Afusilatuak (Lehenengo Karlistadan, Baztanen)

1834ko urriaren 12, Baztan liberalen eta Karlisten eskuatan banatua dago, Elizondon liberalak nagusi dira (abuztutik). Abuztuan Rodil jeneralak, On Karlos harrapatzera 8.000 isabelinokin iritsi zen Elizondora (Karlistak alde eginez). Jose Ramon Rodil y Pampillo markesa, Elizondo defenditzeko Miserikordian edo franzesadetik Kaserna izenarekin zautzen den eraikinan (gero kuartela izenarekin iritsiko zaiguna) fuerte iten da ,eta herria pareta batez inguratuko du, baina hau ez da… gaurko historioa.

1834ko urriaren 12an, Errazun ilunabarrean, gazte bat afusilatu behar dute, boluntario karlistak 24 urteko Juan Salvador Echeverria, erratzuarra Pedro Manuel “Egurandi” Lekauztarra  eta Mª Josefa Alzaburu errazutarraren semea, plazara eramanen dute, bere errua…egun batzuk lehenago mozkorra egonez “Elizondoko kasernara Erreginaren tropekin borrokatzera gan behar zela” ertea izan zen.

Afusilamentu hau, gerra honetan (Baztanen) eman zen lehena dela dirudi (erratzukokontuak bloga dioenez). Lehenbizikoa izandako  honekin hasiko da gerra honetako ezaugarri zakarrena Baztanen: ejekuzio sumarioa, hau da hartu eta hil, afusilatu.

Irudia zumalakarregi

Abenduaren  14an Elizondon bertze hiru baztandar afusilatuak izanen dira plazan, kasu hontan tiro botako dutenek Erreginaren tropak  (isabelionak) izanen dira eta hiru baztandarrei; 53urteko Bernardo Gortari oronoztarra, 38 urteko Pedro Antonio Etxebarria arizkundarra eta Jose iturria lekauztarrari, karlistak izatea leporatuko diete.

1835ko ilbeltzaren 10 an Elizondon berriz ere ,juicio sumario bat izanen da, hontan, erregina gobernatzailaren mandatuz (Ramon Zugarramurdi) afusilatuko dutena (pasar por armas) 60 urteko Martin Fermin de Legarreta, Elizondarra izanen da, honekin bortz baztandar afusilatuak izan dira azken lau ilabetetan

Gerra segitzen du, kronikak diote 2000 karlista lau kaiñonekin (batzuk hiru diote, bi kañon ta obus bat) ohien artean “aitona” kañon famatua Elizondo sitiatua dute Sagastibeltza buru izanez,  Cristinianoak (isabelinoak, guiristinoak) gutti dira kasernan eta gainera kolera izurritea jasan dute berriki. Karlistak kontrolatutako herrietan (Erratzu bezala) juicio sumarialak izanen dira ere, seigarren baztandarra atxilotua eta bertan afusilatua Arraiozen emanen da, 1835ko otsailaren bortzean. Arraiozen bizi den 50 urteko Lorenzo Echaide oieregitarra izanen da.

Egun bat gerorago, (otsailak 6) zapigarrena afusilatuko dute Gartzaingo herrian. Gartzaingo apez etxean agertu zen D. Jose Bergara, 5º Batallon de Navarra-eko kapellana, ofizial baten laguntzarekin erranez afusilatuko zutela heri horretan  Antonio de Arriaga, Carabineroari (erregiñaren soldadua) egun batzuk lehenago Elizondon preso hartua izan zena. Presoa kapellan karlistarekin konfesatu zen eta bere gorpua Gartzaingo parrokian lurperatua izan zen.

Minak (cristiniano jeneralak) Elizondoko sitioa austea erabakitzen du eta horretarako Oraá  eta Ocaña jeneralak baztanera igorriko ditu. Otsaila 6an Ocaña Belatera ailegatzekotan bere hiru batailonekin (2.400 soldadu) 7º eta 9º Bat. de Navarrarekin topatuko da. Belate tiroka gainditu ondoren Anizeraino ailegatu ziren, lo egitera. Hurrengo egunean Zigara abiatu eta herria fuerte eginen dira. Egun hortan karlistek Zigako erasoa baino lehen Belateko liskarran, karlistak harrapatutako zazpi soldadu, Almandozen juizio sumario baten ondoren afusilatuko dituzte (zazpiak kanpotarrak ziren).

Otsailaren 14n Espoz y Mina generalak Zigara iristen da (Elizondoko bidean) eta bere mandatuz, Almandozen arrapatu duten Iturengo Juan Bautista de Agesta karlista konfidentea Zigako plazan fusilatua izanen da. Otsailak 17 ia Elizondon, Mina siñatzen du 35 urteko Bernardo Goñiren fusilamendua. Bernardo Arraioztarra zen baina Lekauzen bizi zen eta Donozteben karlistendako bolbora itea leporatzen zioten.

kañon karlistak. Irudia http://www.zumalakarregimuseoa.eus

Mina Elizondon 20ia artio egon zen, baina berriz bueltatu izan zen, buelta hontan, Zumalakarregikin topatzu zen Larremiarreko zelai txurietan (martxoak 12)  eta 200 soldadu guttiagokin  martxoaren 13an Elizondora iritsi zen . Biaramunean, martxoak 14. Giristinanoak Lekaroz  inguratua zuten. Minak bazekien Lekaroz karlista zela, eta ongi uste zun handik karlisten kainonek Elizondo tirokatzen zutela (Bordazuri inguruan hainbat artilleria arrasto ageri izan dira) eta haien bila joan zen.

Cristinianoak Lekauzko gizonek herriko plazan bildu zituzten eta Minak haiengana hurbildu zen eta  eskuaraz agurtu eta galdetu zien ”Kañonak non dira?”, lekaroztarrek ez zekitela, berriz Minak erran zien hilaraziko zituztela eta herria erreko zuela ez baitzioten erraten, eta dirudi ez ziotela ja erran … Soldaduak Minaren aginduak jarraitzen, bosnaka kontatu eta bortzgarrena (el quinto) soka batekin lotu eta bereizten zituzten. Zazpi bereiztuak izan arren, hiru afusilatu zuten, Lehenegoa, alkate jauna afusilatu zuten, 29 urteko Juan Bautista Barreneche, gero, nola ixilik jarraitzen zuten Martin Meoqui (57) eta Juan Martin Goñi (30) afusilatu zuten herriko plazan. Jakina da , hau ondoren Minak Lekarozeri sua ematea agindu zuela. Bitxikerri bezala aipatu Orabideako bazter batean, lohian lurperatuak, harpatu zituztela kainonak eta diotenez kainonak garraiatu zituzten behiak afusilatu izan ziren ere.

Baina afusilamenduak ez ziren hemen amaituko. Martxoak 19 odolez bete zen berriz Elizondok plaza, on Karlosi leiala izateagatik 55 urteko Juan Ignacio Iribarren Arizkundarra  afusilatua izan zen, Etxalarreko Miguel Martin Iparaguirrekin batera.

Gerra basatia da! zakur gerra biurtu da, odoltzsua, afusilamentuak edonon badire (Baztandik kanpo aise gehiago). Orain arte bi bandoak, hartutako presoak  (kolaboratzaileak, soldaduak, alderdi kontrakoak, espiak…) edo borrokaldietan egindako prisioneroak , “Juizio sumarial” baten ondoren edo “justa represalia-ren” argudiaoarekin afusiltuta akabatzea normala da. Berezi gabeko afusilamendu hauekin akitzeko eta prisioneroak trukatzea sustatzeko (ez hilzearazteko) britaniarrak Lord Eliot enbaxadore gise bidali diote. Edward Granville Eliot, apirila hasieratik Nafarroan dago prisioneroen afera hori konpontzeko siñatzaileak bilatzen (hasieran Espoz y Minarekin), azkenian 24an Zumalakarregi generalak Artatzan (Valdesi gainditu ondoren) bildu eta Lord Eliot inglesaren aurrean “convenio Eliot” izenarekin ezagutuko den ituna siñatzen du. Valdes de Noriegak, apirilaren 27an Logroñon siñatuko du.

Elliot itunaren bidez, lehiakideak presoak hartzen eta zaurituak errespetatzen hasi ziren. Presoak elkar trukatzea edo bederen ez hiltzea lortuko dut itun hau, baita ere karlista armadaren nazioarteko onarpena izateko balio izan zuen…baina kompromisoa, bederen karlisten aldetik lehenengo hilabetetan soilik beteko dute. Tropa erregularreko  soldaduekin ituna aplikatuko dute…baina tropa frakoekin, hau da pezeteroekin! (txapelgorriak, urbanoak..) ez! ezta ere desertorekin edo liberal kolaboratzailekin.

Horrelako adibidea, ekainean Elizondoko Kuartelan (miserikordia zaharra, gauer egungo Beheko ikastola dagoen tokian zegoen eraikina, hortaz eremu hori “kuartelakozelaia” izenarekin zautzen da) gertatutako da.

Kuartela 1913an uholde famantuen ondore, Kuarteleko zubia uhoaldea eraman zuena ez da ageri. Kuartela ondatua ageri da 1912 sute bat sunsitu zuen.

