dagoen lapurtutako obra hau eta baita ere pista galdu diren bertze lauena, Parisen salduak edo ahaztuak izatean edo gure Kattalinena bezalakoa, lapurtua!

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

fundacionciga.com web gunea.

Se buscan los 5 Cigas perdidos . Laura Puy Muguiro. Diario de Navarra, 2016.

Se busca Ciga . Diario de Navarra, 2004.

FOTOTEKA

Elizondoko merkatua. Emakumezko irudi nagusia Kattalin da.

Read Full Post »

Juanito Eraso.

1942ko azaroan,  Kaperako kantari batzuekin Elizondoko orfeona sortu zen, gero bi urte ondoren “Agupación Coral de Elizondo” (Elizondoko abesbatza) izenarekin berrizendatua izango zen. Abesbatza horren sortzailea, fundatzailea, bultzatzailea, nagusia, buruzagia, alama materra!!! Juan Eraso Olaetxea izan zen.

Juan Eraso Llangollen irabatzitako sariekin. (Argazkia anamarimarin.com gunetik hartuta dago)

Juan Eraso Olaetxeak “Juanito Eraso”, Aresoko Aranaldea etxean 1914 otsailako 21 jaio zen, baina bortz egun zitula bere familia Elizondora bizitzera etorri zen (Bitxikeri bezala aipatzen da Juanitok bere bortz egunekin, Plazaolak izan zun lehenego umetxoa bidallaria izan zela). Sei urte zituela eta jostailuzko piano batekin jolasten ta kantatzen ari zela Berekoetxea apezak “aurkitu” eta solfeo ikastera eraman zion. Zortzi urte zeukanean, Berekoetxearen kaperako abesbatzako “tripe solista” zen , gañera ere, adin horrekin “teatro parrokialan” “El paragüero” abestutako monologo-komikoa kantatzen aritzen zen. Hamar urtekin  Parisko “Cavaille-Coll” etxeko Monsieur Prinz organo afinatzaileari laguntzen hasi omen zen. Prinz jaunak Frantziatik etortzen zen Elizondoko elizako organoa afinatzera eta Eraso gazteak, soinua parekatzen, bata bertzearekin erregistratzen, afinatzen eta halakotan laguntzen zion, “lan” honen bidez  entzumena eta belarria aunitz landuko zun. Hamabi urtekin  primerako hiletetan eta meza solemnetan kantatzen bere sosak atratzen zitun (2 pezeta terdi), hambortzekin “Salon parrokialako Orquestinan” (Salon parrokialan emandako pelikula mutuei musika patzen zuen taldea) bigarren biolina jotzen zun eta 21 urtekin (1935) bere abeslari karrera itxaropentsua bideratuko du, Anguel Trabadello maixu haundiarekin klaseak ematen hasita bai zen…baña gerra zibila, klase magistral horiek “kartera” etengo zuten.

Garai haietan Elizondoko abeslaria zenbait sariak irabaziak zitun eta “el gran tenor Navarro”  deitzen hasi omen ziren. 50. hamarkadaren hasieran “Kosta Azulen”  kantari aritu zen eta ospe handia izan zuen (horietako batean Windsor dukeen aurrean ta guzti!), baña zinzur operazio bat bere karrera profesionala betirako moztuko dio. Handik aintzin bere gogoak, indarrak ta arte osoa erakustera, “ahotsak” harrapatzera ta domatzera bultzatuko du.

1947 eta 1948 urteen artean Elizondoko alkatea izan zen  eta akademia munizipala bat martxan patu zuen. Akademia Feliciano Beoviden eskuz zegoen, solfeoa ematen zen eta honek bizi zuen biztartez akademia iraun zuen. Urte batzuk geroago 1965-71 bitarte “laboralean” boluntario gise solfeoa ematen arituko da eta kalean haurrak gelditzen eta kantatzea eskatzen ere!!. Klase partikularrak eman zitun eta  Baztandar haunitzen kantu irakaslea izan zen, bertzeak bertze, Donostiako Orfeoiko kideak, Andra Mari abesbatzakoak eta Maite Arruabarrena mezzosopranoa. Klase haunitz musutruk ziren, hauxe esaten baitzuen: “dakienak irakats dezan, ahal duenak ikas dezan, eta duenak ordain dean”

