Jarola ta Lakoizketa.

2012ko Iraila.

Elbeteko Jarola jauregia estilo barrokoko eta hiru mailatan banatutako lauki eder bat da. Jarola jauregia Baztango etxerik nobleenetako bat (Leinu-etxea) eta interes haundikoa, azpimarratzekoak dira: Harlanduzko aintzinaldea, Baztango harri gorriz egindakoa, sarrerako balkoia eusten dioten bi zutabeak, balkoi gañeko armarria eta teilatu azpiko egurrezko hegal landuak.

Jarola jauregia. Argazkia Pello San Millan.

Jauregia XVII. mendean hasi ziren eraikitzen (Karrika Xarren berberan, pixket haratago Jarolaxarrea izeneko etxe bat bada) Miguel de Bergarak eta Borda kapitaina aginduta (1680.urtearen inguruan).  Julio Caro Baroja “La hora navarra del siglo XVII” liburuan dio bezala, 1675.urtearen inguruan Miguel de Bergarak Cadiz ta Sevilan bizi zela “negozio” on batzuen ondorioz izugarrizko dirutza egin zuen eta Kontuen Ganbaran agertutako idatzi baten arabera zegoen eraikina erosi zuen. 1572ko Armeria liburuan Jarola jauregiko armarri zaharra agertzen da (urrezko oinarri baten gainean faxa hortzadun gorri bat), gaur egungo jauregian  Bergara ta Bordatarren armak daude.

Jarola jauregiari buruz erraten da Balleko etxea eraikitzerakoan (1695aren akaberan) modelu gise erabili zutela  eta urte batzuk geroxago Elizondoko Datue jauregiarentzat inspirazioa izan zela ere, baina gutxitan aipatzen da, Miguel de Bergarak bere jauregiarako Lesakako Urdanibea etxean eta Erratzuko Apeztegia jauregian oinarritu zela (Palacios de Baztan
.Pilar Andueza Unanua 2006).

Jarolako lehen nausie aistion aipatu dugun bezala Bergarako Miguel capitaina izan zen. Miguel 1637an Elizondo jaio zen eta itxasoko infanteriako kapitaina izan arren gaztetik “armada realeko” galeonetako soldadu arkabuzero xume gise hasi zen. Ondoren  Indietan  1662an ta 32 urte zitula San Hermenegildo itsasontziko eta infanteriako kapitaina izendatuko zioten. XVII. mendeko 70. hamarkadan , Buenos Airestik Kadizera iristen diren naoko (ontzia) kapitaina bezala agertzen zaigu. Urte horietan Sevilla eta kadizen bizi da eta militar baño gehiago negozio-gizon izanez, sosa dexente lortuko du. 1691an militarra bezala legebiltzarreko eserlekua  jaso zuen eta famili noblekoa zenez (Arizkunggo bergara dorretxekoa) Santiagoko zalduna baitere izendatu zioten.

Bergaratar kapitaina bere garain gizon ospetsua ta ezaguna izan zen, baña ez da bakarra kondizio berber horiekin Elbeteko jauregi hontan bizi izan dena. Adibidez jakina da Jarolan (baitere Oiereguiko Reparazean), Ramón María de Valle-Inclán ek udak igarotzen zituela,baña jauregiko “biztanle” bat nabarmentzeko José María Lakoizketa apez ta botanikoa izango da.

Jose Maria 1831ko Otsailaren 2an Narbarteko Lakoizketa izeneko baserrian jaio zen eta hainbat anaieko famili baten seme zaharrena izan zen. Lehen ikasketak batxilergoa, Iruñeko Institutuan egin zituen  egin zituen. Amituta, seminarioan sartu eta apaiztu  ondoren, bi urte eman zituen Elgorriagan apeza bezala, gero Narbatera  bueltatu zen eta hogeita hamar urtez (1857-1887) arituko zen bere herriko erretore gise.

Bitarte horretan, bere eliztarren arimak zaintzean gain,  Narbarteko apaizak bere denbora “libren” inguruneko landareak aztertzen zitun. Eduardo Gil Berak Lakoizketari buruzko idatzitako liburuan aipatzen du  “atratzen  zela belarrak biltzera latoizko kutxa batekin, zeio (arotz-tresna), mailu ta zintzel batekin eta iñork igoko ez lizateken harri edo haitzetan belar eta likenak hartzen zitun. 

Jose Maria Lakoizketa. Argazkia euskomedia.org/aunamendi webgunetik hartuta dago.

Herritarrentzat herriko apaizaren portaera benetan bitxia iruditzen zizaien (belar batekin pozten bai zen) eta “Lakoizketako erua” deitzen zioten. Hala eta guztiz ere, Europako naturalista eta botaniko espezializatu onenenak,   Espainiako iparraldeko florako kriptogrametan (bereziki likenetan) adituena kontsideratzen zioten.  1877an  Frantziako Botanika Elkarteko kidea izan zen, eta 1880an, Sociedad Española de Historia Natural-eko (Botanika sailan) bazkide bezala ageri zen. .

Horrela, Lakoizketako erua, benetan jakintsu ulerteziña bat izan zen. 1887, gaixotu ( hemiplejia batez) zen eta bere ahizparen etxera (Elbeteko Jarola) sendatzera ta zaintzera joan zen. Azken urteak Jarolan eman zitun, eta han 1889ko abenduaren 25an hil zen.

Urte batzuk geroago, 1924an, Eusko Ikaskuntzak  lana aitortu zun (hilondoko moduan) eta bere jatorrizko etxean xafla adaierazgarri bat  patu zuten.

Lakoizketak  bere botaniko bizitzan 2.500 ale baino gehiago bildu eta sailkatu zitun, ez soilik Bertizaranan eta Baztanen baizik baitere, Penintsularen eta Europako bertze toki batzuetan ere. Bere “herbarioa”  51 karpeteta osatzen zituen eta bere iloba, Luisa Lakoizketak karpeta horiek Lekarozko kolegioan utzi zituen.  Komentua itxi ondoren, herbariun-a  Lakoizketa baserrian egon zen eta gaur egun Gasteizko Natur Zientzien Museoan dago.

Post hau iteko erabili den materiala;

elbete.com webhorria.

www.diariodenavarra.es-ko “rincones-singulares-ko” José Perales-en El-caserio-lakoizketa artikuloa. (2006).

“Don José María de Lacoizqueta. El botánico (1831-1889)”. Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra 39, 329-361 (1982). Pérez de Villarreal, Vidal .

navarrosilustres blogako “José María de Lacoizqueta” artikuloa.

euskomedia.org/aunamendi webguneko “José María de Lacoizqueta Santesteban” artikuloa.

.  Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro (2006). Andueza Unanua, Pilar.

Read Full Post »

Azpilkuetako “dorreak” (Konkista garaian).

«Zuen laguntza eta esfortzu onari esker gure erresuma batu eta baretu delako, poztu egin behar genuke denok». Katalina I.ak eta Joan III.ak Nafarroako Gorteei, 1507ko uztailaren 6an (Iñigo Astizen “Ezkutuko kronikak” 2012-07-07, Berrian irakurritakoa). Baña bakea gutti iraun zun.

Argazkia Pello San Millan.

