Kubako gatuna. Miguel María Zozaya Irigoyen

Joan den mendeko 80ko hamarkadaren amaieran, Erratzuko Iñarbil auzoko Etxenikea leinuetxe-jauregia saldu zun. Jauregia saldu aurretik, 20 artxibo-kutxa atera zituzten Etxenikea jauregiko beheko solairuan zegoen armairu handi batetik.

Kutxa horietan Zozaiatarren korrespondentzia pribatua zegoen. Zozaiatarrak, Iñarbilko jauregiaren jabeak bilakatu ziren, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarrak, Erratzuko Maria Juana Felipa Etxenike, Etxenikeako nagusia zenarekin ezkondu zenetik. Martin Josek, Iñarbilgo jauregia eta Etxeniketarren bertze jabetzak Kubako Zozayako maiorazkoarekin (ustiategia) lotuko ditu.

Zozayaren gutun pribatu horiek, arras baliagarria da Kuba uhartearen egoera ekonomiko eta militarra ezagutzeko 1868tik XX. mendearen lehen herena arte, Kubako bi gerren eta gerraondoen testuingurua zehazten dituzte, eta penintsula eta irlaren arteko lotura egiten zuten sare familiar, sozial eta politikoen berri ematen dituzte.

Zozaiatarrek 314 gutun bidali zituzten Kubara, Kubako beren ogasunen administratzaileek 363 gutun bidali zizkieten 1869-1909 bitartean, eta horiekin lotutako bertze pertsona batzuek, 61. Guztira 738 gutun zituen artxiboak, baina hoietako bat, soilik bat, bertze guztietaik nabarmentzen da.

Nabarmentzen den dokumentua, 1866ko gutun pribatu bat da (Habana, 1866-VI-14), eta José Irigoyen, Miguel María Zozaya irigoyenen (Garai hoietan Etxenikearen eta Kubako Zozaya maiorazkoaren jaun eta jabea) artzain ohiak idatzitakoa da. Irigoienek Habanatik jakinarazten dio zazpi ordainketa-letra igorri zizkiola Zozayak Kuban maiorazkotzat zituen hiru ogasunetan bildutako diruarekin. Deigarria da Irigoien artzainak Zozaya familia nola tratatzen duen gutunan; izan ere, bere gutunaren hartzailearen lehengusua zen, eta familiares hizkuntzan solaste (idazten) dio, hau da baztango eskuaraz!

“Alegueracenaiz asco Ardi mulzu ederra duzuenean eta senticendut ondo cerengatic hilzaizguizun orida ederrenac charrenetaric ilbaciren ecenpena asco izain, orida munduco leguea, faltaric andiena itentenac guatendira biajean”.

(Asko pozten naiz artalde ona daukazulako, eta barrenean sentitzen dut hil egin zitzaizkizula, ez da hori? onenak, okerrenak hil izan balira ez zatekeen hain pena handia izango, hori da munduko legea, gehien falta direnak bidaian joaten dira.)

historiadenavarraacuba. blogatik artutako irudia.

Idatzizkoa gehienbat gaztelaniaz bada ere (gutun komertziala da), euskarazko parrafo horretaz gain, euskarazko bertze hitz batzuk ere irakur daitezke, hala nola: aita, barride…

Eskutitzaren hartzailea Miguel María Zozaya Irigoyen da, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarraren biloba eta une horretan Erratzuko Etxenikea jauregiaren eta Kubako Zozaia maiorazkoaren jauna da.

Miguel María Zozaya Irigoyen 1822ko uztailaren 8an jaio zen, Erratzun, eta Juan José Tiburcio Zozaia Etxenike eta Maria Manuela Vicenta Silveria Irigoyen Dolarea (Erratzuko Bustinaga etxeko alaba) seme zen.

1845ean Baztan ibarreko alkatetza hartu zuen; 1847ko abenduaren18an Gobernuak alkate izendatzen du. Kargu hori 1853ko hasierara arte bete zuen, baita ere alkate izan zen bere Errazu herrian, 1863 eta 1864an Gorteetarako diputatu hautatu zuten Doneztebeko barrutian, 1881ean eta 1882an Nafarroako diputatu hautatu zuten. Horrez gain Miguel M. Zozaya Irigoyen Kubako uhartean (Matanzas) kokatutako Zozayako maiorazko finka garrantzitsuaren titularra izan zen. Nekazaritza finka handi hauek, «Soledad», «Bermeja», «San Miguel» eta geroxago « El Mulato» osatzen zuten . Guztiak 1776an erosi eta lotu zituen Arantzako Erregearena etxeko Martin Zozaiak, Migelen birraitona-osabak zena. Hau guztia, Miguel María Zozaya Irigoyen irudi garranzitsu batean bihurtzen da arlo sozialean (gizartean), ekonomikoan eta politikoki.

Politikari dagokionez, liberala eta karlisten aurkako izan zen. Bere aita, Juan José Tiburzio, hurbiletik bizi izan zuen lehen gerra karlista, eta Baigorrira (Iparraldera) familiarekin joan zen, Zumalakarregiren diru-eskaeretatik ihes egiteko. Zozaya familiak karlistengatik gerra pairatu zuen: Ana Franziska Zozaya, Miguel M.ren arrebakartzela kartzela eta 333 pesokoeta erreskatea.
Ana Francisca Zozaya, Miguel M.ren arreba, eta Miguel José Gastón de Iriarte Dolarearen (Ana Franciskaren senarra) heriotza, 1837an gerran.

Lehen karlistada amaitu zenean, Miguel M.k 17 urte zituen, baina ez dago Don Carlosen aurka konbatitu izanaren inolako ziurtasunik. 26 urterekin Baztango Haraneko Alkate da eta 1848ko irailaren 25ean, Isabel II.ak, bere Estatu ministroaren bitartez, Isabel Katolikoaren Errege Ordenako zaldun izendatu zuen (titulua 1.000 erreal balio zuen), 1946ko abuztuan Nafarroan gertatutako matxinada karlistaren aurretik eta biztartean egindako zerbitzuengatik, Nafarroan, altxamendu hori berehala baretu zen eta gerra hau (Katalunian 1849ra arte gogor iraun zuena) Euskal Herritik kanpo 2. karlistada bezala ezagutzen da.

Diputatu Gise liberal moderatutzat jokatzen zuen, foruaren defendatzailea zelako eta iraultza erradikalaren aurka zegoelako. 1868ko iraultzatik aurrera (La Gloriosa deitua, Isabel II.a Espainiakoa tronutik kendu eta Amadeo I.a Saboiakoa, errege izendatu zuena) Karlismoa, neurri batean, desengainatutako moderatuez elikatu bazen ere, Zozaya ez zen karlistengana edo tradizionalistengana hurbildu. Eszena politikotik desagertu zen, baina 62 urterekin berriro urbildu zen politikan eta Borbondarren zaharberritzearen linea Alfonsinaren alde jo zuen.

Bertze arloetan Berrio, nahiz eta Miguel M. Zozaya maiorazkoaren titularra egiten denean, uharteko 243 jabeetako bat izango da, eta egonkortasun ekonomikoa, kapital eta errespetu sozial handia izan (XIX. mendearen hasieran, Kuban, abeltzaintza nekazaritzarekin ordezkatu zen, arrakasta handiarekin; Kuba, azukre-kanaberaren laborantzarekin arras aberatsa da), eta prinzipioz ogasun horren urteko kapitalak aberriratu; familia mantentzeko, Errazu parrokia eta herriari laguntzeko, eta bertze ongintzazko lan batzuk egiteko, denborarekin, berak eta bere seme Pedro Victorianos muturreko egoerak izando dituzte arlo ekonomikoan eta pertsonalean.

Personalean Bere alaba Gumersinda 1878an 22 urtekik hil zen, bertze alaba, Maria Dolores oso gaixorik zegola ( Parisen ibili ziren bi aldiz alaba sendatzeko) 28 urtekin, Manuela Ramon jaio zen egun berean hil omen zen eta baita ere emaztea hiltzea ikustea tokatu zizaion. Martin Zozaya, Miguel Mariaren osaba, Kubara joan zen familiaren jabetzak aitortzera eta 1883ko abenduaren 25ko data buen gutun baten arabera hil egin zuten». Guzti hau, Kubako haziendetako administratzaileekin izandako arazoekin eta Kubako guerrekin batera gertatu zen.

Jabe bezala, administratzaile txarrak, uzta txarrak eta kolonoen zorrak jasan zituen, administratzaile hauen arduragabekeriagatik kobrantza osoa ez zen behar zen erdira iristen.

Miguel María Zozaya Irigoyen 1895eko irailaren 15ean hil zen, eta haren semea Pedro Victoriano Zozaya Maritorena ( ama, Iruritako Micaela Maritorena) izan zen oinordekoa eta azken gerra eta gerraostea hondamendi ekonomikoa izan arren Zozayako diru-sarrerentzat (1896-1899), 1902aren ondoren gora egin zuten kopuru handiak lortuz eta ekonomikoki berreskuratu izan zen. Politika aldetik Pedrok aldaketa politikoa izan zuen tradizionalista egin zen, karlismotik gertu egonda.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

EL IDIOMA VASCO BAZTANÉS EN EL ARCHIVO DE LA FAMILIA ZOZAYA. Historia de Navarra a Cuba. 2010

El «Moderantismo» político en Navarra: Miguel M.a Zozaya Irigoyen. Jose Fermin Garralda Arizcun. Príncipe de Viana. ISSN 1137-7054, 15. zk, 1993.