50. hamarkadan “Orfeon Pamplonesan” hiru urte egon zen zuzendaria gise, teknika berriak eta zerbait berrikuntza sartzeko asmorekin aritu zen elizondarrak eta honek, arazo batzuk sortuko zion abesbatzako junta direktiba zaharkituarekin. Baita ere, Iruñeko Kontserbatorioan irakaslea izan zen eta… baita ere, bere arazoak izan zitun  ondarreko zuzendaria eta direktibarekin. Kontatzen dutenez azkeneko “bronka”, kontserbatorioko tribunala ikasle bati examinatzen ari zirela ta negarreraztea egin ziotenean, eman zen. Erasok tribunaleko kideei izandako modu txarrengatik  errieta egin zien eta eztabaidako momentu bero batean, zuzendariari “badulaque” deitu zion!, honek (zuzendariak)  irainengatik, auzitara eramane zion.

Elizondoko abesbatzafren lehengo taldea,erdian Juanito Eraso. Argazkia Elizondoko abesbatza.

Artista Baztandarra bere “jenioa” zeukan, talentu haundien izaera zeukan eta talentu hori, Elizondoko abesbatzan ixuri edo blai egin zun eta abesbatzak hainbat sari garrantzitsuak irabaztea lortu zuen; Galesko Eisteddfod Nazioarteko bi lehen sariak (1952), Polifonia Vocal klasikoa Nazioarteko Jaialdiko lehen saria (Innsbrucken, 1953), Tolosako Nazioarteko Abesbatzen Lehiaketako lehenengo saria (1978)…

1951n  Galesera, abesbatzako lehenengo bidaia luzea izan zen. Sosik ez zutela ta, bidaia ordaindu ahal izateko bidean zehar kontzertuak eman zituzten. Nazioarteko lehiaketa batean parte hartzen zuten lehenengo aldia zen baztandarrentzat eta ez ziren esku hutsik bueltatuko. Lango­lleneko (Gales) sariketan, hirugarren postua lortu  zuten (Man­ches­te­rreko abesbatza famatuarekin puntuetan berdindu zuten). Bigarren bidai ere, Galesera izan zen baina huntan entsegu ugariren ondotik, ahotsen heldutasuna lortuta, interpretazioa hobetuz  eta talde izaera hartuta, postua hobetzea nahiarekin Erasoren taldea Lango­llenera bueltatu zen. Doike postua hobetu zutela! hobetu eta irabazi ere! 277 puntu eskuratu Elizondoko abesbatza eta Juanitoren ame­tsa… egia bilakatu zen.

Galesko lehiaketa irabazi izanak ate aunitz ireki zizkion abesbatzari; Austria, Alemania, Frantzia, Italia eta Ingalaterran izan ziren… 1981ean eta 1983an Hegoa­frikan Roodeporteko lehiaketan parte hartuza aritu zaren (apartheid erregimenaren aurkako nazioarteko boikota hautsitz). Bitxikeri bezala aipatu, bertako abesbatzak harrituta geratu zirela 35 kideko taldeak hirurogei kideko abeslari talde batek baino ozenago abesten zuela ikustean. Abeslarien ahoetan mi­krofonoak omen zeudela pensatu zuten ta guzti!.

Abesbatzaren arrakasta hauen atzean Juanito Erasoren izaera, maixutasuna, profesinaltasuna, ilusioa ta ametsak zeuden. Aipatzen dute Juanito humore onean zegonean denak ongi abesten zutela, ensaioa errex ateratzen zela, baña eguna txarra zeukanean…

1983an Elizondoko Seme Kutun izendatu zuten eta 1992an, abesbatzaren sorreraren 50.urteurrena zela, Baztango seme-adoptiboa izendatzen diote.  2002an Angelun (Lapurdi) Eraso hil zen eta umezurtz geratu zen abesbatza. Une zailak eta latzak izan ziren eta abesbatzaren etorkizuna zalantzan egon zen. Bi urteko isiltasunaren ondoren, Isabel Lacarren zuzendaritzapean Ekainaren 4an Elizondon eskaini zuten lehenengo kontzertua eta geroztik indartzen joan da.

P.D: Post hau idatzi zenean  Elizondoko abesbatzak 70 urte betetzen zituen (1942-2012). 70 urte kantuz, 70 urte Elizondo eta Baztan izenak munduan zehar zabalduz, 70 urte musikaz amestuz eta … ame­tsa, egia bilakatuz!!.