Urte horretan, nafar erregeak Leringo kondea eta armada atzerritarra botatzea lortu zuten. Hau denon gustukoa izan zen, baitere beaumondar familiako aunitzentzat. 1508an Leringo kondea, Luis III.a Beaumontekoa erbestean hil zenez, bere semia Luis IV. Beaumontekoak aho betean erabaki zuen Gaztelako Erresuma laguntzea Nafarroa inbaditzeko. 1512ko Apirilean gaztelarrek inbasioa prestatu zuten, gaztelako Erresumako armada Gasteizen bildu zen eta uztailaren 10 Goizueta hartu zuten nahiz eta rmadaren gehiengoa uztailaren 19an Burunda eta Lekunberritik sartu zen.Uztailaren 22an Uharte Arakilen igaro zuten gaua eta egun bi geroago Iruñetik gertu dagoenAratzurin zeuden, kontra egitea ezinezkoa zenez, Katalina eta Joanes erregeek, buruzagi nagusiekin batera, Bearnora ihes egin zuten. Iruñeak  ia ez zuen artilleriarik eta 6.000 eta 10.000 arteko biztanle zituen. Armada gaztelarra, ondo hornituriko 15.000 soldaduz osatua zegoen,  uztailaren 24an Takoneran kanpatu eta uztailaren 25ean errendizioa sinatu zuen

Hiriburua lortuta, gaztelaniarrek ordezkariak bidali zituzten Nafarroa erresumeko gaztelu garrantzitsuetara errenditzioa eskatuz, hoirien artean Amaiurrera ere (erreinuko garranzitsuenetako bat bai zen). Plaza gehienek amore eman arren batzuk ezetz erantzun zieten eta hoietako bat ere, Amaiur izan zen…Baña abuztua aldera bertze batzuekin batera, Amaiurko “gaztelu baltza” eroriko da.

Ez zen egonen denbora aunitz gaztelua gaztelaniarren menpe, zeren urte berberako urriaren 18an Albreteko Joanen ejerzitua gau eta egun bat sitiatu ondoren (Florencio Idoate bildutako dokumentazioan) gaztelua berreskuratu zuten eta gazteluko alkaide gise, Ezpeletako Xelen gelditu zen. Amaiurko gaztelua Nafar legitimistentzat arras garranzitsua zen, gaztelutik,  Baztan harana eta baxenafarrako zati gehiena kontrolatzen bai zuten. Azaroaren bukaeran Xelen eta bere gizonak  Amaiurko harresietatik Joan Albreten armadaren atzeratzea (Iruñako sitio uztea behartuak izan ziren) ikusi zuten eta bakarrik gelditu arren gotorlekua mantenduko zuten.

1513ko urtea hasi bezain pronto, Juan II.na Aragoiko erregea eta 1507tik Gaztelako Koroako erregeorde zena ejerzito haundi bat prestatzen hasi zen, bere helburua Amaiur hartzea eta Frantzia inbaditzea zen. Ejerzitoa iristeten zen biztartean, Baztandar Beamondarrak  Martin Ursua kapitaina eta Etxaideko jauna buru zutela, Diego de Vera gobernazaile gaztelaniararen aginduak betez gaztelua eta agramondarren dorretxeak erasotzen zuten. Ursuako kapitainaren liskar hoietako batean gazteluko hamar agramondar hil zuten, Xelenek Urtsutarra botatzia lortu zun eta haren atzetik Bozateraño joan zen, baina Arizkundik beahomandar ta gaztelaniar gehiago atera zizaion eta alkaidea gaztelura bueltatu zen

Bertze eraso bat Vera gobernadorea eta Villalba koroneln aginpean izan zen, hauek gazteluraño iritsi ziren eta gaztelua setioan jarrin zuten, baña eskerrak Pedro mariskala eta Velez de Madrano mila oinezko eta 50 zaldunekin agertu zirela, gaztelaniarrek alde egiñez. Ursutarra berriz ere Ursuan babestu zen Nafarroako Pedro errenditzeko eskatu zion eta errenditzen ez batzen, harrapatutako presoak hilez meatxatu zion. Ursuako Martin jakinda Iruñetik gaztelaniarrak bidean zeudela ez zen errenditu eta mariskala gizon zintzoa zenez…bahituak ez zitun hil, eta dorrea errenditu gabe gaztelura atzera egin zun.

Azpilkuetako herria, ezkerrean Dorreberria ta eskuinean San Andres eliza. Argazkia Pello San Millan.

Honen ondorioz pixkanaka pixkanaka beahamondarrak indartuz joan  ziren eta Baztanen gaztelaniarren presentzia haunditu zen eta tenore hontan “Azpilkuetako dorren” liskarra eman zen. Valentin de Jaso kapitain agramondarra ta 30 soldadu naparrak, inguruan arriskurik ote bazen aztertzen ari zirela, gaztelaniarren hiru edo lau konpañiekin topo egin zuten. Naparrak Azpilkuetako “dorretan” (Jasotarrenak zirela) babesa hartu zuten eta Martin Ursua eta Monndrago kapitaina dorreak sitiatu eta bi aldean artean borroka izan zen, artilleria erabiliz baña naparrek amorea ez zuten eman. Erresistentzia honek bere ondorioak izanen du.

Apirilako ondarreko astean dena amaitu zen, Behamondeko Franzets oinizko  bi mila gizon, 300 zaldun eta artilleria piezekin iritsi zen, berarekin baztandar behamondarrak zeuden, gaztelua defenditzera etorri ziren tropak Vera eta Villalba koronelen ejerzitiak uko egin zuten, hori ikusita Pedro Mariskala gaztelua utzi eta armada ttikia Urdazubin bildu zun. Apirilako 25an gotorlekua eta Baztan osoa gaztelaniarren esku geratu zen.

Gaztelaniarrek gazteluko alkaide gise Anton Alguazil patu zuten eta honek indarrez eta gogoz baztandar agramontarrak errepresaliatu zitun. Horren adibidea lehen aipatu dugun  “Azpilkuetako dorreetako” liskarran  gertatutakoa da, errepresalia gise 1514an Cisneros kardenala aginduta, Alguazilek Azpilkuetako dorrea bota zun eta Mondragon kapitainari,  “borda”  erretzea agindu zion.

Arraztoa “palazioa”. Argazkia Pello San Millan.

Honi buruz irakurritako liburuetan “Azpilkuetako dorreak” aipatzen dira, baño argi dago dorre bat soilik zela eta “bertzia”, aipatzen den erretako “borda” da edo obe errana, Azpilkuetako etxe-palazioa, Urrasungo Arraztoa izanen da!. Bai dorrea ta bai borda, Jasotarrenak ziren, dorreak Azpilkueta familiaren bidez eskuratuak eta borda, Urrasungo Arraztoa, (gero Palazioa bezala zautuko dena) Joan de Jasok (Xabier sainduaren aita) 1511an erosita. Erautsien lekukoa izan zen Azpilkuetako San Andres elizako Miguel Lasa errektorea dionez, dorrea bota eta “borda” erre zuten, baita ere dio dorrea eta honi inguratzen zion harresia berriak zirela. Bertze lekuko batek, 70 urteko Bergarako Martxintok dio dorrea “almenak” zitula eta borda, landutako harlauzaz (harrizko sillareak) egiña zegola (datuak Pedro Esarteren “Fancisco de Jasso y Xabier” liburutik hartuta daude) .