1836ko Ekainan Elizondo liberalen eskuetan egon arren maiatzatik,  liberalen taktika berria jarraituz (armada Ebron hegoaldeko ertzean ezarri dute) kauartela usten ari dira. Kuarteleko nausia Oráa generalak, tropa gehienarekin Iruñara joan da, Elizondon Ramon Zugarramurdi arizkundarraren eskuetan utzi du eta berarekin 350 soldadu inguru ditu. Soldadu hauek erregimendu ezberdiñekoak dira;

200, Ourense kompañiako erregularrak dira, honen buru Jose Maria Cid komandatea da bertzeak, “pezeteroen ” bi konpañietan banatzen dira; Tiradores de Isabel II de Navarra konpañia, Franzisko Asura buru dena (exkarmiento haundikoa independezian gerran Minarekin ibilitakoa) eta Urbanoak (milizia). Bi errejimiedu hauek baztango eta inguruetako napar liberaleaz osatua daude)

Karlistak urbil dute, Iruritan eta Arriozen batallonak kokatu dute, bezain pronto karlisten erasoa espero dute. Gutti izateaz gain, munizioz eta janariz gaizki ornituak daude (Maiatzatik kuartela usten ari dira eta material guzia Iruñara eraman da). Pezeteroen artean bildurra eta izua pizten da, garaileak atratzea zalla da eta galtzekotan edo errendizen badire, karlistek… lepoa moztu edo afusilatuko diztuzte.

Ekainak 2ko ordu txikitan, “pezeteroak” (Tiradoreak eta Urbanoak) sublebatu ziren eta goizean kuartelatik lekutu ziren, haien aurrean beren nagusia, Ramon Zugarramurdi teniente koronel baztandarra zijoan. Kuartelan bere 200 soldadukin, Jose Maria Cid komandate galego erregularra gelditu zen.

Kuartelan, Gracian Etxegoien “pezeteroa” lokartu da, esnatzerakoan, konturatzen da bere errejimentuko kideak ez daudela, joan dira! dirudi gauan lo zegola jataz enteratu dela eta orain soilik galegokin Elizondon dago…eta karlistak Elizondoko atea joka! .  Erregularren komandanteari idei bakarra bururatzen zaio pezeteroaren bizitza salbatzeko; biboteak mozteko eta erregularren arropa jartzeko …eta abudo! zeren bereala kuartela karlistei errenditu behar die. (erratzuko kontuan irakurritakoa)

Grazian Etxegoien ez zuten “armetatik pastu”, zeren galegoak karlisten eraso bat aurre egin zuten eta Oráa generalak laguntzera iritsi artio “brabo” mantendu ziren Elizondo babesten. Ekaina 5an liberalak Elizondo utzi eta  Orárekin Iruñera joango ziren. Bertzealdetik Zugarramirdi teniente koronela Ainhoan babestu zen eta kuartela abandonatzeagatik gerra kontseilu bat izan zuen.

Ekainak 7 Karlistak berriz Elizondon eta Baztanen jaun ta gabe eta hauekin berriz fusilaketak eta “juizio sumarialak” bueltatuko dira…Uztailak 23an Juana Mª Ibero Jaitztarra (Salinas de Oro) afusilatua izanen da. Hogeitabigarrena eta lenengo andrea, urte bat geroxago urriak 28an Miguel Moriones 5.Batailonako sarjentua… eta ia gerra amaizerakoan, Bergarako besarkada ondoren, hitzarmen hori onartu ez zuten batilonak (Nafarroako 5.na, 11.na eta 12.na ) amotinatuko dire. Baztan-Bidasoa, Beratik Urdazubiraino, karlista matxinatuen eskuetan zagoen eta…anarkia, basakeria, arrapakeria, lapurretak nagusituko dira, amorrua, ikara ta beldurra zabaltzen dute. Baztanen dauden soldadu karlistak erotu dira eta beren ofizial “marotistak” fusilatuko dute, hoien artean irailaren 1an Erratzun, Ramon Ger teniente koronela eta Urdazubin irailaren 6an bere jenerala (Moreno)

erratzukokontuak-ballarena blog zoragarria

zumalakarregimuesoa .eus web horria

 

 

 

 

 

Read Full Post »

Sagastibeltza Generala.

Baztan mugan dagoenez, lehenego karlistaldian (eta 3.ean ere) ezinbertzeko pasabidea izan zen tropak sartzeko eta ateratzeko. Bi aldeak  bailararen kontrola nahi izan zuten eta  gerra iraun zuen biztartean bi eskuetatik pasa izan zen.

1834ko uztailaren 12ean Karlistak nagusiak zirela, Elizondo tronu karlisten erregegai zen Karlos V.aren eta Tomas de Zumalakarregiren jeneralaren arteko topaketaren lekukoa izan zen. Topaketa hortan  “Elizondoko manifestua” siñatu zuten eta lehen aladiz, Karlos V.na errege gise aldarrikatu zen herria, izan zen. Erregaia iristsi zenean, Elizondo hisoriara pasatu den Zumalakarregi generala ez zen arrera eman ziona Karlos V eregegaiari, baizik, Baztanen itxarotzen zion militar karlista (Nafarroako junta karlistaz gain) Jose Migel Sagastibeltza Barberia Leitzarra zen, berak bai zen, Elizondoko “plaza” karlisten eskuetan  mantzentzen duena.

1834ko otsailan Sagastibeltzak kanpoan dagola (Euguin),  Ramon Zugarramurdi  koronel arizkundar giritarra (giritano, liberala) Elizondoko kuartela edo kaxerna (gaur egungo Ikatola dagoen zelaian zegoen eraikina ta miserikordia izan zena ) lortzen du eta gotortu eginen da. Sagastibeltza koronelak 8an berriz Elizondo dago eta eraikina (miserikordia) sitiatuko du…eta ez da izanen lehenego asedioa. Iruñatik liberalak Valdes jenerala bidaliko dute Zugarramurdi laguntzeko, hauek urbiltzen direnea kasrlistak asedioa altxatuko dute eta Valdesek Zugarramurdi koronela askatu eta Iruñara eramanen du. Sitio honen ondoren Elizondo eta Baztan osoa karlista eskuetan dago. Hilabete batzuk Baztan Toki segurua da Karlistenzat, Maiatza aldera Elizondon Junta karlista dago eta soilik 50 soldadu babesten diete (zapel txuriek)..

Sagastibeltza, Leizako Pastain Zahar zeritzaion baserrian 1789an jaio zen. 1823ko kanpaina errealistan parte hartu zuen, errealista edo “fakiosoen” alde. Gerra amaituta eta Gerra Karlista hasi aurretik, Iturengo botikario izan zen zenbait urtez. 1833ko urriaren 6an, Santos Ladron de Cegamak, On Karlos errege aldarrikatu zuenean eta Logroñon matxinatutako boluntario erregezaleen zuzendaritza hartu eta Nafarroa aldera joan zenean, Sagastibeltza botika utzi eta teniete gise, On Karlosen alde lehen egin zuenetako bat izan zen. Karlista mandua izan bezain pronto Baztanera bidali zioten  berriki sortutako (baztandar bolondresekin) Nafarroako 5º Batallona antolatzen du, porzierto batallon hau txapel urdiña eramaten zuen, baztandar gazte gehienak halako txapelak eramaten bai zuten. Batallon honen buru Ibarrola komandatea da eta Iturengo botikarioa ohia, Miguel Sagastibelzak, batallonaren bigarna. 1834an batallonaren Koronela da eta Baztan Bidasoa eta mugak kontrolatzen du. Sagastibeltza erregegaiaren anfitriona izan zen eta Arizkunenean ostatua hartzeko, dena prestatu zun.

Hortik aintzin Leitzarra Zumalakarregilren begi onekoa edo “bigarna” bilatu zen eta militarki nabarmendu zen.  1834ko urrian Zumalakarreguik aginduta eta Nafarroako 8. eta 5. batallonak aginpean dula Karlisten Irun eta Orreagako arteko komunikazio bidea kontrolatzen eta zihurtatzen du, Baztan erdigunea izanez, nahiz eta… Abuztutik, Elizondo, berriz Zugarramurdi liberalaren eskuetan egon.