Kubako Zozaya ustiategiak 1868tik 1909ra. Iturri berriak. Jose Fermin Garralda Arizcun. Príncipe de Viana lxxx. urtea. 273. zk.  2019ko urtarrila-apirila.

Palacio Etxenike (Iñarbil, Erratzu). .Antzinako.org.

Read Full Post »

Tagua Tagua aintzirako piztia.

Txileko egungo Colchagua probintziako indiarren kondaira zahar bat kontatzen zuen, Tagua Taguako aintziran bi isatseko izaki urtar eta buruhaundi bat zegoena, eta koraza moduko ezkatak zituena, gizonak eta abereak eramaten zituena. Inguruko nekazariak ehizatzeko antolatzen ziren, baina ezin izan zuten inoiz harrapatu, eta Tagua Taguako piztia bezala ezagutzen zuten.

Kondaira bera bertze batekin nahasten, non piztiaren ordez Deabrua bera da aintziraren azpian bizi dena, beno…kondairak dio, Deabrua aintzira lehortuaren azpian bizi dela! Urteak baitira Tagua Tagua aintzira desagertu izan zela. Erten denez, Tagua Taguako aintzira Deabruak lehortu zuen, eta lan hori egiteko, deabrua mendi bat erditik puskatu zuela, urak itsasorantz joan zitezen.

Tagua Tagua, San Fernando eta Peumo artean, Luis Risopatronen 1910eko mapa batean.ARGAZKIA Wikipedia

Hala bada, kondairako Deabruak izena omen zun, zeren aintzira leherrarazi zuena, Francisco Javier Errázuriz Sotomayor izan baitzen. Errazuriztarraren aintzirako inguruko nekazal lurrak aunitzetan urpean gelditzen zirenez, aintziraren zati bat lehortzea erabaki zuen. Hortarako hustubide partzialeko proiektu bat sortu zuen (hustubide naturalik ez zuen). Lanak 1833an hasi ziren eta hainbat urte iraun zuten, Gutxi gorabehera lau kilometroko tunel bat ireki zuten baina urak bat-batean gora eginez gero, urak indarrez sartuko ziren hustubidea eraikitzen ari ziren tunelean, eta horrek, ur-goraldiari eutsi ezinik, ura bota eta aintzira lehortzen casi zen. Aintzira 1941ean lehortu zen erabat.Aintzira erabat hustu zen

Francisco Javier Errázuriz Sotomayor, Tagua Taguako etxaldearen jabe zen, eta Txileko familia boteretsuenetako bateko kidea, Errazuriz familiakoa!

Txilera iritsi eta familia sortzen duen lehen Errazuri Francisco Javier de Errázuriz y Larraín aranaztarra da. Aitaren aldetik, aitetxia Pedro de Errázuriz Etxenike du 1660ko azaroaren 7an Arizkungo Pertalats auzoko Errazuriz etxean jaioa, eta amatxi Magdalena, Bergarako Etxekoa.

Errazuriztarrek hainbat etxalde zituzten, baina garai hartan aberatsena eta preziatuena Tagua-Taguako etxaldea zen, aintzira lehortzearekin batera 10.000 “cuadra” lur aberats baino gehiago borobiltzen zituena.

Errazuri familiak, lurralde hauek lortu zituen, Santiago Errázuriz Madariaga (Aranazko Francisko Javier de Errázuriz Larraín-en semea) Juana de Dios de Elzo y Uretakin ezkondu zenean. Juana de Dios de Elzok, Juan Prospero de Elzo eta Aranibar alaba zen. Honek Tagua Taguako Jauna izateaz gain militar espainiarra zen, eta esklabo beltzak zituen azkenetariko bat, erten da hil arte zigortzen zituena eta bere ankerkeriaren ospea Europaraino iristsi zena. Antza denez, 1784. urtearen hasieran Prosperoren Elzoren lurretan, ia piztia kalte handia egiten zion aintziran agertzen zen animalia orori, eta gau batean suzko armak zituzten 100 gizonek bizirik harrapatzea lortu zutela diote eta hain izaki bitxia harrapatu zutenez erregeordearen aurrera eraman zuten. Erregeordetzaren hiriburuan erabaki zen piztia Espainiara bidaltzea, hin zuzen Kadizera (XVIII. mendeko Kadiza, Ameriketatik zetozen aberastasunak, gauz arraroak eta baita ere eta amarru izugarriak iristen ziren portua zen.

“Harpia Kaditzen! izeneko grabatua. Frantziako Liburutegi Nazionalean aurkitzen da

Frantziako Liburutegi Nazionalean, akuafortean egindako grabatu oso interesgarri bat dago, Kadizetik Taguako munstroa erregeari eta errege familiari bidaltzeko une zehatza irudikatzen duena. 1784ko urte berean argitaratu zuten Esnauts eta Rapillyk Parisen. Paisaia, zertxobait menditsua eta haize-errota duena, ez dator bat Cadizeko hiriarekin. Izaki hibrido eta fantastikoaren irudia Harpia bat da (hegoamerikako mitologian ezta kriptologian ez dago halakorik.

Piztia harrapatu ondoren, aipatzen da Juan bere etxaldetik desagertu zela hilabete luzez (Izakia harrapatu zenetik eta Espainiara eramandako denbora horretan iraun zuen), aditzera emanez Juan de Elzo Aranibar krudel eta ankerrak Ilargi beteko gauetan Tagua Taguako piztian bihurtzen zela.

Izan ere, dena engainu handi bat bertzerik ez zen izan, taberna, kafe eta areto sozialetako solasaldiak elikatu eta bizitu zituena.

Aintzirako harpia gezurra izanik, egia zen, inguruan hazienda desagertu egiten zela. Aintziratik gertu dagoen San Vicente de Tagua Tagua hervían (Francisco Javier Errázurizek sortutako hernia) aintziran “chivinak” bereizgarriak zirela gogoratzen dute: sustrai eta alga sare trinko eta sendo batez osatutako uhartetxo flotagarriak, hain erresistenteak, non abelburu baten pisua ere jasan zezaketen. Txibin batzuen tamaina handiak engainaturik, hazienda haiengana igotzen zen bazkatzera, eta laster konturatzen zen uhartetxoa korronteak eraman zuela, ihes egin ezinik. Horrela sortuz abereak zeramatzan pizti baten kondaira bertakoen artean.

Humbolten mastodontea, orain Tagua Taguako San Bizente hirian dagoena, aintziraren lurretan aurkitu zuten 1967an. ARGAZKIA Wikipedia

A

Aintzira lehortu bezaian pronto, aintziraren ertzetik hurbil, bospasei metroko sakoneran, mastodontezko bi eskeleto aurkitu zituzten (pakidermo primitibo iraungia), 1967an paleoindiar ehiztarien kanpamendu iragankorra (duela 11.000 urtekoa), haien tresnak eta desagertutako faunaren hondarrak; desagertutako zaldi amerikarra, oreina eta bertze fauna txikia…Laurogeita hamarreko hamarkadan, bertze indusketa estratigrafiko batzuk egin ziren Tagua Tagua, eta hamabi mastodonteren aztarnak zituzten bi leku identifikatu ziren, eta hacen ondean jaurtigai-punten eta arrantza-tresnak, Cuchipuy herrian ere, Tagua Tagua aintzira izan zenarenhertzean 1978tik aurrera Txileko Unibertsitateko ikertzaile talde batek induskatutako hilerri indigena bat aurkitu zen.

Hori dela eta, gune hau Txileko aztarnategi arkeologiko garrantzisua bihurtu da eta baita ere erakargarritasun turistiko handiko gunea da.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

La arpía que llegó a Cádiz. diariodecadiz.es. Juan Torrejón Chaves. 2017

El monstruo de la laguna Tagua Tagua. patrimoniotaguatagua.com.

La conquista. municipalidad san vicente.cl.

Laguna de Tagua Tagua. wikipedia.com

Errazuriz. genealog.cl

Read Full Post »

Erro kraterra.

Erro, Ilargiko talka-krater bat da, Ilargiaren ekialdeko gorputz-adarretik haratago dagoena, ezkutuko aurpegian. Ipar-mendebaldean Mare Marginis eta mendebaldean Mare Smythii lotzen dituen lautada irregularraren ekialdeko zerrendan dago. Ilargi-azaleraren zati hau Lurretik ikus daiteke librazio onuragarrietan. Hala ere, une horietan ere ezin da xehetasun handirik ikusi, ertzek zentroaren ikuspegia oztopatzen dutelako. Erro kraterra 63,75km-ko diametroa du eta 1,2 km-ko sakontasuna. Izena, Luis Enrique Erro Soler astronomo mexikarraren omenez izendatu zuten.