Bertze gauza izanen zen jakitea non kokatua zegoen eta ze eraikin osatzen zute dorre hori. Batzuk diote gaur egungo Dorreberrian egonen zela, gehienbat izenagatik (lehenago bertze dorre zaharrago bat izanen zen toki berberan), baño baita ere  Dorreberriaren ondoan Dorrea izeneko etxe bat dagolako eta jakina da, garai haietan dorreak defentsako eraikinak zirenez, eguneroko bizitzarako, ondoan harrizko etxe erosoagoak egiten zutela. Bertze teori bat dio akaso Azpilkuetako dorrea gaur egun herriko San Andres eliza hartzen dun lurretan egonen zela, zeren garai haietan herriko eliza Urrasun zegon eta XVI.mende bukaeran gaurko tokian altxatxen den eliza ondare batzuk zirela aprobetxatuz, ereiki zen!.

Dorrea falta denez historiaren pista segizea zalla da eta faltatze hori “jakintsu” batzuei nahastu die ta guzti!!. Adibide guise, Francisco Escaladak 1917ko ” El palacio de la madre de San Francisco Javier en el Baztan” idazlanan, Azpilkuetako dorrea, Arraztoa jauregiakin nahasten du. Palazioan Xabierrko armarria aurkirtzen du (zortzi puntako eukal izarra “karbunkoa” ilargiarekin eta baztango xakea) eta proba bezala erabili arren argi dago, Arraztoa, aipatutako “borda”  dela. Zeren lekukoak aparte, baita ere horrela dela argitzen digute, 1519an Maria Azpilkuetak (Xabier santuaren ama) eta 1520an Juan Azpilkuetak (saindu naparraren anaia) bere amaren izenean, “errege katolikoak” bere familiarenak ziren eta bota ta erre zituen; Xabierreko gaztelua, Azpilkuetako etxe-palazioa eta herri berberako dorreak, ordaintzeko siñatutako errekalamazio eskariak.

Jakinda “borda” Azpilkuetako Arraztoa etxea dela eta Jatso doktoreak etxea konkista hasi zen urte bat lehenago erosi zula, 1511ko apirilaren 2an hain justu, pentsatzekoa da Joan Jasok kortean zeukan kargoagatik eta konkista aintzinetik kusten zelako, gaztelu indarsu eta leial baten inguruan berea propio zen (Azpilkuetako dorrea emazteraen familikoa bai zen) eraikin bat izatea, badaezpada!  nahi izan zula. Erran behar etxea Azpilkuetako izan eta Azpilkuetako etxe-palazioa agertzen den arren Amaiur ondoan dago eta Jasotarrek, barridetasuna Amaiurkin izan zutela, zeren Arraztoa, eliza aferetan Amaiurkoa omen zen, (etxeko nausiak Amaiurko elizan aulkiak zeukaten). Jaso Doktorea Baztanen zun etxeaz guti gozatu zun, 1514an errez gain Jasotarren buru, bi urte geroago zenduko bai zen.

Ez dut uste uztailak 2ian Amaiurren egin behar den “Amaiur 2012 Haien ametsa gurea da” ikuskizun artistiko-musikalan konkistako zatitxo hau aipatuko den, gehienbat 17-18 urteko konkistan luzean gertakizun ttikia bai da, baña polita da jakitea (bederen nik uste) Amaiur inguruan dagoen bertze erraikin ttiki bat, gaztelaniarrei aurre eta erresistitu zula eta gaztelua bezala, gaztelaniarrek suntsitu zutela!…eta denborarekin, gure Nafarroa maitia bezala, berrriz indartsu eta ederra altxatua izan zela.

Ondo izan eta Uztailan 21an Amaiurreko Arretxe etxalde aurreko zelaian ikusiko gera, ” Haien ametsa gurea bai da”.

Post hau iteko hurrego web horriak eta liburuak erabili dira.

 Iñaki Sagredo Garderen “El castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra” (Pamiela 209).

Pedro Esarte Muniainen “Francisco de Jasso y Xabier y la época del sometimiento español de Navarra” (Pamiela 2005).

Peio J. Monteanoren “La guerra de Navarra (1512-1529). Crónica de la conquista española”  (Pamiela 2010).

euskomedia.org web horria, Francisco Escaladaren 1917ko “El palacio de la madre de San Francisco Javier en el Baztan” idazlana  .pdf artxiboa.

Wikipedia.

Read Full Post »

Kartak (XIX. mendeko postak).

2012ko apirila.

Pasaden Ortzegun sainduan, kartetan aritu giñen, hain zuzen musean, Xorroxin, Xaloa eta Ttipi-ttaparen aldeko mus txapelketako Elizondoko lehian, beno, Elizondoko lehietako batean, Erlategi elkartekoek antolatutako lehian hain justu!. Jakina da, Nafarroako Gober­nuak euskarazko hedabi­deak dirulaguntzarik gabe utzi dituela eta hori ikusirik, eskual­deko euskarazko hiru hedabideak  diru-sarre­ra alternati­boak bilatzeko es­kual­deko elkarteen laguntzarekin Mus Txapelketa hau antola­tu dute eta hilako 14an Sunbillako Euli-beltza elkartean finala jokatuko da.

Elizondo izena duen "baeza" (zigilua). Historia Postal de Navarra blogatik hartuta dago eta blogaren egilearen bildumakoa da.

Hori zela, ta esku utsik (ez bildotsik ezta ardo botlilik) etxera bueltatzen nintzela (gañera lehenengo txandan kaleratuta) bururatu zizaidan  Baztan, musa, kartak edo halakoak lotzen zituen post-a idaztia. Pentsatzen nuen zerbait egonen zela idatzita; bitxikeri baten bat, partida mitiko bat, jokuaren azalpenak…edo ipuin bat lau baztandarrekin mahi batian ardo txikitoak edaten eta kartetan jokatzen hasiko zena…baña ez! nere artxibategian (liburu, pdf artxiboak, egunkari ta aldizkariko artikuloak, web horriak, hemeroteka harpidetuak…) ez zen ja agertzen. Eta uko egin behar nuenean, dena azken kartara jokatu nun eta maukapean gordetzen nuen azken ” karta” atera nun….”google jokerra” . San gugelen edo lagun batek googleko bilatzaileari deitzen dion bezala, Orakuloan “Baztan”, “Elizondo”, “cartas” hitzak idatzi ta “enterra” sakatuz….Elizondo eta kartak lotzen zuen blog bata zerrenda txikiaren hasieran agertu zen!!!

Erran Behar, blog horretan azaltzen zuten “kartak” ez zirela” enbidatzeko ta ordagoak botatzeko kartak, baizik…idazteko ta bidaltzeko postak ziren, hauxe da! karta horiek ,gutunak ziren!!! Bloga,  Historia Postal de Navarra izena zun eta Elizondori erreseña  iten zion artikuloa,  HISTORIA GENERAL Y POSTAL DE ELIZONDO, doike!! . Bloga bitxia eta harrigarria da. Egilea, Kanariasko Rafael Angel da eta blogari honek daukan  filatelia bildumaren bidez, Nagarroko historia postala kontatzen digu episodioz episodioz. Episodio horietako bat Elizondoko herria protagonista da eta hainbat datu interesgarriak emanten  digu, ez soilik Elizondoko historia posten inguruan baizik baita ere, herriko “historio generala” kontatzen digu, gehienen bat XIX. mendeko datuak! hortarako “Reak Academia de Historia-ko” hiztegi geografikoaz  eta garai hortako liburuaz baliatzen da, gañera posta “apaintzeko” Elizondoko estafetatik (postetxea) atra diren hainabat karta-azalen irudiak (denak bere bildumakoak) erabiltzen ditu.