Irudia, Zumalakarregui museoa

Karlistak Elizondo inguratua dute, Elbete, Anzanbordatik eta Bordazuritik kañonakadaz Elizondo erasotzen dute, baina otsailak 2an Zumalakarregi aginduta Sagastibeltza erretiratu zen eta kañonak bertze baterako lurperatu zituen. Atarrabitik, Okaña jeneral giria erreforzu gise Elizondora zetorren eta Zumalakarregiren plana, Sagastibeltzak eta bere baztandar batallona Belaten enboskatzea zen. Bi jeneralen topaketa Ziga inguruan izan zen eta Ocañak otsailaren 6an Zigako herrian babestu zen. Okañaren atzetik  Zumalakarregi zegoen (bere plana ongi atra zizaion). Zumalakarregi Baztanera urbiltzean giritarrak bere atzetik atra ziren eta hala zeudela, Iturralde karlisatak Los Arkos herria agertu eta sitiatu zuen. Baztanen, Zumalakarregik Sagastibeltzaren kañon batzuk hartuko du (ohien hartan Aitona) eta los Arkosera abiatu zen. Sagastibeltzak Okaña zigan otsaila 12artio mentenduko dio.Okañak Elizondora iritsiko da eta giritarrak buru izanen da, karlistak iguratuta dagoenez, Elizondon “fuerte” eginen dira. Martxoaren 9an berriz Sagastibeltzak Elizondo sitiatzen eta bonbardeatzen segituko du. Martxoan Espoz y Mina Larremiarko porrota ondoren Elizondo sartu eta kañonen bila Lekauzera (Martxoak 14) abiatuko da, honek herriko gizonak plazan bildu eta kañonetaz galdetu zuen, erantzunik jasan en zuenez, Alkatea Juan Bautista Barrenetxe eta bertze bi herritar, Martin Meoki eta Juan Martin Goñi fusilatu zituen. Gero herriari sua  ematea eta erretzea aginduko zun. Kañonak Orabideako bidean lurperatuak aurkituko dituzte. Martxoak 21 Mina, heroe gise Iruñan sartzen da eta garaiko prensa heritar preso batzuk bi mortero eta obus bat ekarri zuela iragartzen du.

Vascos y trajes.
Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian. Mª Elena Arizmendi.

Minak joanda, Sagastibeltzak Bortziriak eta Baztango bazter batzuk kontrolatuko ditu baina Elizondo eta Baztan gehiena Oráa general giritarra nagusi da (Minarekin etorri zen). Apirila bukaeran Artatzako batalla ondoren Geronimo Valdes (liberalen general nagusi berria, Espoz y Minaren ordezkoa) taktika aldatu eta ejerzitoa Ebro hegoadeko ertzera eramane du, hau eginen du Elizondoko gotorlekua (Urdazubikoa eta Donoztebekoa ere) garrantzia galtzea.

Oráa maiatzaren 28an Elizondo uzten du, eguraldi txarrako eguna zen dute, eurie, hotza, lohia, eta Ultzama zeharlatzerakoan (Donoztebetik) Larrainzan…Sagastibeltzareki topatuko da (esperoan zegoen). Borrokaldi honetan  Sagastibeltzak aise garaile atrako da eta batalla honengatik “brigadier” izendatuko diote.

Ekainan Kristinoak (giritarrak) Elizondo betirako utziko dute eta berriz karlistendako Baztan lortuko du. Sagastibeltzak Elizondoko gobernadore bezala Elbeteko Andres Borda komandantea ezarriko du

Sagaztibeltza generala, Baztanez gain Gulinako (Baztan erasotzen hasi zen bataila hau) akzioan eta Arkijasko borrokoan ere aritu zen eta Baztan osoa ekainan berreskuratu ondoren Gipuzkoako komandante nagusi egingo zioten. Gipuzkuan, Donostiako lerroa sostengatu zuen Lacy Evans-en legio britainiarraren kontra eta hauei borrokatzen ari zela tiro bat buruan jasota, 1836ko Maiatzaren 5an Donostiako Lugariz auzoan hil zen.

Post hau egiteko, erabili den materiala.

euskomedia.org webguneko. Ainhoa Arozamena Ayalaren “José Miguel Sagastibeltza” artikuloa.

eu.wikipedia.org-eko “Jose Migel Sagastibeltza” wikia.

Read Full Post »

Lekaroz (bertsoak)

Zazpi urteko gerran,

karlisten denboran,

agindaria Mina

gobernu aldean;

Belate aldetik dator

zerbaiten billean:

 jarri tropa aundiarekin

Baztango ballean

 

 

Zazpi urteko gerran

karlisten agindari:

euskalduna Don Tomas

Zumalakarregi;

ordun Baztan osua

zen zapela gorri,

bañan egizkoena

Lekarotzko erri.

 

 

Bordazuri gañetik

tiroz zirikatzen,

karlisten soldaduek

kalte aundi egiten;

eta Mina Elizondon

bakerik ez artzen,

karlisten gibeletik”

bidia ornen du artzen.

 

 

Lekarotzko erria,

mirabe ta nausi,

Umarrizko aldera

laxterka igesi;

Mina mason gaiztua

erriko xaarrekin,

kañonak ia badiren

nai baitzuen jakin.

 

 

Txapela gorri dunak

bein naiago du ill

mundu guzien antziñet,

ta ez erran gezurrik;

ortaz lekaroztarrak

man zioten erriari

orduan sekulako

oore ta izen aundi.

 

 

Lekaroztarrak zuzten

armetan denetaz,

bolbora ta kañonak,

egi edo gezurraz,

aterazi zabezten 

onez edo bortxaz:

sutan jarri biar zuela

erria bertzenaz.

 

 

Ortiberroko ondoan

Minak egin zuena,

argi ta garbi erteko,

zen zarkeri aundiena:

 zaar gaixo tiroka

ilezi in zituena,

oi zer agindaria ori

agindu zuena!

 

 

 Sabaitako urrin goxo,

sagar ta soroena,

Lekarotzko etxetan

somatzen eztena;

ekearen usaiak

artu du erri dena,

non-nai bakardadea,

nigarra ta pena.

 

 

Orduan gertatu zena

nork adieziko du?

Ainbateko naigabe

ezta beñere aditu;

etxe xuri guzietan

sugarrak nausitu,

eliza ederra sutan,

erriarcn dolu!

 

 

 Etxe ta erri ederrak

benturaz erreko,

gorputzak armarekin

naiz illek kusiko;

bañan biotzak

erne euskal erriendako,

ta odola il arteraño

Jangoikoarendako.

 

 

Plazatik daramazte

iru gorputz illen,

elizain kontra daude

enterratuak antxen,

lekaroztarrak artian

gogora dezazten,

beren antziñekuak

leialak baitziren.

Irudia Prinzipe de Viana 13. zenbk errebista.

 

Hamaika bertso hauek, Jose Ariztimuño Aitzol zenaren bilduman arkitu ziren. Poesías Populares, Certamen 1932 izeneko sortan, Jabier Lazkozek bialduta.”

Dirudi bertsoen egilea ezezaguna dela eta izenburua «La quema de Lecaroz por el general Mina» da..istorioa 1835ko martxoaren 14 gertatuakoaz kontatzen digu (gerra akitua sortutako bertsoak  izanen dira, zeren gerra zazpi urteko izango dela egilea ia daki).
Egun hoietan Elizondoko herria liberalen menpe zegon. Baiña karlistak, Sagastibeltza buru zutela, inguratuta zeukaten, barrengoak «tiroz zirikatzen» (kañonakadaz) zituztela eta “kalte aundi egiten», diela bertsolariak dio.
Espoz y Mina generalak, al zituan soldadu guziak bildu eta lruñetik Elizon­do aldera jo zuan. Zumalakarregi bidera atera zitzaion, eta gogorki burrukatu ziran Larremiarko parajian, 1835’ko Martxoaren 12’an. Espoz y Mina, nekez bada ere, Elizondora pasa zen, maltzurkeri baten bidez bidea libratuz: mezu bat idatzi omen zun, Zumalakarregiren izenez firmatuz eta orrela Elio jeneral karlista engañatuz Donamariako bidea libre izan zuen.
Lekarozkoa handik bi egunera izan zena. Elizondora lortu zuen iristea eta kañonaz ez zeuden, Sagastibeltza koronrlak gauan Lekauze inguruan ezkutatu izan zitun. Biarmunean (martxoak 14) gertatutakoa… Espoz y Minaren Antonio Ros Olano ofizial gazteak, (denboraren buruan jeneral famatua eta idazlea izango zena) bere liburu batean kontatuko du.

Larunbat hortan, eguna argitu baino lehen, Elizondotik soldadu frankoen (Isabel II tiradorek, Zarandajaren soldaduak) konpainia batzuk atera ziren. Lekarozko alkatearendako karta itxi bat zeramaten eta herria hartu zuten. Pixket beranduago tropa berriek gan ziren eta soldadou franko-ak (Isabel II.tiradoreak) herria inguratua zuten eta herritik  inor ez ateratzen utzi zuten. Ros Olanok dio herriko plazan bildu zituztela herritarrak,  hogeita-piko agure igandeko arroparekin jauntzita ziren (gazterik ez) Espoz y Mina generala agertu zenean. Agureek inguratu zuten bere mandoa ( bere gaixotasunagatik mando zuri baten gainean ibiltzen zen) eskuaraz agurtu zuten… orduan Minak baita ere euskaraz ea non zeuden kañonak galdegin zien. Lekauztarrak ez zekitela ja erran omen zioten, berriz jeneralak galdera bera egin zien eta ez bazun erantzunik  hilaraziko zien eta herria erreko zuen. Berriz erantzuna berbera, ez zekitela ja!..Horduen bosnaka kontatzea agindu zuen eta  bosgarna sokaz lotzen zuten. Zazpi herritar lotuak zeukaten. Leon Iriarte “Zaradajaren” soldaduak  berezitakoak hilarazteko prest zeuden, baita ere, zingi piztuekin herria erretzeko. Apezak herritarrak konfesatzen ari zenean, hogei tiro aitu ziren,…hiru lekauztar odoletan zeuden, hilik…Lehenik, alkate jauna afusilatu zuten, Juan Bautista Barrenetxea, 29 urtetakoa eta Josefa Antonia de Anchorenarekin ezkondua zegona. Bertze bidak, Martin Meoki 57 urtekoa (Ana Mª de Alzugarairekin esposatua) eta 30 urteko Juan Martin Goñi Arraioztarra baina Juana Mª  Jaimerena lekauztarrarekin ezkondua zegona.