Argtazkia. NASA (Wikipedia)

Luis Enrique Erro Soler 1897ko urtarrilaren 7an Mexiko Hirian jaio zen eta mexikar astronomo eta idazle ezaguna izan zen, Luis Erro Berasategi eta Filomena Soler senar-emazte emigratzailen semea izan zem

Astronomoaren aita, Luis Erro Berasategui, baztandarra zen eta Mexikora iritsi aurretik, Baztango bailaratik irten zen XIX. mendearen amaieran eta denbora bat eman zuen Katalunian. Leku horretan ezagutu zuen Filomena Soler, bere emaztea izango zena. Baztanen egurgile eta eskupilotako pilotari ezaguna zen, Mexikora emigratzeko dena utzi zuen ofizioa eta afizioa.

Mexikon, Morelosko estatuko azukre-etxalde bateko administratzailea izan zen, eta, ondoren, meatzari gisa dirutza lortzea saiatu omen zen (meategi baten jabea). Baina meategiko betak ez zuen inoiz topo egin, eta saltzea erabaki zuen. Morelia utzi eta emaztearekin Mexiko Hirira bueltatuko dira.

Erro baztandarrak 1920 inguruan hil zen Mexiko Hirian, Baztanera itzultzeko nahia bete ezinik.

Luis semeak, Morelian egin zituen lehen ikasketak, eta Ingeniaritza Zibila, Jurisprudentzia, Matematika Garaiak, Historia eta Greko Klasikoa ikasi zituen Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoan (unam).

Luis Enrique Erro Soler. Argazkia elem.mx

1916an Gladios aldizkaria sortu eta zuzendu zuen, 1916 eta 1917 biztartean Marrazki eta Pintura irakaslea izan zen Arte Industrialeko Eskola batean. 1923an Adolfo de la Huertaren matxinadan parte hartzea leporatu zioten, beraz Kubara erbesteratu behar izan zuen. 1927an, Mexikora itzuli zen, ekonomista gisa lan egin zuen, eta politikan sartu zen. Batasuneko Kongresuko diputatu federala izan zen (1934-1936), eta lehendakaritzako kontseilaria (1935-1955). Legegintzaldia amaitzean, Parisera joan zen diplomatiko gisa. Astronomia eta Fisika ikasketak egin zituen; Harvardeko Behatokiko ikertzaile gisa lan egin zuen eta The Harvard College Observatory Bulletins-en kolaboratu zuen. 1941ean Astrofisikaren Behatoki Nazionala sortu zuen Tonantzintlan (Puebla), eta bertako zuzendaria izan zen 1950era arte.

Bihotzeko arazo larri baten ondorioz, zenbait astez barneratu zuten, baina egoera aprobetxatu zuen “Los pies descalzos” eleberri ospetsua idazteko. Bere obra idatzi ondoren, Luis Enrique Erro 1955eko urtarrilaren 18an hil zen, 58 urte zituela.

Luis Enrique Erro Soler, eleberrigile, astronomo eta matematikaria, politikaria eta humanista ere izan zen; kulturaren bidez unibertsaltasuna lortu nahi izan zuen. Bere eleberri bakarrean, “Los pies descalzos” izenekoan, gizarte-arazoez interesatu zen, kasu honetan Morelosko estatuko nekazariaren esplotazioaz, diktadura porfiristaren pean. Astronomiari egindako ekarpen ugarien artean hogei izarren aurkikuntza dago.

Luis Enrique Erroren lan astronomikoak nazioarteko errekonozimendua merezi izan zuen, ez bakarrik bere garaian, baita gaur egun ere; izan ere, Nazioarteko Astronomia Batasunak, hil ondorengo omenaldian, bere izena erabili zuen Erro ilargiaren kraterra izendatuz. Institutu Politekniko Nazionalak, hil ondoren, Luis Enrique Erro Planetarioa altxatuz ere omenduko dio, planetario ponen funtzio nagusia Mexikoko gazteei astronomia irakastea delarik.

Post hau egiteko erabili den materiala:

Agustin Otondo Dufurrenaren “Diccionario historico biografico del Valle de Baztan” . 2002 Nafarroko gobernua.

Luis Enrique Erro. http://www.elem.mx. 1993

Luis Enrique Erro Soler. Wikipedia.

Read Full Post »

La Vasconia (Mexikoko okindegi zaharrena).

Vasconia euskal komunitate kultural eta antropologikoa izendatzen duen termino kultural, politiko eta antropologikoa da. Konnotazio ezberdinak izan ditu une historikoaren arabera, eta oro har eskuarazko “Euskal Herria” terminoaren baliokidea da.

Mexikon (D.F.-en), Vasconia, ogiaren sinonimoa da eta 150 urte baino gehiagoz mexikarren zapore ezaguneetako bat izan da. XIX. mendean Mexiko Hirian 30 inguru okindegi zirenean, 1890erako, baztandarren etorrerarekin, okindegi kopurua hirukoiztu egin zen (Baztandarrek gari erroten eraikuntzan eta okintza industrian nabarmendu ziren).

La Vasconia, garai hartan ireki izan ziren okindegi horietako bat da, zehazki 1870an (fundazio datarik egon ez arren, negozio honekin lotutako dokumenturik zaharrena 1870eko erregistro komertzial bat da) eta jabea izanda Pablo Iriarte elizondarrak.

XX. mendearen hasieran, Marzelino Zugarramurdi Etxenike arizkundarraren eskuetara pasa zen okindegia, eta honek, “La Vasconia” izena emateaz gain, gaur egun den okindegi izatea eragin zuen; Mexiko hiriko okindegi (gozotegi) onena!.

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Marzelino Zugarramurdi 1882ko otsailaren 18an jaio zen Arizkunen, Franzisko Zugarramurdi arizkundarraren eta Anizko Franziska Martina Etxenike-ren semea zen. Gaztea zela Mexikora emigratu zuen, han ogia saltzen hasi zen Pablo Iriarteren lokal txikian, Bezeroei gehienez 30 pieza eskaintzen zizkien. Berak nagusia izan zenean, produktuen kalitatea, aurkezpena eta zaporea zirela eta, ospea azkar handitu eta zabaldu zen. Lokala haunditu zuen eta gaur egun, 700 metro karratu ditu. Ogiak, pastelak, gozokiak salduz gain kafetegia eta jatetxea ditu. Okindegia Mexiko Hiriaren erdigune historikoan dago, erregeordearen garaiko monumentu arkitektoniko batean, Tacuba eta Palma izkinan).

Marcelino, La Vasconiaren jabea izateaz gain, Braulio Iriarte elizondarraren bazkide eta aholkularia izan zen Leviatan legamia-fabikan eta Modelo garagardotegian (1922). Baita ere ute aunitz Mexikoko Euskal Etxeko (Centro Vasco) zuzendari izan zen.
Josefina Gonzalez Torres mexikarrarekin ezkondu zen eta sosa dexentekin Baztanera itzuli zen. 1940an Elizondon hil zen.

Behin Marzelinok okindegia utzita, seme-alaben, biloben eta iloben artean igarotzen joan zen, horrela, egungo belaunaldira iritsiz, eta gaur egun Juan Antonio Zugarramurdi delako bat La Vasconia-ren buru da.

P.D. Pierre Llandé eleberrigileak honako hau idatzi zuen: “Benetako euskalduna izateko, hiru gauza behar dira: jatorriaz hitz egiten duen abizen ozen bat eramatea, Aitorren seme-alaben hizkuntza hitz egitea, eta osaba bat izatea Amerikan, okina bada, hobe!”.

Srrera hau egiteko erabili den materiala;

PANADERÍA LA VASCONIA: LA MÁS ANTIGUA DE LA CIUDAD DE MÉXICO. Espiritu aventurero webgunea. Claudia Gamez (2020)

LA PANADERÍA VASCONIA, 150 DELICIOSOS AÑOS DE HISTORIA EN EL CENTRO HISTÓRICO. Mxcity Guide inside webgunea.

FOTOTEKA;

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Argazkia MXCity

La Vasconia okindegiaren irudilogoa.

Read Full Post »

Jaime Urrutia Irisarri

1890eko urriaren 30ean, Elizondoko zenbait herritarrek instantzia bat (erregu eskaera) zuzendu zioten Espainako Isabel II. erregiñari, Elizondoko seme Jaime Urrutia Irisarrirentzako titulu edo kondekorazio bat eskatuz, herriko ongile publikoa izateagatik.

Erregu egiteko egiaztatzen dituzte merezimendu publikoak; Iturri-Ederra iturburutik urak ekartzeko proiekturako 10.000 pezetako ekarpena (1887), espaloiak eraikitzea, zuhaiztia duen pasealekua, bi ikuztegi (bata publikoa eta bestea zarretxearendako), elektrizitatea ekoizteko makineria erosteko 15.000 pezetako ekarpena, Elizondoko errotako uraren energia aprobetxatzeko, baita garraio sarea eta argiteria publikoko ekipamendurako (Elizondo izan zen argiteria publikodun lehen herri nafarra) eta parrokiako organoa erosteko bertze ekarpen bat izan ziren.

Eskaerarekin batera, herriko kale nagusiari izena emanen diote, eta guztien ongizateagatik erakutsitako eskuzabaltasuna eskertzeko, Elizondoko bizilagunek monumentu bat eskaini zioten. 1891an datatutako, harrizko eta marmolezko iturri itxurakoa, erdi-puntuko arkuduna, ongile ospetsuaren brontzezko bustoa gordetzen duena eta eta gaur egun hainbat kokalekutik ibili ondoren elizaren lorategian aurkitzen duguna.