1846ko ekainaren 22. Elizondotik korellara bidalitako karta. Irudia ,Historia Postal de Navarra blogatik hartuta dago eta blogaren egilearen bildumakoa da

Blogan aipatzen da 1859an San Ildefonson siñatutako hitzarmenaren ondoren, Elizondok paper garrantzitsuaa  hartuko dula. Hitzarmen horretan Espainia eta Frantziaren arteko korrespondentzi puntu mugak ezarri eta aplikatu behar ziren gaineratasak  (bi herraldetako hainbat monedetan) zehaztu ziren. Iparraldean, muga puntu horiek sei izanen dira;  Baigorri, Behobia, Kanbo, Donibane Lohizune, Donibane Garazi eta  Uztaritz eta Nafarro garaian berriz,Donoztebe, Luzaide eta Elizondoko herriak izanen dira. Baita ere dio errepide  hegoaldetik iparraldera guruzatzen duena, Iruñetik Frantziara, egoera onean dago, eta oraindik gutti erabilia dela ( errepidea, Nafarroko Diputazioa 1847an eraiki zun) . Postak astean hiru aldiz Iruñatik “valijero”  (garai hortako korreosko funzionario antzekoa) bat  kartzen ditu eta Elizondoko estafetan Ibarrako korrespondentzia banatu eta biltzen da.

Historia postala gehigorako ez duenez ematen, Elizondoko historia orokorrako  hainbat datu (XIX.mendea) ematen ditu hortarako aistion aipatu dugun bezala, hainbat liburutaz baliatzen da.

Elizondo XVIII . mendean.

Descripciones de Navarra. Biblioteca de la Real Academia de la Historia, 9/5457, fines del siglo XVIII.
Realengo-lekua da. Herri honetan Casa Concejil, ibarreko bilerak eta audientziak ematen dira.

Ihardun jurisdikzionala zibil eta penala haraneko alkatearen eskutan daude. Alkatea  izendatzen du auzotarrak proposatuta Erregeordeak hiru urterakon alkatea izendatzen du.
Herria bi irin-errota, eliza, sakristana, benefiziatu bat, ehun eta hogeita-lau etxe erabilgarriak, zazpi hondatuak eta zazpirehun ta laurogehitamabi biztanle ditu.

Elizondo 1802an.

Diccionario geográfico histórico de España por la Real Academia de la Historia.  Madrid, 1802, 243 (horria).

Iruñako merindadeko 6. partiduae, Nafarroako erresumaren elizbarrutietan. Ibai nagusia bi auzoetan banatzen du herria… Haranean buru eta alkatesren egoitza da. Harrizko jauregi eder bat bada “Valleko Etxea” izena duna, bilerak egiteko erabiltzen dena eta eta  kartzela arras segurua daukana.

Badira bi azokak, hiru egunekoak bakoitzean, bata Pazko-astelehenean hasten dena, eta bertzia San Lucas eguna (urriak 19). Trafikoa mota guztietako ganadua osatzen du. Hospicio bat bada eta han  herrialdealdeko “alperrak” zeregin batetan aritzeko artilezko terlizak eta “valleko” lihoako zapi goxuak egiten dute. Bere biztanleria 792 pertsonekoa  da 124 etxebizitzetan, errotak… eta San Pedro apostoluaren elizan, apaiz,  4 kapelain, “luminero” bat eta arropa garbitzeko a emakume bat ditu..

Elizondo 1842an

Diccionario geográfico histórico de Navarra por Teodoro Ochoa. Escribano del extinguido tribunal de la Real Corte de Navarra, Secretario del suprimido juzgado de avenencias del de comercio, y escribano público de número de la ciudad de Pamplona, Pamplona, 1842.

Kokapena Baztan ibarran, Iruñeko Merindadekoa, eta eta zortzi liga (legua) iparraldean,  hegoaldean mugatzen du Irurita bi ligatara, mendebaldean Lekaroz liga erdira, Elbetea 200 metrotara ( herrialdeko “varak” neurria aipatzen da), iparraldean  mendi batekin eta ibai  biztanleria bi auzotan banatzen du.

Eraikin ederrak daude, eta jauregi bikaina “gobernatzaileena” deitzen diotena, elizatik gertu, ondoan frontis nagusi eta bikain bat pilota jokoan aritzeko, gibelian  ibaiaren gainean balkoi bat da  eta hortatik amuarrainak arrantzatzen ahal dira.

laborantza nagusia da, artoa, patata, barazki eta gari apur bat. Eskola bada eta han  70 mutil eta 30 neska joaten dira, eskola maixu bat dauka eta honen soldata  3.000 realak  urtekoa da. San Pedro apostoluaren parrokian Vicario, kapelainak eta garbiketarako emakume bat ditu eta lekua 1.220 arimentzako da.

Elizondo 1847an.

Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar por Pascual Madoz, Madrid, 1845-1850, 103. horria)

Kokapena Baztan ibarran, Iruñeko Merindadekoa, Bailararen erdian eta ordoki batean kokatua dago. Herrian Bailarako eta hunten bailarako Udaletxea biltzen da. Haize bortitzez babesten duen mendi “latzetz” inguratuta dago, klima izanez hotza neguan eta epela ta “sanoa” udan.  Herria ibaia zeharkatzen du eta bi kale edo auzotan banatzen du. Biztanleria 250 etxetan biltzen da eta Balleko Etxea kartzela eta eskolako gela bat edukitzen du.

Eskolan 70 mutil eta 30 neska aritzen dira. Harrizko eraikin ederrak daude, eta nabarmentzekoa da “gobernatzaileena” deitzen diotena, elizatik gertu eta gibelian,  ibaiaren gainean balkoi bat da  eta hortatik amuarrain “goxoak” arrantzatzen dituzte. Herriaren erdigunean iturri bat bada eta bertze bat urbilean, biak ur goxokoak dira baño gutti erabiliak, zeren herritarrek ibaitik zuzenean ura hartzen bai dute!.

Eliza (Santiago), bortz aldare, organoa eta apaingarri bikainak ditu. Bikarioa, sakristana, bi benefiziatuak eta garbiketarako emakume bat eliza zerbizatzen dute. Santa Engraziako baselizan apez bat bada eta hilerria ekialdera dago eta osasuna publikoarentzat ez da kaltegarria.

Post hau iteko  Historia Postal de Navarra bloga erabili dugu.

Irudia Santiago kalean hainbat urtez Elizondoko Correos-ko bulegoa egon den tokia. Irudia, Jorge Oteiza Baztan Etnografia museoan saltzen duten postala da (zerbait aldatua).

.

Read Full Post »

Amaiurko elizan egonen naiz fier.

2012ko Martxoa.

Aiten egunaren bezperan Urruñen ibili ginen, alaba Elizondoko abesbatzan ttikian aritzen dela ta Lapurdiko herri “biziki” polit horrera hurbildu giñen baztandar haurrez osatutako korua kanataldia bai zuen Urruñeko Tximi-Txama taldea eta Donibane Lohizuneko ikastolako koruekin batera. Kantuak Urruñeko Jondoni Bixintxo Xainteseko elizan eskaini ziren eta kanpotik “karan” (eder iparraldean) izan arren, benetako altxorra barnealdean dago. Sartu bezain laster argazkikamara dardazka hasi zitzaidan, izal-argi ta koloren dantza bai zen; berdea sabaia, laranja kapera, harria eta egurra, hiru pisuko graderioa…eta galeria estali horren erdi erdian organoa! organo ikusgarrie, haundie ta disdiratsue!