Izenburua “Incendio de Lekaroz, el” Grabadua, egilea Sans, Francisco Zumalakarregi Museoa

Ros Olanok bere literatura erromantiko ezaugarriarekin (Edgar Allan Poerekin konparatzen zioten) Afusilamenduak  ondoren soldadu frankoak etxeak erretzen hasi zirela kontatzen digu eta agindu zutela jendeak herria utz zezala, andreak eta haurrak zutenekin atera ziren prisarik gabe, garrasirik egin gabe, ixilpean… ez zuten nigar egiten, mantxo,mantxo zigoazten … sua ikaragarria zen eta sugarren artean tiroak entzuten ziren. Sabaietan belar azpian ezkutatutako karlisten fusilak lehertzen ari zirena. Tropak hasi ziren desfilatzen.. nik  (Ros Olano) gaten nintzen Mr Saint Yon-ekin, honek soinean ukitu zidan eta besoarekin herritik urbil  erretzen ari zen gauz bat señalatzen zidan…andre bat zen, estatua bat bezala… Tradizioa dioenez herria sugarren menpe kiskalita gelditu zen, eliza eta hiru etxe ezik Xaharrea, Lartxea eta Ortiborra hain zuzen.

 

Ondarrian bi mortero eta obus bat Orabideako bidean lurperatuta aurkituko zuten kristinianoak, eta ia afusilatzen hasia zela  (Minak) kontatzen da, artilleria pieza hoiek tiratu zuten idiak…ere afusilatuak izan zirela.

Martxoak 20 Mina Elizondo uzten du eta  21an karlistei kendutako kañonekin heroe bat bezala Iruñan sartzen da….baina Lekauzko afera negargarri honek zer erran haundiak izango zute eta alegin haundiak eginen du bere burua garbitzeko  eta “Memorias del general” liburuan aipatuko su ez zela hainbertzerako izan.

Post hau egiteko erabili den Materiala

KARLISTEN LEENENGO GERRATEKO BERTSOAK. Antonio Zavala. Auspoaren Sail.1992.

“Mina y Zumalacárregui en la Batalla de Larremiar” José María Iribarren Rodríguez. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 4.urtea, Zº 13, 1943, 457-491 orriak.

“Historia del Tradicionalismo Español“. Melchor Ferrer, Domingo Tejera y José F. Acedo (1941-1979). Tomo VI: Última campaña de Zumalacárregui. De enero de 1835 al sitio de Bilbao.(Ediciones Trajano, Sevilla, 1943).

 

Read Full Post »

Turismoa (Bertizen).

2012ko apirile,

Aste Sainduko opor-egunetan turisten bisita nabaria izaten da gure inguruan, landetxeak okupazioa  altua izaten dute eta gure zokoa  “turistaz” betetzen da. Turista,  turismoa egiten duten pertsonei deitzen zai. Definizioz turismoa,  pertsonek euren ohiko bizitokitik kanpo egiten dituzten bidaia eta egonaldietan burutzen dituzten jardueren multzoa da, aisialdi, lanbide edo bertze helburuetarako, urtebetea baino iraupen txikiagoa izanez. Erraterako, oporretan bertze herrialde, eskualde edo hiri batera doazen pertsonak edo familiak dira turistak.

Gure eskualdeko herrietan turismoa garatzeko asmorekin 1992ko abenduan Bertizko Partzuergo Turistikoa sortu zen. Patzuergoa Zugarramurdi, Urdazubi, Baztan, Bertizarana, Ituren, Oitz, Urrotz, Donamaria, Beintza-Labaien, Sunbilla, Igantzi, Arantza, Etxalareta eta 8 elkartez  osatuta dago. Erakunde onen izena “Bertizko Jaurerriatik” hartzen du, Jaurerria finka pribatua izan da mendez mende baño 1949an, Pedro Ziga jaunak Bertizko Jaurerria testamentu bidez Foru Diputazioari utzi zion oinordetzan (baldintza batzukin). Urte batzuz artzapezpikutzak erabili zun, obispoaren oporreko erresidentzia bezala eta seminario gise. Azkenian Nafarroako Gobernuak Natur Parke deklaratu zuen Bertiz 1984an, honen bidez aurreko jabeak, edukiko nahia betez. Handik aintzin, turismoa pixkanaka pixkanaka bultzatu zun 2.040 Hektareko gune naturalak, bere baso berde, landare eta hainbat espezie mota ezberdiñeko lorategiarekin eta gure inguruan turista gehien bildu edo erakartzen duen tokia izanez.

Pentsatekoa da Bertizen izandako lehenego turistek,  urte hoietakoak direla, 80. hamarkadan lorategia bisitatzera ta atsaldea pasatzia etorritakoak izanen zirela….baña,  “tourismoaren” afera aspaldikoa da bai Europan ta baita ere Bertiz aldean.  Turismo modernoaren lehenengo erakusgarria Pizkunde (Errenazimientoan) garaian  ematen da, handikien artean Europako bertzte tokiak eta herriak ezagutzeko bidaiarako gogoa pizten bai aie eta ala dela, Grand Tour turismo-mota sortzen da. 1840 urtean Thomas Cook ingeles enpresaburuak turismo-bidaiak antolatzen hasi zen zabaldu berria zen trenbidea erabiliz. XIX. mendearen bukaeran klase ertainaren garapena hasita eta oporren legezko onarpenarekin batera, aste bat edo bi kostaldean pasatzeko ohitura zabaltzen hasi zen (Frantzia eta Inglaterran). Euskal Herrian Bigarren Karlistadak eragindako etenaldi laburraren ondorioz , mendearen amaieran Donostia Espainia osoko hiriburu turistikoa bilakatu zen,Maria Kristina Austriakoa Espainiako erreginak 1887 urtetik aurrera bertan pasatako udaldien erakarmenaren ondorioz. Iparraldean, Miarritzeko Villa Eugenia Frantziako enperadoreen jauregia luxuzko Hotel du Palais bihurtu zen..eta gure eskualdaen XIX. mendea  Bertiz hartzen ditu lehengo turistak.

“Quinta de la señora Marquesa de Vessolla” Tomas Padró-ren grabaketa 1878.
Juan Mañe y Flaquer-en liburuan erabilia. Argazkia http://www.albumsiglo19mendea.net web gunetik hartuta dago.

Andoni Esparza Leirak, 3. Bidasoa Ikerketa Zentoaren Kuadernoak “Bertizko Jaurerria” (2000) liburuan azaltzen digun bezala,  Bertizko lehenengo turista hoien aipamena Juan Mañe y Flaquer kazeteri katalaniarra esker daukagu. Juan Mañek 1879an  “El Oasis. Viaje al Pais de los Fueros”  lanaren lehenengo liburukia (tomoa) argitaratuko du. Modu episkolarrean idatzitako  lan horretan Euskal Herrian barne egindako bidaia azaltzen du eta Doike! bidai horretan Oronoz-Mugairen ta Bertizen ibili zen.

Kazetari katalaniarrak  liburuan dion bezalaxe…

-Mugairen jeitsi bezain pronto hainbat kanpotarrak ikustea ( ostaua “fonda” beteta bai zegon) atentzioa eman zidan eta itxarotzen ari zitzaidan lagunari galdetu nion ea herri edo auzo hortan “baños” edo ur termalik baziren!.

Lagunak, ez “bañoak” ezta ur “sendatzailerik” ez dituela zautzen erantzuten dio eta jende guzti hori ez dela etortzen ura edatera baizik jatera ihardetsi zion ere.

–Nola ez dut ulertzen! bazkalatzera?

–Kusko duzu! ,erran zion laguna eta han Bertan  Mugairen Baztan ta Bertizaran mugan Zokozar izeneko eremuan Juan Flañe ikusi ta ulertu zun lagunak esandakoa. Zeren  liburuan kontatzen dun bezala, ostatu hortan goizero txokolate beroa zeukaten, eguerdian lau zopa mota ezberdin, “putxeroa”,  zortzi plater eta bi postre,  arratsaldean askaltzeko, berriz txokolatea eta afaltzeko; barazki zopa, lau plater eta postrea. Guzti hori ongi sukaldatua, kalitate onekoa, logela barne eta gañera logelan zerbitzatua  soilki 16 real (eguneko) kostatzen zela, harritzen da. Baitere aipatzen du orain ulertzen duela Nafarroko tripontzi dirudunak hunet etortzea, zorro haundi horiek urtean bein ongi bete  behar bai dira! eta ze obe janari on batekin batera  zonaldeko tenperatura epelaz (hezetasun pixket badela aipazen du) inguruko paisajez ederraz, gozatzeko aukera izatea.