Post hau iteko erabili den materiala:

“El silencio electrico. Cincuentenario de la Coral de Elizondo” (1992). Carmen G. Romeroren liburua.

euskomedia.org-ko Auñamendi entziklopediako “Juan Eraso Olaetxea” Carmen Ruiz de Garibay-ren artikuloa.

http://www.ttipi.net/.

Wikipedia.

Read Full Post »

Kepa Arizmendi, margolari eta gudari

Kepa Arizmendi Bereau “Baztan” Elizondondoko Txokotoko Ertxuenean 1958ko uztailaren 22an jaio zen. Kepa ETAren militantea, erbesteratua eta Bidasoko Eskolarekin lotutako margolaria, Forteneko tabernaria, euskaltzalea (Elizondoko ikastolaren aldeko mugimenduan buru- belarri aritu zen) ameslaria eta bizipen harrigarrizko artista bat zen. Kepak egundoko karisma zuen.

Kepa Arizmendi. Argazkia erran.eus.

1972. urtearen inguruan  (14 urtekin) hasi zen bere pintura-jarduera. Angel Rivas maixu izan zuen baina gehien bat autodidakta izan zen eta 1980an, Baztango Pintoreen Elkarteko kide izanik bere margoak ikusgai izanen dira.

Francisco Javier Zubiaur Carreñok, 1985an idatzitako ” La Escuela del Bidasoa” liburuan, honela zion: “Kepa Arizmendiren pintura kubismotik abstrakzio formalera doa, kolore hotz eta latzekin“. 

1989an sorterritik ihes egin behar izan zuen. Fortenea taberna abertzaleko tabernaria inor gutxik zekien noraino heltzen zen ihes egitera behartu zuen konpromiso politikoa. Espainiako poliziak “Mugetako aparatoarekin” lozen zion.

Lapurdin kokatu zen eta ihesaldiko urterik gogorrenetan ere margotzen segitu zun eta garai hauetako lanak onenak ez izan arren Keparen bizipenak eta sentimenduak nabari agertzen dira. Franzian 1990tik modu legal bizitzea lortuko du eta buru-belarri margolaritzan jarri zen.

Kepak Parisen Cézanneren lana ezagutzeko aukera izan zuen. Gainera, Oteizaren bitartez Malevicheko teoriak ezagutu zituen. Bai Cezannek bai Malevichek Arizmendiko obretan duten eragina nabaria da. Inpresionismotik abstraziora joanen da eta bere lanak koloretsuak eta  indartsuak izanen dira.

2008an Kepak eta Rikardo Paskual UR taldea sortu zuten. Ur Taldea euskal artista garaikideen lana ezagutarazteko sortu zen, talde honek euskal herriko margolariak biltzen ditu eta Euskal artisten lanak elite mundutik aldentzea eta zirkuitu xumeagoetan erakustea  funtsa du.  Euskal Herriko  sala eta antzoki ezagunetik kampo erakustea; Guggenheim, Euskalduna, Kursaala… Eta artea, edozein lekutan ikusgai egon daitekeela, taldearen  elburua da.

Martxo-Apirila aldera, Ur taldearen erakusketa izan zen Arizkunenean eta Keparen azkena ere. Erakusketa Ur taldeko lau margolarien lanekin osatua zegon, lan hoietako batzuk Keparenak ziren.

Kepa 2009ko ekainaren 8an buruko isurketa baten ondorioz Baionako bere etxearen aurrean hil zen, urte beteko semea besotan zuelarik.

Notizia jakin bezain pronto Elizondo agur gudari erraten zuten pankarta batzukin esnatu da.

Agur gudari eta margolari!

P.D.1. Sarrera hau 2009ko ekainaren 8an idatzi zen, nahiz eta gero “Kepa Arizmendi Bereau-Baztan” izeneko liburua atera ondoren moldatua izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Arizmendi, Kepa. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

Los Pintores de la “Escuela del Bidasoa”. Fco Javier Zubiaur Carreño. Universidad de Navarra. 1985.

Kepa Arizmendi. Wikipedia.

Kepa Ariz­mendi Bereau-Baztan. Baztan Batzen Lan Taldea. 2014.

Read Full Post »

Damaso Zabalza.