Urruñeko organo berrie (2009). Argazkia Pello San Millan

Ondarrian elizan galdu nintzen, bazter guztiak kuxkuxeatu nitun (alaba eta bertze haurrei jaramonik kasu iñez),  nire “flasha” tokita alde guztietan ikusiko zen; lehenengo galerian, bigarna, hirugarna, sabaian, pulpitoan…zoko guztiak argazkitaru nun, baña gehienari probetxua atera niona organo ikaragarriari izan zen, elizaren iluntasuna eta hodien disdira zoratu zidan eta berde-gorri ta urre konbinazioa, ere! eta zer erran egurra ta metalarena!…argazki kamaren objetibo gibeletik argazki “biziki” (arras, iparraldean) politak ikusten nitun non nahi! (Argazki sorta guztie Baztango Haizegoa blogaren pikasawebean ikus daiteke).

Bueltatzerakoan organoa burutik ez nintzen kentzen ahal, organoa eztakizer, organoa bakidezer…emazteak aferari garrantzia kentzen zion organoa berria iruditzen zuela erranaz, nik ezez! zihurhauniz XX.mende hasierakoa zela “art-deco” itxura ikusten bai nion…ondarrian etxera iritsi, internetan konektatu informazioa bilatu ta…tatxan!!..beti bezala, emazteak arrazoia omen zun, elizako organoa hori berriki patua izan zen hain justu 2009an. Bai, berria izanen da baña Jean Daldossok organo egileak famatuak eginidako Urruñako organo

Argazkia Pello San Millan.

berria, izugarrizko musika tresna da eta Frantziako estatuko hiru organo onenen artean dago, eta horretan zerbait badakitenek diote kontzertu bat bertan eman ahal izatea… plazer bat omen dela.

Gauza da, organua paregabea dela eta hori Baztanera parekatuz nahian (bloga huntarako)…paregabe eziña da, beno, tamainuz eta kalitatez akaso bai, baño badago baztanen, bere neurrian organo xarmangarri eta  modu batean famatua dena, bederen ezaguna eta istorio bitxia daukana eta organu hori,  Amaiurko Axunzion elizako organo ttiki ta xumea da.

Nafarroan organoetan jakidunak direnak ANAOkoak dira, elkarte hau (Asociación Navarra de Amigos del Organo) 1984an sortu zen eta urte bat geroxago “Organos de Navarra” (Nafarroako Gobernua, 1985) liburua atera zuten. Liburuko zaharberrituen kapituloan hainbat organoak nabarmentzen dute izan duten berriztapenagatik; Iruñako Sto. Domingo eta San Nikolasekoak, Tafallako Sta. María, Tuterako katedralakoa, Uztárrozkoa, Garesko San Pedrokoa, Añorbe, Isaba, Olite, Huarte Araquil, Mañerukoa, Peraltakoa, Berakoa eta doike!  Amaiurkoa ere. Bertzealdetik, azpimarratzekoa da Aurelio Sagaseta diona (Iruñako Katedralako musika kaperako maisua), organoaz solasterakoan; organoa bai ekitaldi zibil edo erlijioso bidez herrira lotuta dagola, herrian parte hartzen du, ezkontzetan, musika emanaldietan…organo bat, herriaren partea dela eta kasu batzutan iaia “herritar” bat bezala ikusten da, iritzi ta bizitza propio ta guztiz izanez eta azken honetarako adibide gise Amairuko Axunzion elizako Cavaille-Coll organoa aipatzen du, hain justu organo horrek duen inskripzioa ; “Jainkoaren goresle, deunen alaber, Amaiurko elizan egonen naiz fier“.

Amaiurko Cavaille-Coll organoren inskripzioa. Argazkia Juan Mari Aleman.

Amaiurko elizako organoa. Argazkia Juan Mari Aleman.

Egia errateko inskripzio hori bertze batekin batera doa, eta “Etseberriko nausi. Urrutia-tar Jabier eta bere anaia Santiagori esker 1919,” hitzekin hasten den. Egurran tallatutako hitz hauek garaiko Amaiurko apeza eta euskaltzalea (jatorriz Elbetearra) Cruz Goienetxe zena egitera agindu zun zeren  halaxe izan zen, bi anai hauek lortu bai zuten 1903an Parisetik ekarritako Elizondoko Santiago elizarako apropos indako Cavaille-Coll organo ederra gelditzea. Zeren Elizondarren “haundikeriaz” edo obe errana garai hartako Elizondoko parrokoaren haundikeriaz (Maurizio Berekoetxea) organoa Elizondok “merezi” zuen Eliz berri ta haundian (bi eliz dorrekin ta guzti) txikiegia geldituko bai zen eta eta eliz haundi horretan organo haundie beharko zen. Elizondok apaizaren nahiaz eta 1913ko uholdeak sortutako kalteak (ez ziren haundiak izan) aitzakia hartuz, eliza berria izan zun Berekoetxea jaunaj baitere bere organo berri eta haundiarekin eta organo zaharrak (hain zaharra ez zena) zorte onez bigarren aukera bat izan zun Amaiurko herrian eta hortaz 1903ko Cavaille-Collek “erraten digu” … Amaiurko elizan egonen naiz fier.

Post hau iteko erabili diren liburu ta web horriak:

Lander Santa Mariaren “las cuatro estaciones en el Valle del Baztan”  (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) liburua.

www.anao.es web horria (Asociación Navarra de Amigos del Organo).

http://www.diariodenavarra.es-ko Aurelio Sagasetaren “Organos de Navarra” artikuloa (2009).

www.urrugne-tourisme.com webgunea.

Baitere eskermilak eman nai nun Ixabel Alemani, Amaiurko organoaren argazkiak uzteagatik.

Read Full Post »

Beartzungo kuartela

Baztanen badire bazter ederrak, paraje politak ta toki kuttunak, batzuk magikoak ipuin ta kondariaz beteta; Xorroxin eta lamiak, infernuko erreka eta diablua, jentila ta harrikulunka bezalakoak. Bertze batzuk berriz, historioak eta garai bateko gertakizunak kontatzen digute,  eta azken hauen artean Beartzungo kuartel zaharra izan daiteke, edo obe errana eraikin zaharraren ondareak izaten ahal dira! ikusgarria bai da (bederen nerentzat) han menditartean, lañoetatik atratzen, eraikin “fantasma” bat bezala ikustean..

Beartzungo kuartela, izena dion bezala Elizondo eta Elbeteko mendi-auzo hontan dago, hain zuzen Burgaren magalean, Mutilaskoneko bide ertzean eta Gazteluko Bordaren inguruan. Beartzun Elizondoko auzo urrunena eta bakartuena da, baitere jende gehiena ez jakin arren zati bat, kuartela eta zenbait bordalde barne Elbetekoak dira. Beartzun auzoa mendiz inguratuta dago: Burga (810 m) eta Oiza (710 m)  iparraldetik; Argañetak (1003 m), Urruskak (990 m), Zarkindegik (860 m), Eihartzeko gainak (870 m) eta Hargibelek (990 m) hego-ekialdetik, eta Kola (830 m) mendiguneak hego-mendebaldetik. Mendi horien guztien erdian, auzoari eta inguruari izena ematen dion errekak zeharkatzen du: Beartzungo errekak! eta bere albotan, Beartzun auzoko baserriak daude barreiatuta. Beartzun mugaldea da, muga “fiktizio” baten bertze aldea da. Bi estatuen (Espainia eta Frantzia) artean ezarritako muga administratiboaren alde bat, bertzia Baigorriko ibarra da, Banka, Aldude, Urepel…

Espainia eta Frantzia arteko muga administratiboa baztandar haunitzi onura ekomomikoa ekarri zien. Baztandarrek, “alde huntan” behar ziren produktuak (ekaiak) “bertze aldetik”  ekartzen zituzten, ekai horiek ezkutuan mugatik pasarazten zituzten hegoaldean saltzeko. Beartzun Nafarroa eta Nafarroa Behereko mugatik gertu dagoenez, “gau lanaren” eremua bihurtu zen, ( kontrabandua Baztanen  gau-lana izenarekin zautzen zen, muga zeharkatze gehienak gauetan izaten bai ziren) . 40ko hamarkadan kontrabandoaren puntu gorene izan zen bailaran, eta hurrengo hiru hamarkadetan ere kontrabando ugari egon zen.  Elizondora iristen ziren “pakete” gehienak Beartzundik pasatzen ziren nahiz eta bertze batzuk Sara-Orabidea-Bagordi bidea zeukaten. Beartzungo muga babesteko eta mugalarien lana eteteko, kuartel bat jarri zuten, Beartzungo kuartela!!