Idatzia segitzen du erranez, bere aurrean ( fonda aurrean) eta Irunera daraman karreteraren bertze aldian Vessollako markesa alargunaren jabetza eta (Bertizko Jaurerria eta Bertizko ohian sakonak) aurkitzen direla. Jaurejia eta markesaren lur ondasuna deskribitzen du hemendik aintzin eta azaltzeko Tomas Padró grabadu bat erabiltzen du ( irudikoa) ;  Jauregia “grandiosoa” dela harlanduaz (silarriz) dena egiña dagola, ingles nobleziaren edozein “mansion-ekin” parekoa dela, 30 lagun bere zerbitzari ta guztikin ostatua ematen ahal ziola…kapera daukala eta ondoan, landare arraroak hazteko berotegi-negutegi txiki bat aurkitzen dela.

Landare arraro horiek, Markesaren lorategirako dira.Vesollako Markesa alarguna (Micaela Mencos y Manso Zuñiga) eta bere alabak  uda pasatzera etortzen dira Bertizera eta lorategian barna  pasaiatzea gustatzen zaiela. Jauregiaren aurrekoaldian, lorategia dagola bere iturri harrigarriekin, zuhaitz mota ezberdiñez eta bitxiz osatua; Liboanoko zedroa (Cedrus sp.) bezala edo Australiako pinua!. Lorategia  larre berde-berdez inguratua dagola eta hauek berriz basoz ezberdiñez;  gaztañondoz, giltxaurrondoz, arteaz (Quercus ilex), haritzaz…osatutako basoaz eta noski! baitere pagadiz.

Jauregiaren gibelian amuarrainez betetako erreka garbi bat pasten da,  baitere baratze ederra eta fruitu arbolak aurkitzen dira.  Jabetza barna dauden baserrietan sakabanaturik “kolonoak” bizi dira, hauek artoa landu  eta abereak zaintzen dute. Urte horietan Jaurerriak  7 etxe eta baserri ditu ( Balangondoa, Etxeberria, Jauregi ondoko Tenienteetxea, Goitikoetxea, Otsobidea, Aranea eta Markeseneako bi eraikin) eta horietan barne 74 biztanle badira.

”

Kronika akitzeko, Aizkolegiko kaskoa aipatzen du, iBi orduko bilbide gogor baten ondoren tontorretik dagoen ikuskuzuna ikusgarria dela aipatzen du;- alde batetik Etxalar eta bere “palomerak” ospetsuak ikusten da, bertzealdetik  itxasoa, Biarritz eta bere itsargia! eskuekin ukitzen ahal dela dirudi  guzti! 

Aipatu behar Juan Mañe y Flaquer Mugairen eta Bertiz zen egon zen tenorean bigarren gerra karlista (1872-1876, bazuentzat hirugarrena.) amaitu berria zegoen. Eliotarrak, jaurerriako nausiak eta 1702 tik Vessollako markes tituloa zeukatenak karlista peto petoak ziren. Lehenego karlistadan nabarmendu zen Joaquin Elio Ezpeleta,  gerrako azken egunetan (1839) Nafarroako Komandante nagusia zen, antza denez ( J.Garate dioenez) Nafarroako independentziaren aldeko asmoak zituen garai hartan, Bergarako besarkada ez zuen onartu eta Karlos V. Franziara Baztanaldetik ihes egitera lagunduko zion. Franzian erbesteratu zen. Euskal Herriko bigarren Karlistadan (1872-1876) Karlos VII.aren armadako buruzagia izan zen eta Elioko dukea izendatu zion. Guerra amaituta zela ta eri zegoela, Pau-en hil zen 1876ko urtarrilean.

Bigarren Karlistadan Markesa alargunaren (Francisco Javier de Elío y Jiménez de Navarro,  Vesollako eta Hormazasko markesaren emaztea), bi semeak gerran parte hartuko zuten, Juaquin Maria de Elio Hormazasko VI markesa  Nafarroko bederazigarren batalloneko koronela izanen zen eta eta Fausto Elio ( Vassollako 7.markesa izanen zena) Arxuriako batailan arituko da ( paper batzutan agertzen da Angosto eta Larumbe brigaderrekin batera batail horretan da hil zela baña soilik azken momenturaino borrokatu zutela adierazi nahi dute). II. karlistadan Karlos VII. eta bere kortea Bertizen hospedatu zen, Eliotar famili karlista dirudunak  gerran gortea mantendu gain, (material beliko aunitz beraiek kosteatzen zuten ere), gerra galtzerakoan  Karlos VII.nak , Europan ta Amerikan zehar egiten zuen bidaietan akonpañatzen zion korte txikiari  mantendu eta kosteatu behar izan zuten…gauza da gerra ondoren Vasollako markesa alagunaren ekonomia ona ez dela eta jaurerria hipotekatuta dagola, 1883an Markesa hil zenean bere oinordekoak Bertiz saltzea erabakitzen dute.

1884an Narbarteko Pedro Oteiza 450.000 pezetetan (2.704 €) erosiko du Bertizko Jaurerria, berak eta bere semeak Bertizko eremu haundia baso-ustiapenarako erabiliko dute baña hipotekari aurre ez zin egiñez salduko dute. 1898an  Pedro Ziga Mayok 650.00 pzt ( 3.906 €) ordainduz eta hipotekako zorrak desagertuaraziz Jaurerriarekin geldituko da, baitere XX.mende hasieran Vassellako 8. markesa saihatuko da Bertiz berriz erosten.

Pedro Zigak gizon xelebrea eta zerbait arraroa izan zen garai hartoko jauntxoen artean, euskara eta gaztelaniarra aparte frantsa, alemana eta inglesa zekien, bidaiatutako gizona zen, historia, geografia, astronomia gustokoa zuen, narturzalea, landare eta animalien babeslea eta antitaurinoa izan zen. Pedro Zigak  aldaketak eginen ditu Bertizen; lorategi aparta haunditu eta espezie bitxiaz bete zun (1903 aldera), urmaelak, pergolak eta otorduetarako estalpeak eraikiarazi zituen kapera eta bere markesina berritzen du. Aizkolegiko jauregitxoa eta errepidea inen du eta aldaketa garranzisuena basoko-ustiapena geldiaratziko du ,berak jabe izanda ez da zuhaitz bat gehiago moztuko (soilik Aizkolegiko errepidea iteko moztea beharrezkoak zirenak).

Mugaire,Jauregia eta lorategia 1910an. “Bertizko Jaurerria” Bidasoa Ikerkete Zentroaren Kuadernoak liburutil hartuta.

1949an, Pedro Ziga jaunak Bertizko Jaurerria testamentu bidez Foru Diputazioari utzi zion oinordetzan eta baldintza ere ezarri zuen: jaurerria bere hartan mantendu behar zutela, ezaugarriak aldatu gabe. Baitere aipatu zun debekatua zegola zuhaitzak ta adarrak moztea, debekatua zegola heiza ta arrazntza (azeriak eta  hegazti harrapariak ezik), ezinen da industria eta harrobiak ezarri eta kokatu…. Horri loturik, Nafarroako Gobernuak Natur Parke deklaratu zuen Bertiz 1984an, baña erran beahar azken nausia zendu zenetik Parke naturala deklaratu zen artio testamentuari ia ia ez zen jaramonik kasu egin. Urte haietan artzapezpikutza erabili zun, lehendabizik Jauregia inguruko apetz zaharrentzat erresidenzia gise erabiliko zela aipatu zen (soilik apetz bat egon zen)  edo akaso haur itsuendako ere! baña testamentuan obispua oporrak pasatzeko aukerik zuela ezarrita zegoenez, gehienbat hortarako erabili izan zen. Baitere Vatikanoko nunzioren ( Ildebrando Antoniutti monseinore) udako erresidentzia izan zen eta azken urtetan Seminario ikasleak eta bertze kristau eskolako ikasleak opor egonaldiak pastzen zuten. Erraten da azken urte hauetan “hainbertze” jende pastu zela ta normala zela jauregiko gauzak apurtzea eta desagertzea, armarioak, liburuak, loreontziak…Ondarrian Jauregia eta lorategiaren onuragarria ttikia zenez (mantentzea garestia bai zen) 1982an Nafarroako Gobernua 80 milloi pezetaz ordainduz Artzapepikutzari, usufruktuaren berrerosketa egin zuen.

Gaur egun Parkea kudeatzeaz , Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua da aruduraduna eta gustuko lizaiteke jakita zer pentsatzen oteko zun Ziga jaunak Iruñeko hilerriko familiako panteoiatik altxatzen bada,  joanden urtean Nafarroako ingurumen saila arku–ihizirako (ehiza) baimendutako lizentziaz jakiterakoan. Zihur nago, bi kriston hostia hartuko zula,  lehenego granito beltzako tapa galanteren kontra ta bigarna, bere testamentua nahi dutenerako erabiltzen dutela ikusterakoan!

Post hau iteko erabili diren liburuak eta web horriak.

3. Bidasoa Ikerketa Zentoaren Kuadernoak “Bertizko Jaurerria” (2000) .Andoni Esparza Leira.

www.parquedebertiz.es web gunea.

Bertizko Partzuergo Turistikoaren web horria.

euskomedia.org-ko Auñamendi hiztegi enziklopedikoa.

www.albumsiglo19mendea.net web gunea.

Read Full Post »

Larremearko batalla.