Damaso Zabalza Olaso, 1835eko abenduaren 11a Iruritan jaiotako piano-jotzaile eta musikagilea ospetsua izan zen. El Chopin español goitizenarekin ezaguna zen. Txikitan abesbatzako haur kantari eta organo-jole gisa aritu zen, eta horrelaxe hasi omen zen bere musika-prestakuntza. Geroxago, piano-ikasketak zabaldu zituen Iruñean Vidaolarekin, eta harmoniakoak Mariano Garcíarekin. Hamabortz urte besterik ez zituela, musika klaseak ematen hasi zen Donibane Garazin, klase hoien trukez, eskolak, irakaskuntza orokorra eta mantenua ematen zion.

Argazkia. Nafarroako enziklopedia.

1855ean Madrilen finkatu zen, eta lehen urte hoietan sosa pixket atratzeko Café de la Perla-n pianoa jotzen zuen biztartean,  aldi berean Ingeniarien 3. Erregimentuko musikari nagusia zen. Baina berehala, ospe handia izan zuen eta piano-jole gisa hasierako    kafe-etatik, burges eta nobleziako aretoetan  eta Maria Kristina Erreginaren jauregian jotzera pasatu zuen. Urte aunitz, Madrilgo “modazko” pianista izan zen eta 1857tik Madrilgo Musika Kontserbatorioko piano-irakaslea.

Euskal folklorean erroturiko musika sortu zuen batez er: Laurak bat, Kantaritalde donostiarrari, El canto de las montañas, Maritxu, Aritzari, El eco del monte Auza, Las campanas del Roncal (Gayarreren omenez),  Pamplona eta Jota. 1861. urtean El caserío zarzuela aurkeztu zuen.

 Madrilen bizi arren aunitzetan Baztanera eta baita Doneztebera (Ama Doneztukoa zen) etortzen zen.  Donezteben famatuak izan  ziren  berak eta bere lagun Pablo Sarasatere biolin-jotzailerekin batera ematen zituen konzertuak!  Sarasaterekinbaita ere Espainia osoan zeharkatuko  kontzertu-bira batekin. 1882an Iruñeko saltzaile eta “industria” Pablo Sarasate eta beretze musikari naparrei, Txapitela kalean ezarritako “arco de triunfo” batekin omenduko diete. Omendutako “bertze” musikari naparrak; Gayarre, Guelbenzu,  Emilio Arrieta eta…Doike! Damaso Zabalza ziren.

Ez zen ezkondu ezta familia osatu ere, hemezortzi urte baino gehiago  apopilo-etxe batean (casa de huéspedes) bizi omen zen, eta 1892tik aurrera, Emilio Arrieta konpositore nafar handiarekin etxe beran bizi izan zen.

Musikari baztandarrak 1894ko Otsailaren 27an Madrilen zendu zen. 

Txapitelako “arco del triunfo”. 1882. Argazkia Arazuri, J.J

P-D1 Iruñako udalak, gaztetan pianoa jotzen ikasi zuen eraikina zegoen kalea, izena aldatu eta bere izena ezarri zioten, Iruritan berriz, Gizarte Bilgunea, Damaso Zabalza izana du.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Zabalza Olaso, Dámaso. Auñamendi Eusko enciclopedia.

Dámaso Zabalza Olaso. Real Academia de la Historia. Gemma Salas Villar.

Dámaso Zabalza Olaso. wikipedia.eus

Read Full Post »

Azken agurra.

Hainbat lagunek Mikelen azken agurrean egon nahi zutela, familiak, haren errautsak haizetara zabalduko zituztela jakinarazi zuen. Hasiera batean, familiak erabaki zuen Mikel intimitatean agurtzea, baina, lagunek erakutsitako interesa  errautsak haizatzeko tokia eta eguna jakinaraztea erabaki zuen. Eta abenduaren 7an, Lesakako Agiñan, Oteizak Aita Donostiaren omenez egindako eskultura ondoan emazte eta seme-alabek.  zabaldu zituzten.

Aginako ekitalde horretan, errauts puske batzuk gorde zituzten eta apirilan 18an, Mikelek maitatzen zuen Baztanen, hain zuzen Izpegin (Erratzu eta Baigorri tartian) emazteak, seme-alabeak eta arrebak gordetutako errautsak lau haizetara zabaldu zituzten.