Jaime Urrutia Irisarri Elizondoko Zatonea etxean jaio zen eta gazte zelarik Argentinara emigratu zuen, han dirutza eta sosa handia lortu zuen. Baztanera itzulita, Sunbillako Manuela Magirena gaztearekin ezkondu zen, eta, 1904an, haren omenez altxatu zuen “amerikano-indiano” estiloko Manuelenea izeneko etxea (Santiago kalea). Bertan, Jaime Urrutiak ez zuen aunitz gozatuko, 1906an hil baitzen.

 

Jaime Urrutiaren iturria-monumentua. Argazkia, Aproximación a la arquitectura de los americanos en Navarra. José Javier Azanza López

Jaime Urrutia hil ondoren, haren alarguna (dezente gazteagoa) 1906an ezkondu zen Irunen (Gipuzkoa) Santiago Urrutiarekin, aurrekoaren ilobarekin. Santiago Urrutiak Haraneko fiskal kargua bete zuen eta 1932an hil zen Elizondoko bere etxean, 67 urte zituela.

P.D. Bitxia da Elizondoko benetako ongile nagusietako bat izanik, Braulio Iriarterekin batera, bertze “amerikano” batzuen bezalako biografia bat eskuragarri ez egotea, hala nola Braulio Iriarte bera, Erratzuko Irigoyen anaiak edo Martin Urrutia Oronoztarrarena.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Aproximación a la arquitectura de los americanos en Navarra. José Javier Azanza López. RPV.

Iturri-Ederra fomento de Elizondo. 111 años de administración vecinal. Pedro Mari Esarte Muniain. Pamplona, Salesianos, 1998.

Mansiones para la burguesía urbana de los siglos XIX y XX. José Javier Azanza López

FOTOTEKA

Jaime Urrutia eta Manuela Magiarena 1900.
Egilea ezezaguna. Memorias de Baztan, recuerdos en blanco y negro liburutik hartua.

Manuelenea. 1904an ereikia. Egilea José Javier Azanza López. Mansiones para la burguesía urbana de los siglos XIX y XX idazlanatik hartua.

Read Full Post »

María Josefa Lastiri Lozano “La libertadora”

Historian, istorio bitxiak daude, horietako bat Maria Josefa Lastiri Lozanoren bizitza da, historiara pasa dena, hainbat estatutako “lehen dama” izatea bezala, zehazki 3 estatutakoa.

María Josefa
Lastiri (Rigoberto Andrés Paredes Vélez), 2016

Josefa balentria emantzipatzaileen arrakastarako ezinbestekoak izan ziren emakume horietakoa izan zen, baina ikusezinak, minimizatuak, ahaztuak izan ziren, sistema kolonialaren oinarriak astindu zituzten arren.

Haiek independentzia- eta eskualde-integrazioko prozesu osoan parte hartu zuten, gerretan, armadei erantsita, atzeguardian, logistikan (soldaduak) eta baita borrokalari gisa ere, baina ahaztuak izan dira.

Josefa Lastiri Lozano (Maria Josefa Ursula Francisca de la Santísima Trinidad izenarekin bataiatua), gaur egun Hondurasko Errepublikako hiriburua den Herediako San Migel de Tegucigalpan jaio zen 1792ko urriaren 20an. Juan Miguel Lastiri merkatari espainiarraren eta Margarita Lozano y Borjasen (Comayagua-koa) alaba izan zen.

Familia aberatsekoa izanik, amerikarren independentzia garaia bizi eta jasan zuen. Nahiz eta familia monarkikoa izan (aita penintsulakoa zuen), berak independentistekin bat egin zuen. 1811n San Salvadorreko kreoleak Espainiako agintarien aurka altxatu ziren, eta handik hilabete batzuetara Nikaraguan… 1812an, Josefak 20 urte zituenean, kreoleak matxinatu ziren Tegucigalpan, eta Lastiri gazteak laguntza eskaini zien. Matxinadak ez zuen garaipenik lortu, baina kreoleek pribilegio batzuk lortu zituzten ( Kreole; Europan ez bertze edozein tokitan europar gurasoengandik jaio den pertsonari nahiz haren ondorengoari erreferentzia egiten dion terminoa)

1813an, Jose Bonaparte Espainian errege zela, matxinada berriak sortu ziren bata bertzearen atzetik. 1814ko urtarrilaren 24an bertze altxamendu bat gertatu zen San Salvadorren eta esperientzia honek gazteen kontzientziak berotu zituen eta 1821eko Hondurasko independentziaren hasiera izan zen.

1818an, bere adin bereko gazte aberats batekin ezkondu zen, Don Esteban Travieso y Riverarekin, 1792ko irailaren 2an jaioa. Ezkontzaren ondoren, Travieso Lastiritarrek Comayagua hirian ezarri zuten beren bizilekua.

Lau seme-alaba izan zituzten: Ramona, Tomasa, Paulina eta Esteban Travieso eta Lastiri. Baina Esteban (senarra) Tegucigalpan hil zen 1825eko otsailaren 27an, Josefak 32 urte zituen.  Esteban Travieso hil eta hilabete batzuetara, Josefa José Francisco Morazán Quesadarekin harremanetan hasi zen. 1821ean ezagutu zuen, arrazoi politikoengatik ( altxamenduetan ibikitakoa) preso hartu eta Comayaguan espetxeratu zutenean, Esteban Travieso adiskidearen eginbideen ondoren askatu egin baitzuten. Orduan, Traviesok Jupuarako bere etxaldera gonbidatu zuen, eta han ezagutu zuen Josefa lehen aldiz. 1825eko abenduaren 30ean ezkondu ziren, biek hogeita hamar eta hiru urte zituztenean.

Morazán eta Lastiri (Rigoberto Andrés Paredes Vélez), 2016

Urte haietan, Erdialdeko Amerikako eskualdea zeharkatzen zuen egoera historikoa ez zen batere lasai. Guatemalako Erresumak independentzia lortu ondoren (Guatemala, Belice, El Salvador, Honduras, Nikaragua eta Costa Rica lurraldeek gehi Mexikoko Chiapas estatua eta egungo Panamako probintzia batzuek osatzen zuten ), 1821ean, Agustin Iturbide jeneralak iradoki zuen Guatemalako Erresumak eta Mexikoko Virreinerriak inperio handia osatzea, Mexikoko inperioa. Hondurasen, Mexikorekiko anexioak banaketak eragin zituen probintzia bakoitzean, hiri batzuk inperioaren alde baitzeuden eta bertze batzuk kontra. Tegucigalpa non zegoen, Francisco de Mozaran liberala, ideiaren aurka agertu zen, eta bera ere militar gisa, Hondurasen askatasunaren alde borrokatu zuen. Baina Tegucigalpak, ordea, ezin izan zion aurkakotasunari eutsi, eta 1822ko abuztuaren 22an Mexikorekiko anexioa onartu behar izan zuen. Agustin Iturbideren Mexikoko Inperioarekiko anexioak gutxi iraun zuen, honek 1823ko martxoaren 19an abdikatu baitzuen, eta urte bereko uztailaren 1ean, Erdialdeko Amerikak bere behin betiko independentzia aldarrikatu zuen, eta Amerikako Erdialdeko Probintzia Batuak bihurtu zen.

1824ko azaroaren 22an, « Jainkoa, Batasuna eta Askatasuna » goiburupean, Konstituzioa onartua izan zen eta nazioa Erdialdeko Amerikako Errepublika Federala (República Federal de Centroamérica) deitzera pasa zen eta Alderdi Liberaleko Manuel José Arce hautatu zuten presidente. Baina gobernu berri honek ez luke bakea ekarriko, eta liberalak (federalistak) zein
Kontserbadoreak (zentralistak) beren idealen alde borrokatuko dira

Morazan eta Josefa Lastiri ezkondu zirenean Erdialdeko Amerikako eskualdea honetan desadostasun ideologiko hau ematen zen eta seguidas gerra hasi zen. Frantziskori, bere emazte Josefaren sosak, etxaldeak eta deiturak bere borrokarako balio diote. Morazango militar ausart eta kementsuare irudi historikoa urte zehatz hauetan landu zen. Bertzalde, gerrako urte horietan, Josefak, etxean geratzeko emaztea ez zenak, senarra kanpoan borrokatzen zuela, Teguzigalpa hiria kontserbadoreengandik defendatuko zuen eta hiriko milizia sortu eta mobilizatuko zituen. 1927an senarraren porrota ondoren, honek Teguzigualpara erretiratzea lortu zuen, eta han armada hornitu eta berrosatu zuen.

Morazan jeneralaren jarduera politiko eta militarra emazteak finantzatuko du, eta pixkanaka bere aberastasuna galduko du. Baina, azkenean, 1827an, Morazan garaile atera zen ” La Trinidad-ek” batailan, eta horrek “El Libertador” izena eman zion, eta doike! Josefa Lastiri emazteak “La Libertadora” ezizena jaso zuen. Garaipen horren ondoren, Morazan Comayaguara joan zen eta azaroaren 26an sartu zen garaile. Hurrengo egunean Hondurasko estatuburu izendatu zuten (behin-behinean).