Martxoak 14, Baztango historioan egun beltza bezala seinalatua dago. 1835ko Martxo 14an gizon baten gorroto, amorrua, galtzaileen lotsa ta koldarkeriagandik herri oso bat erre zen. Herri hori Lekaroz izan zen eta odol egarriz zegoen gizona, Francisco Espoz y Mina general Kristinianoa (liberala) zen.

Espoz y Minaren  gorroto eta amorrua, bi egun lehenago gertatutako bataila betekin zerikusia haundia du, Martxoak 12 Belate inguruan  Ultzama, Malerreka (Urroz eta Donamaria) ta Baztan artean, Larremear (Historia militarrean “batalla de Larremiar”) izenarekin ezagutzen den dermioan Tomas Zumalakarregi aurka izan zuen batailaren ondorioa izan zen.

Larremearko dermioa. Bataila gertatzen den tokia. Irudia SITNA

Baña historioa hilabete batzuk lenago hasten da.  Karlistak  Baztan Bidasoa kontrolatzen dute, beno dena ez ! Elizondo 1934ko abuztuatik kristinianon eskuetan dago, Elizondoko kaxerna (Kuartelekozelaian, gaur egun Ikastolako parkea) gogortu egin dira. Eraikin zaharra (kaputxinoen hospizioa eta miserikordia izan zena) konpondu, hobrak egin eta gotorleku gise egokitu dute, baita  Baztan ibaiaren bertze aldean eta pare parean dagoen Domingonea etxe haundia ere.  Zubia (1913ko uholdea suntsitu zuna) Domingonea eta txokoto etsitu dute, Kristinianoen buru Ocaña jenerala da, berarekin daude Zugarramurdi ofiziala arizkundarra (Elizondoko gobernadora) eta Domingonean Leon Iriarte, “Zararandaja” pezeteroen kapitaina (tiradores de Isabel II). Elizondoz gain Liberalak ibai ertzeko (errepideko) herriak kontrolatzen dute,  hoien artean Doneztebe ere .

Horrela daudela gauzak, Tomas Zumalakarregi  jeneral karlistak egun hoietan, bi arazo ditu gehien bat, Gipuzkualdean  Jauregi “Artzai ” eta bere txapelgorriak eta bertzea, Baztan da. General Karlistak, kristiniarrez garbitu nahi du arana eta horrekin, berriro bereganatu nahi du bailara osoa (bidasoarekin batera).

ZIGAKO SEDIOA

Zumalakarregik, Gipuzkoako “arazoa” konpondu ondoren, buru gogor sartuko da Baztan memperatzea, hortarako Sagastibeltza koronelari Vicente Reina eta bere kañonak (aitona kañon famatua eta guzti) bidaliko dio. Sagastibeltza generalak bertze asedioa blokeoa hasiko du baina kasu hontan kañonekin (kañonak eta obusak). Horren aurka, eta Elizondoko gobernadorea (Zugarramurdi pezeteroen generala) laguntzeko Minak bere laguntzaile honenetako bat Baztan aldera bidaltzen du, Ocaña generala, eta 6an (goizeko bortzetan) Iruñetik hiru batailonekin Baztanera abiatuko da. Zumalakarregik aginduta Sagastibeltza blokeo altxatu eta Ocañaren bila joanen da.
Ocaña Belatera ailegatzerakoan, Karlisten  Nafarroako 7. eta 9. Batallonekin topatu zen. Belaten tiroak elkarbanatu ondoren Anizeraino iristea lortu zuen. Gau pastu eta biaramunean Elizondora abiazerakoan Ziga inguruan  Sagastibeltzaren Baztandar karlisten enboskada izanen du eta Zigako herrian babestuko da.   Otsailak 10an  Zumalakarregik Los Arkosen zegola La Berrezuatik Zigara urbiltzen da. Zigako sedioa gertatzen den biztartean Espoz y Mina jeneralak bi dibisioekin Baztan aldera doa, hori jakinda Otsailak 12  Zumalakarregi Zigako sitioa goratu eta alde inen du. Denbora txarra dela (elurra eta hotza), Espoz y Minak 13an Lantzen dago eta otsailak 14an Elizondora Iritsiko da.

Hontakoan bi ejerzitoko jeneral nausiak  aurpegia ez dira ikusiko baina, hilabete bat geroxago biek Larremiarreko lur zurietan topo eginen dute.

Minak Elizondon otsailak 21 artio egonen da eta jenerala joanda, Karlistak Elizondo berriz inguratuko dute. Martxoak 9an Sagastibeltzak komandanteak berriz ere Reina funditutako artilleriarekin (bi morteroak eta bi obusak, “aitona” kañona Zumalakarregi eraman bai da) Elizondoko asedioa eta blokeoa bigarren aldiz hasiko du. Artilleria Bordatxuri inguruan ( Lekaroz eta Elizondo artean, gaurko Baztanberri auzora sartzeko errotondan) kokatuak izanen dira eta hortik Elizondo bonbardeatuko dute.  Egun haietanMartxoak 9, 10 eta 11 pile bomba edo kañozoak botako dute Elizondoko kaxernara eta baten bat (martxoak 9) Elizan joko du.

LARREMEARKO BATAIA

Elizondoko plaza garrantzi haundikoa zen kristinianoentzat (muga ondoan zeukaten “plaza” bakarra zen) eta berriz ere Espoz y Mina Elizondoko askatzailea gise agertuko zaigu, zeren Martxoak 11an 3.000 soldadukin Iruñatik atra eta Elizondora karlisten sedioa haustera abiatuko da. Huntakoan, Zumalakarregi erriberan dagola, Ultzamatik joanen da, Donoztebetik pastuz eta sorpresan sitiatzen dutenei hartuko die. Baina berak jakin gabe Ameskoako otsoa (Zumalakarregi) urbil du.  Tomasek  arras azkarra zenez, bazekien bera Baztandik urrun zegoenean Minak saiatuko zela Elizondo askatzea, hortaz Iruñatik Baztan aldera mugimenduak izan zirenean (Mina atra baino lehen despiste moduan Belatera Ventura jenerala bidali zun) Karlista generalak dena utzi eta  Larragatik , Gulina eta Atzezen barna Baztan aldera joanen da. 

 

Bi generalen bidea. Mapa Melchor Ferreren “Historia del Tradicionalismo Español” liburutik hartua da.

 

Espoz y Minarekin bere “Plana Mayor” guzia joaten zen, bere emazte gaztea Juana de La Vega eta bere bi asteme (urdaileko minbizia zuenez asto emeen esnea zen edaten ahal zuen bakarra). Gaixo dagoenez mando zuri baten gaina doa eta kronika batzuk litera-kamilla baten gainea bidaitu zela erran arren, egia da eramaten zuena “cabriolet ecuestre” bat zela, hau da, bera eta zelaberea estaltzen zuen lonazko lehiodun kapota bat. Minaren brigada,  galegoak,  andaluzak (Ourense eta Jaego erregularrak)  eta “Zarandaja” (Leon Iriarte) ren pezeteroak osatzen zuten (Tiradores de Isabel II eta Franqueadores,), denetara 1.500 ziren. Aurrean Oráa general Naparraren (Beriangoa zen)  brigada joaten zen (3.000).

Tropa hauek izan ziren  karlistekin topatuko  zirenak lehenegoak, Oráako guirianoak Elzaburuan (Ultzamako azken herri) sartzen ari zirenea, Zumalakarregiko soldaduak Orokieta mendian iristen dira eta enboskada baterako pres daude. Oráa soldaduak enboskadan erortzen da, Beriango generalak konturatzen da bere nagusia Espoz eta Mina  (Lizason dagola) arriskutan egoten ahal dela,  karlistaz inguratuta egoten ahal direla, hortaz atzera eginez bi dibisioak gauean  Eltzaburun juntatzen dira. Hau Zumalakarregirako sorpresa haundia eta zoragarria da! Karlista buruzagia, Oráa jeneralak Elizondo askatu behar zuena zela uste zuen, eta ez zekien bere gibelean, Mina berbera joaten zela.

Hau jakinda,  Sagastibeltza komandanteari Elizondoko sedioa altxatzeko eta Belate aldera mugitzeko agintzen dio batallon guztiak behar ditu. Sagastibeltzak Belaterunz atra baino lehen Lekauzko inguruetan (Orabideako bidean) artilleria piezak lurperatuko ditu.

Gauan oinik Orokieta mendian tiroak entzuten ziren, biarmunean egun garranzitsua izaten ahal zen, azkenian lortu du Minarekin aurrez aurrez egitea eta…garaile atrako da. Hortarako bere plana, Sagastibeltzako baztandarrak eta Almandozen zeukan gipuzkuarrak (Gipuzkuako 7. bataiona)  Belatetik jaustea zen, bertze batallonekin Iruñako bidea itxia zuen (general zaharra Iruñara alde egiten saiatzen bazen), eta Elio koronela  Donamariatik igotzen ari zen, Espoz y Minak inguratua zegoen.