Argazkia Pello San Millan.

Kuartela bai karabineroen edo Guardia Zibilen kauartela bezala zautzen da, gauza da bai karabineroak eta bai guardia zibilak ibili zirela bazter hoietan. Karabineroak  1829an sortutako gorputz armatua zen, bere ardura kostaldea eta mugak zaintzea eta iruzurra eta kontrabandoaren errepresioa zuen. Karabineroak ejerzitoaren organigramaren barruan zeuden eta 1913ko udal idatzietan agertzen den bezala Udalak garai haietako Defentsa Ministerioari Beartzungo lurrak utzi eginen dizkio (ez erabiltzekotan, lurrak bueltatzeko klausularekin) eta handik haintzin karabineroak bere postua izanen dute. Gorputz armatu honek, gerra zibilan errepublikako gobernuari leiala izanen da eta horren ondorioz gerra amaituta desagertuko da zeren 1940an  Guardi zibilan barne integratuko dute. Postgerrako lehenengo urte hoietan mugen babesa guardia zibilen esku egonen da  eta hauen antolakuntza Nafarroan, lau konpainiazkoa izanen da eta Iruñan, Auriz, Ezkarozen eta Elizondon kokatuko dira. Kompainia bakoitza hainbat postu eta destakamentutan banatuko dira, Endarlatzan hasita eta Luzaideko Gañekoletan bukatuz  20 guardia zibilen postu ezarriko dira, Baztanen hain justu; Aritzakunen (4), Errazun (9), Arizkunen (5), Beartunen (13) eta Urkiagan (12) . ( giltzatarteko zenbakiak, guardia zibil kopurua adierazten du, datak 1958koak dira eta “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburutik atraiak daude, 263 h). 1943an  Ministroen kontseiluak estatuaren hainbat eraikinak berritzeko, hobetzeko, haunditzeko eta egokitzeko  baimena emanen du eta hoien artean Beartzungo kuartela egonen da. Kuartela egokituko da, 80 hamarkadan zeukan itxura hartuz eta  hamabortz guardia inguru, kaboa, sargentua eta lotinanta barne, batzuk familia ta guztikin! edukitzeko   gaitasun  izanen du eraikin “berria”.

Argazkia Pello San Millan.

Kontrabandua borrokatzeko eta mugalariak arrapatzeko zeuden hemengo guardiak zibilak eta horretarako 72  orduko jardunaldietan  lan egiten zuten. Bikoteka kuarteletik atra eta ingurko bide, zoko eta antzekoak zelaztatzen zuten, hiru egun hoietarako (atseden hartzeko, bazkaltzeko…) bi postu zeukaten guardia zibilak, bat Urruxka inguruan Berdaizen ta bertzia Harrikulunka aldera. Pedro Mari Esartek bere “El contrabando en Baztan, contado por sus protagonistas” liburan kontatzen dun beala ( 144 h) Beartzundik bi zamalarien (paketeroen) ruta baziren, Aldudestik atratzen zena, kuartel gañetik pasatuz, Belaun, Ogueta eta Galartzako estalpean akitzen zena. Bertzia Urepelen edo Bankan hasiera, Bustenea, Urruxkako kaxkoa , Basabar eta Gusmeta zuen ibilbidea. Normalki  guardia zibil bikotea Iratze meta baten atzian ezkutatu itxarotzen zuten eta paketeroak ikusterakoa “altoa” emanez eta batzutan tiroak airera botaz ere, atratzen ziren. Erran behar guardia zibilen bizitza gogorra zela eta soldata gutxikoa,  gehienak “bustita” zeuden eta arazo gehienak guardia zibil berriak sortzen ahal zuten, ez bai zekiten ezta kontrabandistak ezta ere guardial  zibil zaharrak, nola “hartuko” zuten kontrabaduaren afera…baiña gehienetan deus erran gabe segidan konturatzen ziren ze funzionamendua batzen eta bere “partea” eskatzen akitzen zuten.

Guardia zibilen eta barriden arteko erlazioa erraten ahal da  hona izan zela edo bederen normala, Beartzundar neska batzuk guardia zibil batzuekin ezkondu ziren, Beartzungo eskolako haurrak orakundeko boletuak kuartelara saltzera joaten ziren, baitere auzotarrak kuartelera gerturatzen ziren telefonoz deitzera, hangoa baitzen inguru hartan bazegon telefono bakarra eta urte haunitz, Beartzundarren igande arratsaldeko topagunea edo bilgunea izan zen ere eta hitz hauek erranda “ikusiko gara kuarteleko soruan”  igande arratsalderako gelditzen ziren. Baina egun beltzak ere pastu ziren kuartelaren inguruan, normala zen paketero bat harrapatzean kuartelean sartzea eta ” andanada de hostia” batzuk eramanda atratzia, baina gertakizun txarrena edo tristena,  1924ko gau ilun batean gertatutakoa izanen da.

Urte hortan gertatutakoa,  Jose Antonio Perales Diazen  “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburan, Urruxkako Joxepi Mihuraren ama kontatzen du, nola Arizkungo gazte batek utsik joaten zela ( iparraldera paketeak hartzera) eta ustezko motiborik gabe tiro bat bota eta hil zuten. Aipatzen du sarjentuak “no tiene perdón ni de Dios  ni de los hombres” erran zula eta arizkundar mutikoak izenik gabe lurperatua izan zela. Iñork ez zuten zigortu hilketa horrengatik eta ezta ere ez zuten utzi familiari gaztearen gorpuari hurbiltzea.

Liburu berberan, Joxepi berberak aipatzen du, 80.hamarkada bukaeran kontabandua bukatuta (bederen kontrabandu herrikoia) dagoenez 1984an Guardia zibilak Kuartela uzten dute eta utsik gelditzen da. Hasiera batean kriston planak badire eraikin zahar hortarako eta  mugimenduak izanen dira eraikina hotela edo pisu erresidenzial, apartamentu eta halako zerbaitean bihurtzeko baña ladrilluaren boomaren garaian,  lurra eta eraikuntza negozioa zela, gauz arraroak eta beltzak atera ziren. 2004an Espainiako Defentsa MInisterioak bereak ez ziren kuartel zaharraren lurrak saldu omen zituen partikular bati, eta honek Serkoa SL merkataritza enpresari saldu zizkion ta enpresa honen nahia eraikin horretan astion aipatutako konplejua itea zen baña ezinezkoa zen itea, zeren saldutako hektare gehienak komunalak  omen ziren. Horren harira, Udalak lur horiek itzultzeko tramiteak hasi zitun eta apartamentuak egiteko ideia gelditu zen, baian berriki ezagutu da erreklamazio data pastu omen dela eta Baztango Udalak lur horiek betirako galdu ditula. Elizondo-Elbeteko Beartzun auzoan, dagoen kuartel zaharra erortzekotan dago orain, teilatu gabe, berroz, sasiz eta sastrakaz beteta eta gure istoriaren fantasma gise bezala…agertzen zaigu lañotartean!!!