Josefa Listari Hondurasko Estatuko Lehen Dama izan zen 1827tik 1830era eta Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalekoa 1830etik 1834ra eta 1835etik 1839ra; izan ere, Francisco Morazanek 1830eko eta 1835eko hauteskundeak irabazi zituen.

Bigarren agintaldi honek gaizki akituko zuen eta Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalari amaiera eman zion.

Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalaren armarria. Wikimedia Commons artxiboa, eduki libreko gordailua, Wikimedia Fundazioa.

1837ko otsailean, Erdialdeko Amerikan hainbat gertakari dramatiko gertatu ziren, eta iraultza bat piztu zuten, Federazioaren amaierarekin amaitu zena. Kolera izurrite batek Guatemalako estauaren egoera astindu zuen, mila hildako inguru eta bakterioarekin kutsatutako hiru mila inguru utziz. Izurriteak bereziki pobreak eta indigenak kolpatu zituen. Kolera agertu zenean, indigenak, apaizen eraginez, haserre zeuden Guatemalako gobernuarekin. Eliza honek hau guztia Galvezen gobernu liberalari kolpe bat emateko aukera bezala ikusi zuen, bertako apaizek zurrumurrua zabaldu baitzuten gobernuak ibaiak eta errekak pozoitu zituela indigenak suntsitzeko asmoz.

Amorrua hedatzen ari zela, armak hartu zituzten, arraza zuriko jendea eta liberalak hil zituzten, haien etxeak erre zituzten, eta prestatu ziren Galvezen (Guatemalako preidentea) gobernuari aurre egiteko, honek armada bat bidali baitzuen matxinada geldiarazteko. Baina armadaren neurriak hain ziren errepresiboak, gauzak okertu egin zirela. Ekainean Rafael Carrera y Turcios izeneko buruzagi berria sortu zen. Karrera gaztea analfabetoa zen, baina maltzurra eta karismatikoa.

Apaizek iragarri zieten bertakoei Carrera zela beren aingeru babeslea, zerutik jautsia zela heretikoen, liberalen eta atzerritarren aurkako mendekua hartzera eta beren antzinako nagusitasuna berrezartzera.

« Gora erlijioa! » eta « hil atzerritarrak! » oihukatuz, Carrerak eta bere indarrek gobernuaren aurkako gerra hasi zuten, eta kontserbadoreek matxinadarekin bat egin zuten. Bien bitartean, Mariano Galvezen gobernuak laguntza militarra eskatu zion Francisco Morazán Federazioko presidenteari.

Guatemalako guerraz gain Federazioa osatzen duten bertze estatuetan arazoak sortzen dira eta 1938an Hondurasek, Nikaraguak eta Costa Ricak Erdialdeko Amerikako Errepublika Federala utzi zuten eta 1839an Federazioa behin betiko desegin zen. Federazioko bortz estatuak bortz errepublika independente bihurtu ziren. 1839ko otsailaren 1ean, Maria Josefa Lasteri Erdialdeko Amerikako Errepublika Federaleko lehen dama izateari utzi zion.

Federazioa desegin ondoren, Morazan botere politiko edo militarrik gabe geratu zen. Baina 1839ko uztailaren 13an El Salvadorko estatuburu hautatu zuten, eta Josefa Lastiri El Salvadorreko Estatuko Lehen Dama bihurtu zen 1839tik 1840ra.
Monzaran-Lastiritarrek ez zuten aunitz iraun estatuburu gisa, Rafael Carrerak eta Guatemalako kontserbadoreek Monzarán jeneralak betetzen zuen rol berriaz ohartu zirenean, El Salvadorri gerra deklaratzea erabaki baitzuten.

Etsaiek ez zuten nahi nazio horren edo Erdialdeko Amerikako bertze edozein estaturen buru izatea, eta hura garaitzeko konpromisoa hartu zuten. 1839ko uztailaren 24an, Nikaraguak eta Guatemalak aliantza-itun bat egin zuten El Salvadorreko Morazango gobernuaren aurka.

Josefak une oro babestu zuen Morazan jenerala bere jarduera politiko eta militarretan, eta horretan ia galdu zuen bere familiarengandik eta bere lehen senarrarengandik jasotako ondare  guztia. Garai hartan El Salvadorren etengabeko borrokak izan zirenez,  eta senarrak Nicargua-Guatemaltar koalizioaren erasoatik muga defendatzen zuen biztartean, hiriburua matxinatzen da eta Josefa  eta bere  alaba jaio berria Adela Monzarán Lastiri, bahituko dituzte.
Azkenean, ama-alabek herrialdetik irtetea lortu zuten 1840. urtearen hasieran, eta Costa Rican eskatu zuten asiloa. Bertzalde, hainbat hilabetetako borrokaren ondoren, 1840ko apirilaren 4an, Morazanek uko egin zion estatuburua izateaz eta  El Salvador utziko du Perun errefuxiatruz.

Maria Josefak uko egin zion Costa Rican eskaini zioten baldintzari, eta Chiriquíra (Panama) joan zen, eta handik gutxira senarra batu zitzaion. Hemen sortu zen Costa Rica inbaditzeko ideia, eta honek Costa Rican boterea hartu zuenean  Costa Ricako Lehen Dama bihurtu zen, bere senarra Costa Ricako Estatuko buruzagi goren izendatu baitzen.
1842ko uztailean, Morazanek costarricarrei jakinarazi zien Erdialdeko Amerikako Batasuna armen indarrez berregiteko asmoa zuela, baina irailean Morazanen gobernuaren aurkako herri-mugimendu bat lehertu zen  eta haren erorketa arindu lortu zen. 1842ko irailean Monzarán generala epaitu eta fusilatuko dute.  Senarra hil ondoren Maria Josefa Costa Rican geratzea eskatu zuen, baina gobernu berriak bota egin zuen eta bere familiarekin El Salvadorrera itzuli zen.  Lau urte geroago (1846) San Salvador hirian Erdialdeko Amerikako dama izandakoa eta 52 urte zituelarik, hil zen miserian murgilduta.

Maria Josefaren Lastiri abizena, nahiko izen arrunta da Baztanen. Toponimia aldetik Arizkundik Erratzura doan bide bat dugu Lastiriko Bidea izenekoa, Lastiriko Borda bat dago Azpilkuetan eta baita Arizkunen ere, Lastiriko erreka (Arizkunaldea) eta Lastirizarrea baserria, eta Lastiri deitutako etxeak Arizkun eta Erratzun.

Erran bezala, Maria Josefaren aita, Juan Miguel Lastiri, “Merkatari espainiarra” bezala agertzen da. Juan Miguel Lastiri Madrilen jaio zen eta Juan Francisco de Lastiri eta Gaston Iriateren parientea zen eta Pedro Lastiri kapitainaren lehengusua. Santiago ordenako kapitain eta zaldun hau Miguel Lastiri Irigoien Erratzutarraren biloba zen.
Beraz, munduan izan den lau herrialdetako (hiru estatu eta federazio bat) “lehen Dama” bakarrak Erratzuko baztandar herrian du jatorria.

Post hau egiteko erabili den material

apellidolastiri.wordpress.com…..Latiri abizenaren bloga,

La libertadora María Josefa Lastiri Lozano.Anarella Vélez. 2011KO URRIA

Francisco Morazán, Wikipediako wikia.

Read Full Post »

Baskerfield-eko Amestoy bar.

Ia ia, mende bat inguru, baztandar gazte haunitz Ameriketara artzai modura joan izana dira, gutti gora behera XIX.mende bukaeratik XX.neko 70-80. hamarkadak artio. Lehenengo euskal artzaiak, Hego Ameriketatik joan ziren Ipar Amerikako mendebaldeko lautadetara “urraren sukarrako” garaian eta urre gutti aurkitu zutenik artzai moduan hasi ziren gehienak. XX. mendean, kanpoko inmigrazioa kontrolatu nahi, herri ez anglosajona ziren migrazioa murriztu zuten eta urte haietan 1911-1925 aldera euskaldun gutti joan ziren. Bigarren gerrate mundiala ondoren, gauzak aldatzen dira eta gizonez falta zeudenez berriro euskaldunak tropelka etorri edo deituko zuten. gauzak horrela joanen dira 1980 aldera zeren ekollojisten indarrez eta ardien prezioz behitxieraz (ta horrekin soldata), artaldeak murriztuko dira eta garai haietan erraten da bakarrik 113 euskal artzai egon zirela. (argazkia Reno Universutateko euskal ikaskuntza zentroarena da eta 1960an atratakoa Boisen, argazkia www.euskomedia webgunetik artuta dago.)

Azken hoietako bat, nire osaba bat izan zen, Antonio Urulategi Etxabe, Elbeteko zapatilleria itxi ondoren, gaztia ta lanik gabe, amerikako abentura probatu zun. Zortzi urte egon ondoren, Baztanera bueltatu zun. Han ibilitako historioak kontatzen zigun eta historio hoien artean, Baskerfieldeko Amestoy ostatua ainitzetan agertzen zen.