Francisco Espoz y Mina generala.Margoa José Vallespín y Aibar,

Martxoak 12ko goizean Oráa eta Minaren dibisioak  bidea segitzen dute. Eguna euritsua da eta elurra urtzen du bidea. Zumalakarregik ere Orokietatik hordu berean atra da, bi ejerzitoak ikusi gabe pare parean doaz eta Larremearren topo eginen dute. Oráa jenerala aurrean dola pagadiatik atra eta Larremearreko lepoan dagonean karlistk urreunera ikusten ditu. Urrozko bidetik baztango tropa karlistak igotzen ari dira, Oráa Laremearran, gibelago Mina aurkitzen da eta bere ezkerrean Zumalakarregi zaldi gainean ezpata airean menditik jausten bi liberalen erdian agertzen da.  Hori guztiaz gain, Minaren bizkarrean bidea ixten zioten karlista bataionak zeuden.  General zaharra inguratua zegoen, liberal ejerzitua bananduta, euria, elurra belaunetaraino, tiroen kea, elur zuria gorria biurtzen…holakotan bere biziza osoa ez zen iñoiz ikusi. Eskerrak  berarekin Zarandaja eta bere pezeteroak zudela. Hauek beraiek borrokatzen zuten biztartean ihes egitea komendatzen zioten;-¡retírese mi general. retírese!

Pasarte hontan tiro batez zauritua izan zen bizkarrean baina ala ere mando gainean eta tiro artean alde egitea lortu zuen eta Larremiar gainean Oráako brigadarekin batzea lortuko du.

Elurra gorriaren gainean, herituak eta hilaz gain, zaldiak, kartutxerak, fusilak…eta Minaren kapota aurkitzen ditu Zumalakarregik…baina Minak eskapatu zaio, ia ia egonda harrapatzekotan eta orain Larremiar gaineaan erasotzeko posizio batean aurkitzen da eta hori da Mina eta Oráa generalen arteko eztabaida. Minak dio erasotzea Karlistekin akabatzen ahal dutela, Oráa baiez baina eginbeharra Elizondo askatzea zela eta ia jende aunitz galdu dutela, etzabaida horrela zegola notizia txarra iristen zaie, eskuin aldetik Odolaga bentatik Sagastibeltzaren gudariak jausten hari dira…horrela ikusita Oráa Odolaga bentara abiatuko da karlistaz geldiarazteko eta Mina Elizondora. Odolaga bentara iristerakoan konturatzen da han iñor ez dagola, notizia faltsua izan da, trikimailu bat…baina ez da izango  eguneko trikimailu bakarra. Minak truko tontu baina eragikor bat erabiliko du. Espoz y Mina jeneralak berarekin Zumalakarregiren karta batzuk darama (bere alabarentzat, Iruñan preso zegona) eta karta hoien Zumalakarregi firma faltsifikatuz, Elio koronel karlistari (Nafarroako 8. bataionarekin Doneztebeko bidea zaintzen ari zela) mezulari baten bidez gutun bat bidaltzen dio. Gutuna “Mina Belate aldera doala eta ziztu bizian mugitzea, Almandozko tropekin bat egiteko” dio. Eliok 29 uteko koronelak, karta Zumalakarregirena siñeztuz agindua betetzen du, (egia erteko denek uste zuten bide hori hartuko zuela Minak ) eta bere posizioa utzi eta Almandozera urrundu zen, mugimendu horrekin liberalei Donezteberako  bidea libre utzi zien.

Behitien Zumalakarregiren haserrea! azken momentuan eskapatu zaio Minak, ia ia eskuetan zion preso hartzeko,!… baina amodioa ez du emanen eta lanzeroak beren atzetik bidaltzen du. Donoztebeko bidea ez da errexa izanen, 200 zaurituak darama, bide kaxkarra, elurra belaunetaraino eta gibelan lanzeroak retaguardia erasotzen, gainera soldadu haunizt kolumnatik atzeratu  edo bidetik atra ta galdu ziren, hauek lanzeroen harrapakin errexak ziren. Lanzeroen kapitaina Henningsen inelesa zen, honek batailaren kronika zehatza idatziko zun urte batzuk geroago eta jazartze honi buruz idatziko zuen;-Gau iluna izan artio bere atzetik joan ginen, zaurituak atzean uztea eta bidetik ateratzea behartuak izan ziren, elurra belaunetaraino iristen zen hotzez eta gosez aurkitzen genitun…Goizean errexa zen utzitako arrastoa segitzea elurra, kolore gorria hatu bai zuen. Legasa eta Donamariara iristen dira eta hortik Doneztebera (aipatzen da tarte honetan ez zutela hildakorik gehigo izan). Denetara Heningsen-ek errana 400 liberak izan ziren hildakoak eta 100 karlistak (zaurituak aparte), Mina berriz bataiaren partean 12 hildakoak  izan zitula eta 88 zaurituak, idatziko zuen. Zaurituen artean berak kontatu zen, baina egia erteko ez zen zauritua izan, hotza zela kapa aparte, kriston arropa eramaten zun eta bala lebita eta txaketa artean gelditu zen), egie erteko ez dakigu zehazki zenbat hil ziren bataila gris, hotz hortan…

Doneztun ejerzito lerriñe eta galtzaile ( militar legen arabera alde egiten duena batalla galtzen du) bat iristen da. Gaua Doneztebeko kaxernan pasatuko dute, Zumalakarregi berriz Orokietan. Karlisten sensazioa ez da garailena, azken finean Espoz y Mina eskapo egin du eta Elizondoko sedio altxatua izan zenez ez du arazorik  izanen Minak bigarren aldiz Elizondo askatzeko.

Aintzinako Elizondo ( ez batailako garaikoa) baina iduritsua izanen zen, Eliza, Udaletxea, Arizkunenea…

Biharamunean, bat Baztan aldera eta bertzia Etxarri- Aranaz aldera joanen dira. Oráa jenerala Iruritan geldituko da eta Minak Elizondora iristerakoan, Elizondoko liberalak eguneko bigarren sorpresa hartzen dute. Elizondoko kristinianoak ez zekiten Iruñatik atra izan zela eta are guttiago  bidean gertatutakoaz. Eguneko lehenego sorpresa, goizean irizartzerakoan izan zuten, sedioa ez zegoela ikustean, Sagastibeltzak gauean ixilpeka joan bai zen. Espoz y Mina (eta Juana) 1835ko martxoko 13an batak aldera Elizondon sartzen dire, Elizondoko gobernatzailea (Ramon Zugarramurdi) Elizondar liberalak eta Kaxernako soldaduak salbatzaile gise eta txistuaren soinuarekin arrera ematen die.  Ocañarekin Elizondon dagoen Ros de Olano ofizial gazteak zegola (Ros de Olano idazle erromantiko ezaguna bihurtuko zen etorkizunan eta bere literatura, Edgar Alla Poerenarekin antzematen dute) idatziko du nola izan zen sarrera ;- Han zeuden herriko plazan salbatzaile guztiak, neketasuna nabaria zen baina bere indarra ere. Aurpegia bolboraren bezeltasunaz margotua ekartzen zuten eta bizkarra zuria ( elurragatik) , zangoak belaunetaraino lokatzaz beteta zeukaten eta gibelean gerriaraino…begietan ikusten zizaien suaren beroa behar zutela, baina horrela desfilatu zuten  aurrean mando zuri eder baten gainean bere generala martxatzen zuela.

Elizondoko liberalak  eta Kaxernako soldaduak, askatzaileak bere aurretik pasatzerakoa ;.—¡Viva Mina! ¡Viva la Reina! ¡Viva la Libertad! , ¡Viva el general valiente! ohikatzen zuten. Desfilea akitu ondoren soldaduak Elizondoko etxetan banandu zuten eta Mina eta Juana Arizkunenean ezarri zituzten. Eguna akitu baino lehen  Minak bere ofizialekin (Ocaña, Zarandaja, Ros de Olano, Narvaez…) bildu zen eta mendekua prestatzen hasi zen, Facciosoak ( karlistak) porrota ordainduko dute, eta Baztanen herri karlista fama gehien duen herria… Lekaroz da, gainera zihur daki  Sagastibeltzaren kañonak Lekauzen daudela eta lekauztarrak gordezen lagundu dietela. Biaramunean kañonen bila Lekarozera joanen dira…baina hori bertze historia bat da.

Post hau iteko erabili den materiala.

 “Navarra de caminos, batallas y bandidos. La ruta sangrienta“. L.P. Peña Santiago. Txertoa 1986.

“Mina y Zumalacárregui en la Batalla de Larremiar” José María Iribarren Rodríguez. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 4.urtea, Zº 13, 1943, 457-491 orriak.

 “Historia del Tradicionalismo Español“. Melchor Ferrer, Domingo Tejera y José F. Acedo (1941-1979). Tomo VI: Última campaña de Zumalacárregui. De enero de 1835 al sitio de Bilbao.(Ediciones Trajano, Sevilla, 1943).

Read Full Post »

Lekauze errea.

 Berriki erretako Arizkungo Arrokia baserria (Eskiz harrobia inguruan egon arren eta Azpilkuetako Apaioa auzoa ondoan izanez, Arizkunen iten du),  Elbeteko Leku Eder etxaldea, Maitena hotela, Zaldubi lantegia, Exkixaroi jatetxea, Gartzaingo Eliza, Elizondoko kuartela… historian zehar hainbat eta hainbat eraikin suaren ondorioz kiskaldu eta suntsitu dira, haibat eta hainbat baserri, etxe, eliza…eta herri oso bat eta guzti!