Izpegiko azken agurra, zeremonia sume eta familiarra izan zen (Lesakakoa bezela) eta bere lagun Arizkundarrak; Jabier Larralde txistularia, Juan Migel Iriarte atabalaria… urbiltzeko eta agurtzeko aukera izan zuten. Lagun haundiek egin zitun Arizkunaldean  familiarekin denboraldi luzeak pastu izan bai zuen. Baztandarrak mutildantzak danzatu ondoren “Kantuz agurtu naute hiltzen naizenean” Mikelen ahotik entzunaz bukatu zen ekitaldia.

Baztan eta bere bazterrak inspirazio-iturri izan zen bere obra aunitzetako, “Baztan” kantan entzuten ahal den bezala.

Izpegiko bentetako aparkatokitik Baigorriko ibarraren bista.

KANTUZ (hitzak)

Kantuz sortu naiz eta kantuz nahi bizi,
kantuz igortzen ditut nik penak ihesi;
kantuz izan dudana zerbait irabazi,
kantuz gostura ditut guziak iretsi;
kantuz ez duta beraz hitzea merezi?

Kantuz eman izan dut zonbeiten berriak,
kantuz atseginekin erranez egiak;
kantuz egin baititut usu afruntuiak,
kantuz aitortzen ditut nere bekatuiak,
kantuz eginen ditut nik penitentziak.

Kantuz ehortz nezate, hiltzen naizenian,
kantuz ene lagunek harturik airian;
kantuz ariko zaizkit lurrean sartzian;
kantuz frago utziko diote munduan,
kantuz har diten behi nitaz orhoitzian.

Read Full Post »

Javier Ciga.

Javier Ziga Etxandi

Javier Ciga Etxandi jatorri baztandarra zuen pintore nafarra izan zen, bereziki erretratugilea eta kostunbrista eta Inocencio García Asarta, Andrés Larraga, Nicolás Esparza, Lorenzo Gortiri, Lorenzo Aguirre eta Jesús Basianokin batera Nafar margolari haundienetako eta preziatuetako bat da .

Iruñeko Navarreria kaleko 31. zenbakian jaio zen 1877ko azaroaren 25ean. Gurasoak Miguel Ziga Berasain, Lanzekoa, eta Marciala Etxandi Salaburu, Berroetakoa, zituen. Ama aldeko baztandar jatorri hori eta Eulalia Ariztia elizondarrarekin ezkondu ondoren, lotura pertsonal eta piktoriko sendoak sortuko dira artista honen eta Baztango haranaren artean.

Bere lehen ikasketak Iruñako Seminarioan egin zituen, eta bertan marrazketa eta pintura trebetasunak adierazi zituen goiz. Gero, Iruñeko Arte eta Lanbide Eskolan hasi zituen ikasketak, eta “cartelista” bezala ezagutua izan zen, San Fermin jaietako kartel lehiaketako saria 1908an, 1909an, 1910ean eta 1917irabazi baizuen.

Ondoren, Madrilera joan zen, San Fernandoko Arte Ederretako Eskolan ikastera. Han, oso denbora gutxian, irakasle izan zen, eta aintzatespen ugari jaso zituen, urrezko bortz domina lortuz.

1911 eta 1914 artean atzerrira joan zen bere ezagutzak zabaltzera, eta bereziki Parisen, non inpresionismoarekin eta postinpresionismoarekin harremanetan jarri zen, eta bere lan bat, “Paysans Basques – Mercado de Elizondo” (Elizondoko merkatua) 1914ko “udaberriko Aretoan” sartu zuten, “Areto Handi” horretako zenbaki-kide zelarik.

Garai horretakoakere dira; “Balda doktorearen erretratua” eta “Erruletaren konbinatzioa”. Baita ere Iruñeko Euskal Etxerako Navarro Villosladaren “Amaya y los vascos! eleberrian oinarrituta dauden tamaina handiko lau koadro margotuko ditu. Euskal sinbologia eta historia nahasten duten kuadro hauek “Nafarroko lehen Erregearen aldarrikapena“, “Jauregizarreko arbolapean“, “Sokadantza” eta “Metzatik ateratzea” dira (2010an laurak Baztango Museo Etnografikoan egonen dira).