Euskaldunak, (gehienbat, bizkaitarrak ta  Pirineoko bi aldetako naparrak) artzai bezala joaten ziren, urte batzuk egin ondoren Arizona, Nevada ta Kaliforniako larretan, batzuk bueltatzen ziren eta bertze batzuk han gelditu ziren.  Han gelditutakoak, artzai moduan egon ondoren gehienak lanez edo ogibidez aldatzen zuten, esnetegietan, rantxoko kapatazak, lorezain moduan,… ta batzuk, diru pixkat eginda bere negozio propioak sortu zituzten, Amestoy-etarrak bezalaxe.

Astion aipatu den bezala, nire osaba “amerikanoa”ren ahostik entzun nun lehen aldiz “Amestoy bar” hitza. Erraten zuenez, Baskerfield-eko ostatu tipikoa zen, nahiz eta jatorrizko euskal kutsua mantentzen zuen. Amestoy bar, Frank Amestoy III.nak kudeatzen zun. Garai haietan ez ziren euskaldun haunitz gelditzen eta ostatuko giroa inglesa izan arren, oraindik euskaltasuna nabarmentzen zen. Euskaltasun hori ez zen soilik nabaria ostatuko menuako “basque soup-ekin” (porrusalda ta patatasalda antzekoak) edo bustiekin. Baizik Frank III.naren semeekin, zeren hauen ahotik euskarazko hitz bakarra entzuten zen eta hitz hori “aitatxi” zen, hala deitzen bai zioten Frank Amestoy III.naren aitari, Frank Amestoy II.ri (ez zioten deitzen, grandfathern eta ezta ere, aitona edo aiteite, baizik “aitatxi“)

Frank Amestoy II.nak Baztanen iñoiz ez egon arren, normala zen, ostatuko bezeroei Baztango larrei berdez eta aranako ardiei buruz solas itea eta nola ez, euskal arzaien historiak baita ere kontatzen zun.Frank II. 1915an jaio zen, eta bere haurzaroa Hotel Noriegan pastu zun (bere gurasoal han lana iten bai zuten) tan entzun eta ikasi zun kontatzen zituen historioak. Bigarren gerrate mundialam egon ondoren, berak izan zen Bakersfield-en Amestoy On The HillAmestoy bar) sortu zuna. Frank II.nak 2006an zendu zen eta bi seme-alaba utzi zitun Frank Amestoy III.na ta Louise Maitia. (

Hostalarizako negozioa ez zen berria berarentzan, zeren arestian erran dugun bezala hoteletan sortu eta  hazi egin bai zen. Hasieran Hotel Noriegan eta geroxago bere gurasoak Francisco Amestoi Perotxena ta Anselma Aspurz Ballaz, sortutako Hotel Amestoy-an. Francisco Amestoi 1883ko Abuztuaren hamairuan jaio zen Iruritan. Gaztia zenik eta hemen bizitzea gogoorra zela, bertze haunitz bezala, emigratu zun…baño ez Ameriketara baizik Filipinetara eta han, azukre kañak mozten egonen da. Badirudi han bizitakoa onik egin ez zula ta berriro Iruritara bueltatuko da. Azukre kañak moztea gogorra izanen zen baño gosea gehiago zeren denboraldi bat aranan eman ondoren Ipar Ameriketara joanen da artzai bezala. Urte batzuk arzai moduan egin ondoren Hotel Noriegan sartuko da lanera eta han bere emazte naparra zautuko du, kamarera lanetan ibiltzen bai zen. Diru pixket ahurreztuz bere hotel propio izanen dute, Amestoy Hotela eta hemendik atrako da belaunaldiz belaunaldiz euskal artzaiak ta Baskerfiedarrak famatua edo behipin ezaguna izan den Amestoy Bar izeneko ostatua.

Gaur egun bertze Frank Amestoy bat dago ostauaren jabetzan, Frank IV.na eta naiz eta ia euskaldun artazairik ja egon, oraindik euskaltasun zerbait sumatzen da, zeren horrtaz, Frank IV.na bere aitatxiri “aitetxi” deitzen zion eta ez grandfhatern!!! 

Read Full Post »

Martin Urrutia.

Indianoa edo amerikanoa Ameriketara joandako euskal herritarra da, bereziki berriro Euskal Herrira aberasturik etorritakoa. Amedrikanoen une gorena XIX. mendeko amaieran eta XX. mendeko hasieran ailegatu zen. Gazte aunitzek, txirotasunak bultzatuak, Kuba, Argentina, Uruguai, Mexikora edo Venezuelara emigratu zuten. Batzuk pobrezia bertzerik ez zuten topatu baina bazeuden dirutza egin zutenak eta itzuli zirenak. Itzultzerakoan, aunitz  herriko jauntxo bihurtu ziren, batzuk  noblezia titulu lortu zuten,  jauregiak edo indiano-etxeak izenekoak ereiki zituzten eta baita ere beren herrietako ongileak izan ziren.

Baztanen ia ia herri bakoitza badu bere indianoa edo amerikanoa, herriko elizaren konponketa kosteatu zuna edo hilerri berri bat, ermita, eskola, frontoia ereiki izan zuena…Elizondo Jaime Urrutia eta Braulio iriarte ditu, Lekauze Martin Plaza, Errazu, Iñarbilko Aldekoetxeako Juan Irigoie eta bere anaia, Elbeten Franzisko Goienetxe Etxandik, eta Oronoz-Mugairi, Martin Urrutia Ezkurra.

Martin Jose Urrutia Ezkurra 1855ko Urtarrilaren 4an  Oronozko Enandoa etxean (Enarondoa) jaio zen. Aita Juan Bautista Iturria zen, ama  berriz Maria Jesus Ezkurra. Zortzi urte zituela, hasi zituen lehen ikasketak, Gero, Sumbillako barnetegi batean segitu omen zuen. Elizondon 1869ko urtarrilaren 2an siñatutako agiri baten araberan  14 urte eskas zituenean, eta bere maisuak eskatuta (bere ezaugarriak asmatu zituelako) Puerto Ricora joatea erabaki zuen, “dirutza hobetzeko asmorekin”. Puerto Ricora joatea erabaki zuen. Puerto Rikon hiru urte egon ondoren 1871an Mexikora iritsi zen.

• 

• 

Martin Urrutia. 1875. todocolección.com

Mexikoko Tulazingon saltzaile bezala urte batzuk haritu ondoren, 1888an  Santiago de Tulantepecen errota bat erosiko zuen, eta azkenik, errota kotoi ekoizpenarako Santiago frabrika moldatu zuenean, oihalgintzan sartu zen. Fabrika honek garrantzi eta ospe haundikoa izan zen Santiago eta Hidalgoko estatuan . Fabrika horrek familia aunitz erakarri zituen Santiagoko herri txikian bizitzera. Gaur egun, Santiago Textil izenarekin funzionamenduan segitzen omen du.

1891an Carmen Lanzagorta Robles mexikarrarekin (aita bizkaitarra zen) ezkonduko da. 1907an Urrutiak  bertze batzukin batera (hien artean Erratzuko Aldakotxeakoa Juan Irigoyen) San Ignacio de Loyola Euskal Elkartea sortuko dute. Elkarte honkin euskaldunen biltokia eratu zen herrialde hartan. Elkarteak bi helburu zeukan: “Euskal Herriarekiko eta euskal hizkuntza eta historiarekiko maitasuna sustatzea” eta “Euskaldunen arteko harremanak eraginkortasunez finkatzea”.

1910an Mexiko, mugimendu iraultzailea eman zenean, Fabrikak  ondorio latzak jasatzen hari zela; lehengaien inportazioak zaildu egiten ziren eta salmentak izugarri murriztuz gain, zalantzarik gabe empresa mugimendu iraultzailaren katalizatzaile izan zen eta honek arazoak ekarri zizkion. Hala ere 1913an Baztango uholdeetako kaltetuei laguntzeko 1.000 pezeta bidaliko zituen. Urte batzuz Mexiko utziko dute (egoera politikoagatik) eta Euskal herrira bueltatuko dira, hain zuzen Donostira. Komentatzen da arkitektura gustokoa zuela eta Tabakaleraren erainkina txundituta utzi zionez (1905an erosteko pres egon zen) Donostia aukeratu zutela. Kontxaren aurrian Villa Urrutia izeneko txaleta altxatu zuten, gero denborarekin, Donostiako pisuetako eraikin ederrenetako bat bihurtuko dena.

Martin Urrutia gizon ongilea izan zen, bai Mexikon bai bere jaioterrian. Martín Urrutia eta Carmen Lanzagorta bikotea ezkuntza eta eskola-heziketari laguntzeko kezka berezia agertu zuten. Hidalgo Estatuko Tulancingo eta Santiago Tularecepec-eko bi herriko ikastetxeek bultzatu eta laguntza ekonomikoa eman zieten.  1927an  Martín Urrutiak eta Carmenek  milioi bat pezeta bideratu zituzten Oronoz-Mugairin bi ikastetxe sortzeko eta ereikitzeko (berarenak ziren lur sail batzutan). Bata mutilentzat Mugairin San Martin izenekoa (urte haunitz nekazal eskola izan zena) eta bertzea Oronozen neskeentzat, Nuestra señora del Carmen izenekoa. Azken hau 1974artio Klarisak kudeatu zuten eta handik aurreraurte dezentez Baztan-Bidasoako institutoa izan zen. Bi eskol hauek Nafarroako iparralde osorako hezkuntza-eredu bihurtu ziren.