1835eko Martxoaren 14an, gizon baten amorrua, basakeria eta mendekuaren bidez  Lekaroz herria errea izan zen. Gizon, hori, erretzea agindu zuen gizon hori, Franzisko Espoz y Mina general liberal naparra (erregiñaren Nafarroako ejerzitoko general nagusiea eta birreya) izan zen.

Izenburua “Artilleros de batir” Egilea Manuel Miranda. Zumalakarregi museoa

Karlistada gerrra (lehenegoa) hasi zenetik urte terdi pastu da.  1834ko abuztutik Elizondo liberalen eskuetan dago. Liberalak Miserkordia eta Frantsen izandako kaxernan (Kuartelekozelaian, gaur egun behitiko ikastola dagon tokian) gotortu dira. Kristiniano liberalal “El Fuerte”  edo “kaserna” deitzen diote, elizondarrak berriz “miserikordia” ( geroxago “kuartela” eta hortik toponimia). Sagastibeltza koronel karlistak Martxoak 9tik Reina funditutako artilleriarekin (bi morteroak eta bi obusak, Elizondoko asedioa eta blokeoa bigarren aldiz hasiko du. Artilleria Bordatxuri inguruan kokatuak izanen dira eta hortik Elizondo bonbardeatuko dute. Egun haietan Martxoak 9, 10 eta 11 pile bomba edo kañozoak botako dute Elizondoko kaxernan eta baten bat (martxoak 9) elizan joko du.

Espoz y Mina jeneralak Otsailan egin zuen bezala Elizondo askatzera Iruñatik atrako da. Martxoaren 12an bere brigada Larremear parajian Baztan, Donamaria, Ultzama artean Zumalakarregirekin topo inen dute. Larraemearko baitaila izenarekin ezagutzen den bi gudarosteak borrokaldi emanen da. Bataila, erasoa eta ihesa  egun osoa iraungo du.

Kronikak diote Larremearreko elurra zuria odolaren gorriaz estali da, ia ia Espoz y Mina Zumalakarregi eskuetan erortzeko egon da baina azken maomentua, zaurituta (bala bat bizkarrean eman zion) Donamaria alde egin du, maltzurkeri baten bidez bidea libre ikusiko (mezu bat idatzi omen zuan, Zumalakarregiren izenez firmatuz eta orrela Elio jeneral karlista engañatuz Donamariako bidea libre utzi zion). Borrokaldian iñork ez da garaile atrako baina Espoz y Mina ihes egin duenez eta militarren kodigoan eskapo egiten duena galtzaile da, hala sentitzen da…sensazio hori barrutik (estomakako minbiziarekin batera)  jaten dio.  Gauan Donoztebera ejerzito lerriñe bat iritsiko da (han zaurie garbitzerakoan konturatuko da ez dagola zaurituta, bala arropa tartean gelditu da). Biharamunean  kopeta ilun, nekatua eta gorrotoz beteta Elizondora abiatzen da. Espoz y Mina (eta Juana) 1835ko martxoko 13an batak aldera Elizondon sartzen dire, Elizondar liberalak eta Kuarteleko soldaduak salbatzaile gise eta txistuaren soinuarekin arrera ematen die. Ez dute Arazorik izan Elizondora iristeko.

Elizondon, Sagastibeltza komandantearen eta bere kañonen arrastrorik ez zegoen. Komandante karlistak Zumalakarregiren aginduak betetzen, gauean sitio altxatu du eta Belate aldera  Mina esperoan (uste zuten Larremearretik Belatetik esakapo eginen zula Espoz y Minak) joan da. Baina alde egin baino lehen, bi morteroak eta bi obusak Lekauzen inguruan (Orabideako bidean) lurperatu zitun (gordetu). Minak heroi gise sartu da Elizondon, baina Larremearko porrota ondoren asertue, midue, odol egarriz eta amorro biziaz  bere ofizialekin (Ocaña, Zarandaja, Ros de Olano, Narvaez…) Arizkunenean biltzen da… eta mendekua prestatzen hasi zen, Facciosoak ( karlistak) porrota ordainduko dute, eta Baztanen,  karlista den herri fama gehiena… Lekaroz du, gainera, zihur daki Sagastibeltzaren kañonak Lekauzen daudela eta lekauztarrak gordezen lagundu dietela. Biaramunean kañonen bila Lekarozera joanen dira…

MARTXOAK 14.

Larunbat zen eta eguna argitu baino lehen, Elizondotik soldadu frankoen (Isabel II tiradorek, Zarandajaren soldaduak) konpainia batzuk Lekauze aldera (Aroztegia barna) atra ziren. Lekarozko alkatearendako karta itxi bat zeramaten eta herria hartu zuten. Pixket geroxago tropa berriek gan ziren eta soldadou franko-ak (Isabel II.tiradoreak) herria inguratua zuten eta herritik  inor atratzea ez zuten utzi. Ros Olano ofizial liberal gaztea (idazle ezaguna izanen da etorkizunean) dio herriko plazan bildu zituztela herritarrak,  hogeita-piko agure igandeko arroparekin jauntzita ziren (gazterik ez) Espoz y Mina generala agertu zenean. Agureek inguratu zuten bere mandoa ( bere gaixotasunagatik mando zuri baten gainean ibiltzen zen) eskuaraz agurtu zuten… orduan Minak baita ere euskaraz (euskalduna bai zen) “ea non zeuden kañonak” galdegin zien. Lekauztarrak ez zekitela ja, erran omen zioten, berriz jeneralak galdera bera egin zien eta ez bazun erantzunik…..hilaraziko zien eta herria erreko zuen abisatu zien. Berriz erantzuna berbera, ez zekitela ja!..Horduen bosnaka kontatzea agindu zuen (kintak) eta  bosgarna sokaz lotzen zuten. Zazpi herritar lerrotuak lotuak zeukaten. Leon Iriarte “Zaradajaren” soldaduak  berezitakoak hilarazteko prest zeuden, baita ere, zingi piztuekin herria erretzeko.

Apezak herritarrak konfesatzen ari zenean, hogei tiro aitu ziren,…hiru lekauztar odoletan zeuden, hilik…Lehenik, alkate jauna afusilatu zuten, Juan Bautista Barrenetxea, 29 urtetakoa eta Josefa Antonia de Anchorenarekin ezkondua zegona. Bertze bidak, Martin Meoki 57 urtekoa (Ana Mª de Alzugarairekin esposatua) eta 30 urteko Juan Martin Goñi Arraioztarra baina Juana Mª  Jaimerena lekauztarrarekin ezkondua zegona.

Izenburua “Incendio de Lekaroz, el” Grabadua, egilea Sans, Francisco Zumalakarregi Museoa

Ros Olanok bere literatura erromantiko ezaugarriarekin (Edgar Allan Poerekin konparatzen zioten) Afusilamenduak  ondoren, soldadu frankoak etxeak erretzen hasi zirela kontatzen digu. Agindu zutela jendeak herria utz zezala, andreak eta haurrak zutenekin atera ziren prisarik gabe, garrasirik egin gabe, ixilpean… ez zuten nigar egiten, mantxo, … sua ikaragarria zen eta sugarren artean tiroak entzuten ziren. Sabaietan belar azpian ezkutatutako karlisten fusilak lehertzen ari ziren. Tropak hasi ziren desfilatzen.. nik  (Ros Olano) gaten nintzen Mr Saint Yon-ekin, honek soinean ukitu zidan eta besoarekin herritik urbil  erretzen ari zen gauz bat señalatzen zidan…andre bat zen, estatua bat bezala. Hiru egun iraun omen zuen suak, bere hiru gauekin Baztango zerua argitzen zuela.

Tradizioa dioenez, herria sugarren menpe kiskalita gelditu zen, eliza eta hiru etxe ezik Xaharrea, Lartxea eta Ortiborra hain zuzen (dokumentuak diote 23 etxe, suntsituak gelditu zirela).

Ondarrian kristinianoak, bi mortero eta obus bat Orabideako bidean lurperatuta aurkituko zuten, eta ia afusilatzen hasia zela (Minak) kontatzen da, artilleria pieza hoiek tiratu zuten idiak…ere afusilatuak izan zirela.

Martxoak 20 Mina Elizondo uzten du eta  21an karlistei kendutako kañonekin heroe bat bezala Iruñan sartzen da….baina Lekauzko afera negargarri honek zer erran haundiak izango zute eta alegin haundiak eginen du bere burua garbitzeko  eta “Memorias del general” liburuan aipatuko su ez zela hainbertzerako izan.

Irudia Prinzipe de Viana errebista.

Post hau egiteko erabili den Materiala

KARLISTEN LEENENGO GERRATEKO BERTSOAK. Antonio Zavala. Auspoaren Sail.1992.

“Mina y Zumalacárregui en la Batalla de Larremiar” José María Iribarren Rodríguez. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 4.urtea, Zº 13, 1943, 457-491 orriak.

“Historia del Tradicionalismo Español“. Melchor Ferrer, Domingo Tejera y José F. Acedo (1941-1979). Tomo VI: Última campaña de Zumalacárregui. De enero de 1835 al sitio de Bilbao.(Ediciones Trajano, Sevilla, 1943).

Read Full Post »