“Paysans Basques – Mercado de Elizondo” (Elizondoko merkatua). Irudia fundacionjavierciga.com

1914an, Lehen Mundu Gerra hasi zenean, Nafarroara itzuli zen, eta Nafarroako pintura klasikoaren irakaskuntzaren lehen ahalegin serioa izan zen akademia ireki zuen. Halaber, garai hartako nafar pertsonai ezagunenak erretratatu zituen, hala nola Estanislao de Aranzadi, Arturo Campion eta segituko du bere margolan kostunbristak, bereziki Baztango Haranekoak,

Javier Ziga E.A.J.-ko kidea izan zen eta bitan Iruñeko zinegotzi (1920-1923) eta (1930-1931) izendatu zuten. Bere ideia politikoek arazoak ekarri zizkioten gerra zibilean, eta 1938ko apirilean hainbat pertsonari muga ezkutuan pasatzen laguntzea leporatuta (tartean UGTko sindikalista bat) matxinatuek preso hartu, espetxeratu eta torturatuko diote. (Geroago errango zuen garai hartan gizakiaren ankerkeria eta gaiztakeria ikusi zituela).

Azkenean, gerra-kontseilua egin ondoren, libre geratu zen garai hartako 2.500 pezetako isuna ordainduta. Isuna ez zen sosakin ordaindu, baizik Iruñeko Eskolapioen Gurasoei koadro bat salduz. Koadroa, gaur egun “el cristo de la sancíon” bezala ezagutzen da.

Kartzelak eta torturek aunitz aldatuko diote, eta margotzen jarraituko balu ere, ez litzateke berdina izango; sormena alde batera utziko du, eta une horretatik aurrera margotuko duen gehiena kopiak izango dira, nahiz eta akademian irakasle segitzen duen.

Irakasle bezala ikasle bikainak izan zituen, hala nola, José María Ascunui, Julio Briñol, Miguel Ángel Etxauri, José Antonio Eslava, Karle Garmendia, Jesús Lasterra, Gerardo Lizarraga, Pedro Lozano de Sotés, Crispín Martínez, Eugenio Menaya, Fernando Beorlegui, Isabel Peralta, Miguel Javier Urmeneta eta José María Apezetxea Fagoaga Errazutarra. Akademia 1956. urtera arte egon ziren irekita.

Balda medikuaren erretratoa. Urte auniz Elizondoko osasun etxeko egon gelan zinzilikatua egon zen.

Iruñean hil zen 1960ko urtarrilaren 13an eta 384 lan utzi zituela uste da, baina aunitz gehiago egongo direla pensatzen da. 1986an, familiak 20 koadro doan eman zizkion Nafarroako Museoari, eta bertz 20, prezio sinboliko batekin. Sarrera hau idatzi zenean (2008an) kuadro hoietatik, bakarrik bederatzi ikusten ahal ziren (Baztango museo etnografikora ekarri  nahi zutenak), bertzeak museoaren biltegi batean zeuden, zulo batean sartuta.

P.D.Artikulu hau 2008ko urrian idatzi zen, Jabier Ziga margolariaren 9 margolan Baztango Museo Etnografikoan (Jorgue Oteiza) ikusgai egongo zirelako zurrumurruak zeudenean. Era berean, Udalak eta Ziga Fundazioak behin betiko lekua bilatzen zuten Baztanen Zigaren pinturentzat, Zigari buruzko museo bat sortzeko asmoarekin (Lekarozko Ikastetxeaz hitz egiten zen). 2010ean museoa berritu zen Jabier Zigaren bilduma hartu ahal izateko (60 bat obra). Zoritxarrez, Museoak 2018an itxi zituen ateak, eta margolari handiaren lanak Baztandik atera ziren.

Gaur egun obraren zati bat Nafarroako Museoan dago ikusgai.

P.D.1 Museoa Elizondoko Puriosenea etxean zegoen. Puriosenea Elizondoko XV. mende amaierako eta XVI. mende hasierako eraikinik zaharrenetako bat da.

FOTOTEKA

2008an ekarritako margolanak:

Madrilen ikasten egon zen garaikoak:

Artzaina (1910-11) Mohamed Ben El Peli Makurra (1910-11) Estudio (busto desnudo) 1912/14

Parisen egon zen garaikoak:

Batzarre bajo el árbol de Jaureizar (1914) – Proclamacíon del primer rey de Navarra (1914) – Sokadantza (1914) –Combinacíon de la ruleta (1912-14)

Paristik itzuli eta Iruñan egon zen garaikoak:

Hiletatik (1915) Musa jokatzen (1940-60).

Irudiak fundacionjavierciga.com

Read Full Post »