Oronoz Mugairen ere haren kontura izan ziren, halaber, parrokia-eliza handitzea eta edertzea, baita hilerri berria eta bere sarbidea. Zarretxerako ere dohaintza eskuzabalak eman zituen. Horrez gain Mexikon ere hainbat dohaintza garrantzitsuak eman zituen.

Martin Urrutiak 1936an  Freuburgen (Alemanian) hilko da, urte batzuk gerago (1940) Lausanne (Suiza) bere seme bakarra hilko da ( toki batzuetan Espainiako Gerra Zibiletik erbesteratua zela agertzen da). 

1948an ezarritako bustoa.

1948an Juan Lázaro Baztango alkatearen bidez Martín Urrutia, haraneko seme kutun izendatu zuten. Ordura arte, Baztanen ez zen halako titulorik eman. Baita ere Martinen bronzezko busto bat inauguratu zen. 1950an Martinen alarguna,  Carmen Lanzagorta bueltako da eta San Martin eskolaren gibelekoaldian bere seme Juan omenez, frontoia eraikiko du. Frontoiko txafla batian irakurtzen ahal da ; “Frontón Santiago. Construido merced a la generosidad de la Ilma. Sra. Da. Carmen Lanzagorta Robles. A lamemoria de su hijo D. Juan”. Frontoia, garaiartarako ikusgarria zen, estalia, luzia, argia ,hamabi lehio haundietatik sartzen zena.

Gaur egun, Mexikoko Hidalgo Estatutako Tulizango eta Tularecepec-eko sortutako ikatetxeak eta bere izenak dramatenak, funzionatzen iraute dute. Berdin gertatzen da Kotoizko lantegiarekin eta Mexikoko erietxe baten pabeion batekin, Carmen Lanzagorta izana daukana eta 1932an bikotea 50.000 peso emanez kosteatu zuena…hemen berriz karkarkar, antzeko parezido!!!

Urte batzuk geroago, brontzeko bustoaz gain (salbu Mugaireko kale baten izena), ez da ezer geratzen apenas. Eredua izan ziren bi eskol horiek  bere borondateari apreziorik egin gabe, bere izena zeraman fundazioak medio zela 2006an saldu zituzten eta herriaren mesederako esku zabalez ereikiak izan ziren  bi obra handi horiek pisu bloketan akitu zuten (Gainera polemika izan zen zeren prinzipioz piso hoietatik lokal sozialetarako bideratu behar ziren kopurua azkenian murriztu zen).

Martin Urrutia Ezkurraren  soinenborran oraindik irakurtzen ahal da “El ayuntamiento del noble valle y universidad de Baztan a su hijo predilecto D. Martín Urrutia  Y Ezcurra” ta baita ere behitiago “El colegio San Martin a su inolvidable fundador D. Martín Urrutia Y Ezcurra”.

Post hau egiteko erabili den materiala.

Aproximación a la arquitectura de los americanos en Navarra. José Javier Azanza López. Institución Príncipe de Viana. Gobierno de Navarra 2004.

De robles y razas. Baztaneses en México: tras sus huellas allá y acá. José Javier Azanza López. www.una.edu. 2018.

Read Full Post »

Baztandar emakume batzuk.

Joanden asteko ortziralian, (2010-9-9) Arizkunenean  XVIII. mendeko baztandar emakumei (batzuei) buruz hitzaldi interesgarri bat izan zen. Hitzaldia, Gaspar Castellanos Gaston historiazaile Aragoitar-baztandarra eman zuen eta ordu bateko solasaldian XVIII.eko sei emakume baztandarren biogafia ttiki bat aipatu zun.

Haien artean; María Josefa Landabere Agirre Erratzutarra,  Felipe V.aren emaztearen (Isabel Farnesiokoa)  Carlos IV.ren emaztearen “Camarista mayor” izan zena.  Maria Josefa Dolarea Gaston (Gaztelun sortua baina gurasoak baztandarrak) baita ere “camarista Mayor”, kasu hontan Parmako Maria Luisa erregiñarena (Carlos IV emaztea). Maria Josefa gortean ibili  eta alargun gelditi ondoren Elizondora bueltatu zen eta azken urteak, bere haizparen etxean ( Pedro Xabier Arizkun-en emaztea), hau da, Arizkunenean, pasa izan zitun. Baita ere  Joaquina Borda Hualde aipatua izan zen, honek Zugarramurditarra eta  Juan Bautista Dutari dendari-bankeroaren emaztea zen eta senarra hil eta alargun gelditu zenean, Madrilgo Dominiken, Santa Catalina de Siena konbentuan, Sor Joaquina de la Cruz bezala sartu baino lehen, diru guztia (kristonekoa zela) Zugarramurdiko ta Baztango familiartean (garai haietan, famili ahaidetasun gradua, haundia zen) banatu zun…

Emakume hoien biografia goititik eta sakondu gabe eman zen, ordu bat ez du aunitzetarako ematen. Horrez gain Gasparrek aipatu zuenez gaia berritsua zen historiagilearentzat eta oinik sakondugabeko ere. Entzuleengandik animatu zioten gaian barneratzea eta Gaspar Castellanos pres dagola adieratzi zun.

Gaspar Castellan de Gastón

Emakume baztandar hauek, bizitzea ukitu zizaion garaian (XVII. mendean), emakume bat iristen ahal zen maila haundienera iristi ziren, bai bere indarrez, bai bere abileziaz, bere trebetasunaz, adimena..eta abar.. Ondarrian, konklusion moduan, aipatu zun garaiko emakume hauek, etxekoandreak, garrantzi haundikoak zirela eta uste den “botere” haundiagoa zuten. “Etxekoandrea”, etxearekin lotura izugarria zeukan, etxea ez da eraikin bat bezala ikusi behar, baizik etxea, familia irudikatu, ordezkatu,,, iten du, etxea familia da, etxea dena da, nahizeta, hirugarren belaunaldia izan eta kanpoan bizi! Jatorrizko etxeko etxekoandrea erraten zuna…kontuan artu behar zen. 

Pentsatua izan da beti, etxea seme nagusiak jauresten (heredatu) zula, baina Gaspar Castellanos ikusi eta ikertu izan dunez, haunitzetan,  etxea alabei pasten zen… azalduz garai hoietako emakumen garrantzia Nafarroan soilik pasten ahal zela. Nafarroaren (erreinua zen garaiatik)  emakumen baldintzak,  berezitasun juridikoa, sozial arloan, ekonomikoak eta kulturalak bertze herrialdekin konparatuz haise obeak ziren, hoien artean Gaspar Castellanosek hitzaldian  aipatzen zuen bezala, jarespena (herenzia). Nafarroan tituluen, pribilegioen  eta sosen jaraunspena ez zegoen  legez, lehen semearengana (gizonezkoa) zuzenduta baizik gurasoak ziren erabakitzen zutenak  heren seme alaben artean. Jauraspen horiek iten zuen emakume batzuk propietateak izatea (sosa) eta honek aukera maten zuen empresa (eginkizunak) berrietan sartzea.

 Hala zerbait ere aipatzen digu Carmen Purroy Turrillas-en “la mujer Navarra , un caso excepcional en la emigracion a America” idazlanan. Nafar emakumearen diferentzia, kasu  huntan Ameriketara joaterakoan. Pentsatzekoa da Ameriketako emigrazioan, emakumearen papera, bigarren mailakoa izan zela, erabakiak hartzerakoa emakumeak gizonezkoaren itzalean egon zela?  baina… kasu interesgarri haunitz biltzen ditu Carmenek, Nafarroan horrela ez zela izan eta emakumearen hitza beharretzkoa zela!

Baztanen Migratzaile haunitz izan dira eta hoietako batzuk, bai adin txikikoak zirelako, ezkonduak zirelako… baimena behar zuten Ameriketara joateko. Gurasoen baimena (biena), emaztearen baimena edo Amaren baimena derrigorrezkoa zen  lizentzia lortzeko. Bahimen hoien bidez badakigu emakume baztandar batzuk Ameriketara joan zirela edo bere baimenen esker, gazte haunitz “ametsen” lurrera bidaiatu zirela. Adibidez:  

Pedro Maritorena eta bere emaztea Josefa Antonia Mutuberría Elizondarrak onesten dute edo baimena ematen dute, bere semea Miguel Kubara joateko… baita ere 1802an María Dominga Subincorena, Zigatarrak,  ahalmentzen du bere senarrari Juan Erramuztegui, La Habanara bidaiatzeko eta han 2 urtez zurgiña bezala aritzeko. Urte bat geroago, Oronozko Francisca Antonia Sarratea, baimentzen du bere senarrari Francisco Gamio La Habana -ra joateko, zeren bi urtez lana zihurtatutakoa zuelako… 1855an, Felipa de Etxabarren, Garzaindarra, baimentzen du bere semea Miguel Antonio Urrutia La Habana-ra joateko, baita ere 1808an Joaquina Guerendiain Arizkundarra, Luis Idoateren alargunak, onesten du bere seme Miguel Ameriketara joatea… ta horrelakoak, hainbertze. 