Post hau iteko urrengo liburuak eta webguneak erabili dira.

“El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas”. Pedro Mari Esarte Munian. (Pamiela 2011 ).

“Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental“. Jose Antonio Perales Diaz (Nafarroko Gobernua 2004).

Ttipi TTapako “beartzungo-kuartel-zaharraren-lurrekin-gorabeherak? “artikuloa.

Berriako Iker Friasen “Beartzun: duela ehun urteko xarma” artikuloa. (2007)

Gaur egungo Beartzungo kuartelaren argazki gehiago ikusteko  “Baztan argazkitan” argazki blogako post hontan http://baztanargazkitan.wordpress.com/2011/09/11/beartzungo-kuartel-zaharra/ ikus daiteke.

Read Full Post »

Irurita apezpikua.

Ttutturruak, larruak eta mozorroak, sabaian datorren urterako gordetuta utzi dugun hontan eta azken postak “neguko festaz” aritu garenez, erran behar errauskiko asteazkena pastuta, hurrengoak, negutik udaberrira pastearen bestak izanen zirela, hau da! lurra ta naturaren berripizkudearen ospakizuna! (behipin garai batean). Baina gaur egun ala ez da eta berrpizkundea ospatu arren, berriki utzi dugunekin arras ezberdiñak  dira, hain justu kutsu erlijioso haundikoak! besta tristea, isila ta iluna, kristautasunaren bururen eriotzaz oroitu eta bere erresurrekzioa ospatzen bai da.

Aste Saindua, oraindik bere “mamia” eta oinarriak mantentzen duenez (ez da akaso berdin gertatzen eguberrikin) Kristautasun Katolikoaren Instuzioa edo erakundearentzat besta egun nagusienetakoa da eta bere presentzia nabari da.  Eliza Katolikoaren erakundea hortan,  baitere nabaria izan da, gure inguruko eliz gizonen presentzia.  Baztandar hauetako haunitz instituzio Katolikoaren barruan garrantzi haundiko edo nabarmen haundiko postuak bete edo izan dute; Lorenzo Irigoyen Dutari Erratzutarra XVIII.mendean Iruñeko apezpiku izandakoa, Durango eta Michoacaneko apezpikua Martin Elizacoechea Azpilkuetarra…eta gure asteko protagonista, Barzelonako gotzaina Manuel Irurita Almandoz, baztandarra ez izan arren, abizenak aparte Baztanekin zerikusia zeukana!.

Orain dela hilabete batzuk Iruritako dorretxeak ta jauregiak argazkiratzen ari nintzela eraikin ezezagun eta bitxi batekin topatu nintzen.  Eraikina Iperburu kalean dago, herriko elizaren gibeliaan, eta jauergitxo edo palazete antza dauka. Etxeaurrea hiru pisutan banatua dago eta nabarmentzekoa da harrizko erdigunea: ate arkoduna, balkoiaren  harri gorrizko ingurua eta honen gainean dagoen armarri bitxia. Armarri “kuarteatuduna”, (laurdenetan banatua) arreta pitu zidan elementu ezberdiñak agertzen bai dira. Laurden batean Lekauzko kolegioaren anagrama ageri da, bertzean “bihotz saindua” eta behitikoetan Baztango xakea eta Ultzamako zuhaitza. Gañera, guzti hauen azpian “Opert Ilum Regnare” textua dauka eta armarria inguratzen, baitere hareharrian zinzelatua “DD Emmanuel  Irurita Almanndoz Dei Et A.S.  Gratias  Episcopus Barcinonensis” irakurtzen ahal da. Datu guzti hoiekin, Obispoaren etxea izenarekin zautzen den jauregitxoa zela pentsatu nun baña badaezpada zehaztatzeko atra nun argazkia Pello Iriarte historiatzaile Iruritarrari erakutsi nion eta berak baiez, “Obispoaren etxea” zela, 30.hamarkadan eraikitakoa eta Manuel Irurita Almandoz apezpikuaren jatorria ultzamatarra zela aipatu zidan. Gañera Bartzelonako gotzainaren eriotzaren inguruan gaur egun dagoen kalapita azaladu zidan!!!…guzti hori zirrada piztu zidan eta eta apezpiku honen bizitzari buruz zerbait irakurtzen hasi nintzen.

Aistion (arestian) aipatu dugun bezala Manuel Irurita Almandoz  jaiotzez  Ultzamakoa zen, 1876ko Abuztuaren 19an Larraintza herrian sortutakoa hain zuzen. Gaztea zela bere ikasketak Lekauzko Aita Kaputxinoen kolegioan in zitun (hortaz palazeteren armarrian kolegioaren anagrama ageri da), gero Iruñako seminrioan ikasketak segituko ditu eta maixu bezala Zugarramurdin arituko urte batzuz. 1905tik aintzin Valentzian emanen ditu hainbat urte apaiz bezala eta bere “eklesiastika” prestakuntza Universidade Pontifician  amaituko du eta Filosofia eta Teologia doktore bezala graduatuko da. 1927an Lleidako gotzaina izendatuko diote eta han egonen da 1930ko Martxoartio, Bartzelonako apezpikua hautatua aterako bai da.

Kronika ofizialak dioten bezala Bartzelonako gotzaina bezala sei urtez egonen da Irurita Almandoz doktorea. 1936ko Uztailaren  Nazionalen altxamendua Bartzelonan porrot iten du eta hortik aintzin Hiriburuaren kaletan C.N.T.ko milizianoak nagusiak dira. Aldaketa hau hasieratik arazoak ekartzen dio Napar elizgizonari  eta ia Uztailaren 21an alde egiten du eta  Antonio Tort bitxi-saltzailearen etxearen sotoan ezkutatuko da bertze monja batzukin batera.1936ko abenduaren 1an  Pueblo Nuevo-ko 11. kontrol taldearen 12 milizianoak Antonio Tort-en etxean sartuko dira eta bai bitxi-saltailea eta bere familiarekin batera Irurita eta hiru monjak atxilotuko dute. Bertze batzuk diote meza ematen ari zela, kalean kriston eskanbila entzun zuela eta elizatik atra zela bitartekaria bezala iteko, tenore hortan zegola milizianoak etorri eta atxilotu ziotela.

Gauza da,  Abenduaren 1an Montcada i Reixacko kartzelara eraman izan zela eta  bi egun geroxago (abenduaren 3aren ilunabarrean) fusilatu zuten eta aipatzen da fusilatzerakoan, zutik, lasai eta fusilatzaileen begietara begiratzen “os bendigo atodos y bendigo las balas” esaldia erran zula…baña guzti hau gezurra izan zela dirudi edo  behinpin dudan patzen dute urte hauetan agertu diren dokumentuak eta garai haietako lekuko batzuen testifikazioak ere.