Etorkiñak Buenos Airesen. Marrazkia Urtubey

Baña badire kasu aipagarrienak eta bitxiak eta. Badira bereizitasun kasu batzuk, baimena alabei ematen dena…adibidez;…Maria Cruz Arburuaren kasua- Zozaitarra ta ezkongabea 1854an, baieman eman ziola bere 25 urteko alaba Maria Josefari, Buenos Aires-era joateko, han bitzi berri bat hasteko, edo Lorenza Etxeberria Erratzutarraren kasua (1852), ez bakarrik baimena eman ziona bere alabari baizik baita ere, kontratatzen dio Pedro Pradera, Baigorriko ontzijabeari, 450 pezeta ordainduz, Coralia fragatako txartel-pasai bat, bere alaba  Juana Mari Urrutia ezkongaberakoarentzat, Buenos Aires-era joateko . Corneliako txartel-pasai ez zen posible haunitzetan aldi batetan ordaintzea eta badira kasu batzuk, Magdalena Zubiria Errazutar alargunarena bezala, bere alaba Vicenta Elizetxe Buenos Aires-era joateko, pasajea erosten dula kompromisua hartuz, urte bat ondoren falta zaion 170 pezetak ordainduko zula, edo Lekarozko Juana María Elizetxe, bakarrik in zula Amerikako bidaia 1851an eta diruri ez zuenik konprometitu zen urte baten ondoren ordainduko zula Coraliaren pasajea edo txartel-pasaia, hortarrako bere osaba Jaime Mariperizena ta bere emaztea, Franziska Irulegui, fidatzaile bezala gelditu ziren. (goiko argazkian inmigrateak Buenos Airese-era irtsi berriak. Argazkia http://www.rtve.es-tik artuta dago)

Guzti hauek, Carmen Purroy Turrillasen lanan agertzen diren kasu batzuk bakarrik dira, eta erakusten digu bertze herrialdetako (Nafarrotik kanpo) emakumen egoera konparatuz, emakume baztandar batzuk mundu berri batera joateko aukera propio izan zutela. 

Post hau egiteko erabili den materiala.

LA MUJER NAVARRA. UN CASO EXCEPCIONAL EN LA EMIGRACIÓN A AMÉRICA. Carmen Purroy Turrillas

Read Full Post »

Txokotoko Braulio Iriarte.

Txokoto, Elizondoko auzo bat da, edo hobe errana, Elizondonko zati bat da, ibaiaren bertze bazterra da. XX.mende hasieran Elizondoko hirigunea, bi kale ziren, ibaiaren bi ertzak hain zuzen. Ezkerra, kale Nagusia zen eta 1890tik Jaime Urrutia izenarekin ezagutuko da. Bertzea, eskuin ertzekoa, etxe solteek osatzen zutena eta bertzearekin alderatuta, kale eguzkitsu zenez Eguzki kalea bezala ezagutzen zen. Kale hau Txokoto zena eta dena zeharkatzen du eta 1921ko urriaren 18an, Kale Nagusia bezala, honi ere bertze herritar ongileren (benefaktorea) izenarekin izendatua izango da, kasu hontan Braulio Iriarte karrikan.

Braulio Iriarte.

Braulio Iriarte Goienetxe, 1860an jaio zen, Elizondoko Txokotoko Martindenea etxean. Braulio gazteak garaiko baztandar haunitz bezala, 17 urtekin eta inolako ikasketarik, ofiziorik eta sosik gabe, Me­xi­kora emigratuko du. Han, iritsi bezain pronto, Santa Catalina okindegiko langile gise hasi zen. Etxez etxez ogia saltzen hasi zen eta, mende laurden geroago, XX. mendean sartuta, okin sektoreko enpresari haundi batean bihurtuko da, 80 okindegiren jabe zen!. Okindegiko diru-irabatziekin La Blanca izeneko bere lehenego errota martxan jarriko du eta iringintza industrian sartuko da. Denborarekin, Fermin Etxandi eta Juan Oteiza nafarrekin batera Euskaro errota (1906) martxan jarrizuen eta Agustin Jauregi (Elizondo, 1890) eta Jose Larregi (Elbete, 1899) ilobekin, Beti-Ona errota. 1913an Levadura Comprimida Leviatán, S.A. elkartea sortu zuen. Ogiarekin zerikusia zuen hirugarren negozio hau, Mexikon ogiarendako legamia egiten zuen lehen enpresa izan zen (ordura arte ogia egiteko legamia ez baitzen herrialde osoan egiten eta Iraultza biztartean, Estatu Batuetatik ekarri behar omen zuten).

Legamiari esker nahikoa sosa irabazi zuen eta kapital hori bilduta, 1922ko martxoaren 8an Cervecería Modelo enpresa sortu zuen Iriartek. Modelo garagardo-lantegiat sortu aitzinetik, garagardotegi ttiki aunitz zeuden Mexikon, batez ere iparraldean. Herri eta eskualdeko merkatuak hornitzeko aski ziren lantegi hauek, baina Modelok herrialde osorako produkzioa egin nahi zuen. Elkartea osatzeko Braulio Iriar­tek Mexikon zeuden bertze negozio-gizon haundien laguntza bilatu zuen, batez ere kantabriarrak eta asturiarrak. Bera izan zen administrazio kontseiluko presidentea, enpresa sortu eta bere heriotzara arte (1932 ekainak 25) eta berak, kapitalaren zati handi bat jarriz gain, fabrika eraikitzeko Tacuban lurrak erosi zituen (1920).

1925eko urriaren 25eko goizean, orduko Mexikoko presidenteak, Plutarco Elías Callejos-ekin formalki inauguratu zuten Cervecería Modelo lantegia eta garai hartako garagardo-lantegi handienaren produkzioa hasiko zen: Bertzeak bertze “KORONA” ( pilsener mota) eta “MODELO” (beltza) ekoiztuko dute.

Modelo garagardo-lantegia. Argazkia Monchi Time webgunea.

Braulio Iriartek Angela Moreno Herrera mexikarrarekin ezkondu zen eta 1932ko ekainaren 25an 72 urte zituela Mexiko Hirian hil zen. Bizitza gehiena Mexikon egin zuen arren ez zen iñoiz ahaztu Elizondo eta Baztanez. Bere enpresak baztandarrez beteta egoteaz gain (bai administrazio konseiluetan, bai langile gisa) Elizondoko ongilea izan zen. Bertze baztadar dirudun batzuek bezala diru mordoxka bidali zun zaharretxea aurrera seguitzeko, baita ere Elizondoko pilotalekuaren eraikuntza osorik ordaindu zuen 1921ean, eta 120.000 pezeta (kostu osoaren %13,2) eman zituen 1916-1921 biztartean eraiki zen Elizondoko eliza berriarentzat (elizako bigarren dorrea egin zen).

Pilotalekua, Braulio Iriarte frontoia da, laxoa edo frontoi luzearen ondoan eta gaur egun grafitiz margotuta dagoena (1) frontaiaren albo batean harrizko txafla batean irakurtzen ahal da: 1921an ereikia, Braulio Iriarte Goienetxe jaunari esker, Francisco Goienetxe alkatea izanez. 1921ko urriaren 18an Braulio Iriarte pilotalekua inaguratu zen. Elizondon besta egun garrantzisua izan omen zen. Garaiko kronika dio meza ondoren, Martindene etxeko pareta batian, Braulio Iriarte kalea patzen zuen txafla erakutsi zela, eta karrika izendatu bezain pronto, fronton berrian lehenego partidua jokatu zen. Palazko partido bat izan zen eta Donostiko Real Soziedadeko Eguia eta Larrañaga, Iruñeko Denak-Bat elkarteko Irurita eta Mariano Iribarren elizondarraren aurka aritu zuten, naparrak izan ziren garaile.

• 

  Braulio Iriarte jaunaren gutun bat, bere ekarpen ugarietako bat bere herrira bidaliko duela jakinarazteko

Bitxikeri bezala aipatu, Braulio Iriarte Goienetxe akaso ez zela iñoiz exititu, edo behinpin, izen horrekin ez zela haurrik sortu. Agustin Otondo Dufurrenaren “Diccionario Historico Biografico del valle de Baztan” liburuan agertzen den bezala, 1850 eta 1870 urteen arteko Elizondoko elizako bataio erregistrotan ez da ageri, Braulio Iriate Goienetxe izeneko bataiatutako haurrik, baño bai 1860ko Martxoaren 20an sortutakoa Tomas Pedro Iriarte Goienetxe izeneko bat, (5. liburua-272 V horrialdean) eta gurasoak Elizondoko Juan Pedro Iriarte Etxeberria eta Arizkungo Maria Catalina Goienetxe Landa ziren.

Brauliok Pedro Tomas Iriarte izanen zen? Txikitatik Braulio deituko zioten? denborarekin izena aldatuko zuen? auskalo!! baina…benetan arraroa izanen zen “Tomas Pedro Iriarte! kalea ezta?

P.D. (1) Blogeko sarrera hau, 2010ko irailan idatzi zen, ordine Braulio Iriarte frontoian berriki (santioetan) grafiti ederrak margotu ziren. 2017an frontoia estali zen eta paretak txuriz margotuak izan ziren.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

 75 Años Sin Don Braulio. Alberto Alday. Vascosmexico.com. 2007.

Coronita euskalduna. Nagore Irazutabarrena. Argia.com. 2008.

Read Full Post »