Argazkia, http://www.imperioromano.com webguneti hartuta dago

Dokumentu ta iritzi hauek Manuel Iruritaren Beatifikazioa kaka zaharran uzten ahal dute, orain arte nafar obispoa gerran zibilan gorri-separatistak hildako bertze 21 martiekin (elizgizonak hilak) batera beatifikatzeko zerrendan zegon, baña  pobatzen baldin bada egun hartan hil ez ziotela eta gerra osoan ezkutatu egon zela, beatifikazio zerrenda hortatik eroriko zen…eta pruebak azaltzen dutenez Manuel Irurita abenduko gau hotz hortan fusilatua…ez zen izan.

Erraten dutenenz, Anarkistak Bartzelonako kaleak bereganatu zutenean (1936ko Uztailaren 21an) Durruti berberak obispadura joan zen eta erdi ezkututa Irurita gotzaina atra zun. Durruti anarkistak promestu zion Generalitateko Lluís Companys presidenteari  prelatuari ez litzatekela ja da gertatuko. Kontatzen zun egun hoietan Bartzelona gobernatzen zun  Milizia Antifaszisten Komite Zentralako  Esquerra Republikanako Joan Pons ordezkaria, apezpikua eta anarkistak episkopal egoitzatik  ia hiru milioi pezeta erretiratu zutela ( billete eta baloretan)  Ia bi milioi  Gobernuarako ziren eta hirugarrena prelatuari ja ez gertatzeko. Badirudi Montjuïcko kartzelara eraman ziotela eta han  F.A.I.ren eskuetan 1937artio bederen han zegola (Gurutze Gorriaren dokumentu batengatik) eta gañera ongi zaindua egonen zen. Ongi zaintze hori bai Durrutiren milloiarengatik eta baita ere Manuel Irujo jeltzale naparrak emandako 24.000 pezetengatik. Manuel Irujo errepublikan diputatua izan zen eta bere alderditik bai Iruritak elizgizona eta euskalduna omen zenez babesten sauiatuko zen.

1937an gotzainaren pista galtzen da eta dirudienez prisoindegitik ihes egitea lortuko zuen eta gerra zibila irautzen duen bitarte soto batean gordetuta pasatuko dit hurrengo urteak. Bitxia da Elizak 1942 arte ez dula Bartzelonako gotzain berri bat izendatzen eta hori 1937 Urrian bertze hildako apezpikuen ordezkariak izendatzen dutela, Bartzelonako ezik doike!! gotzain berri bat izendatzko aintzinakoa hila egon behar bai da. Eta guzti hau proba bezala balio ez badute bada lekuko batzuk zin egiten dutela 1939an Nazionalak Bartzelona libertarian sartzen eta “askatzen” duten egunean Irurita Almamdoz apezpikua ikusten diotela eta ek ezagutzezen diotenean eta “Señor obispo, creíamos que lo habían fusilado” erranez urbiltzen direnean, “No griten, que me comprometen” erantzunez agurtzen die.

Erraten dutenez lekuko hauek (behipin hiru persona, hoietako bat gotzainaren monagilloa) kalitateko lekukoak dira, ez bai dira ezta anarkistak ez independentistak… baizik erligio gizonak eta hauen testingantza interes haundikoa dira eta kontuan hartzekoak! baña preladoaren beatifikazioa zalantzan utziko zutenez  Erlijio Kristau ta Katoliko Erakundetik ez dute jaramonik kasu iten eta Manuel Irurita Almandoz doktorea 1936ko abenduaren ilunabarreko 3an fusilatuta hil zutela buru gogor segitzen eta segituko dute! bertzenik martirra ez zen izanen eta haientzat garrantzi haundia omen du ta!

Post hau iteko erabili dugun webguneak:

infocatolica.com webgunearen Germinansen “El calvario póstumo del Dr. Irurita” artikuloa.

elpais.com-eko Francec Valls-en “Irurita, el obispo que no fue martir” artikuloa.

Gran Enziklopedia Navarra webguneko Irurita Almandoz, Manuel aipamena.

euskomedia.org-eko Auñamendi enziklopediako Manuel Irurita Almandozen biografia.

wikipedia.org.

Baita ere eskerrak eman nahi nun Pello Iriarteri Irurita Almandoz personaia ezaguztearatzeagatik.

Read Full Post »

Mauricio Berekoetxea.

2011kako Urtarrila.

Jakin berri izan dut,  Lander Santa Matiaren bidez (diario de noticiaseko artikuloan) Elizondoko kabalgatak aurten 80 urte betetzen zitula (2011), eta kabalgataren sortzailea Elizondoko apeza, Mauricio Berekoetxea izan zela, bere anaia Juan organistarekin batera. 

Argazkia J.M. Ondicol, http://www.diariodenoticias.com

 

Maurizio Berekoetxea Oscoz Elizondarrak, Elizondon apez moduan  XIX.mendearen bukaerako azken urtetatik eta ia ia XX.mendearen 30. hamarkada artio aritu zen, hain justu 22 urtez  (lenago Lesakako parrokoa izan zen) eta Landerrek aipatzen duen bezala apaiz arras “aktiboa” izan zen. Ez zuen bakarrik kabalgata sortu baizik baita ere Elizondoko eliza berria iteko (gaur egun dagoen tokian) gogo haundiak patu eta zerikusi haundia izan zun.

Baña, gogo haundiena patu zuen gaian, musikan, kantan eta  Kaperaren abesbatzan izan zen. Elizgizona, organista paregabea zen eta lan ikaragarria in zun arlo hontan Elizondon. Bere lana herrian, musika konzientzia izatea edo piztea izan zen. Bizitasun haundiko gizona izan zen eta ahots bilatzaile nekaezina ere, kalean, kaperako abesbatzan sartzeko asmoz bere ahotsa probatzeko, jendea”erasotzen” zituen . Erraten da, Elizondo erdiari solfeoa erakatsi ziola, hau da gizonei, zeren bertze erdiak, neskak, Sagrario Lazarori esker ikasi zuten.  Baita ere, aipatzen da, solfeoa eta kanta irakaste horren nahi edo gogoen atzetik, Berekoetxeak bere interesak eta irabazkiak bazituelka, zeren hileta bat abeslariekin zelebratzia, primerako hileta zen eta honek diru gehiago kostatuko zun,eta bera zeukan kantariak horretarako!, oroitu behar gara, garai haietan  primerazko, bigarrenezko eta hirugarrenezko hiletak bazirela .

Bañan zurrumurruak alde batera utziz, erran  behar da ia 1895 urtean, lehenego Kapillako ahotsei batuta astinduko dula. Kapilla barruan, bi abesbatz baziren, bata ahots mistoekin osatua eta bertze bat soilik larunbatetan abesten zuena eta ahots “tipleak” zituena. Gazte hoiek, Berekoetxeak zeukaten  musika frantsazko artxiboarekin eta ia ia profesional disziplinarekin, abestea ikasi zuten. Kapillaren lehenengo garrantzi haundiko emanaldia 1925an izan zen, Elizondoko eliza berria inaguratu zen egunan. Meza horren buru, Vatikanoko nunzioa (Vatikanoko diplomaziaren ordezkaria) zegoen, Federico Tedeschini monsignorea eta Kaperari kategoria pixket gehiago emateko, Iruñetik bortz abeslari etorri ziren.

Urte batzuk geroxago, gauzak aldatu ziren eta, 1930 aldera Baztandarrak ziren joanten zirenak “El Orfeon Pamplones” indartzera, abeslari hoiek Eraso anai-arrebak, Juan, Pablo ta Pakita eta Angel eta Tomas Garayotarrak ziren. 30. hamarkadan aldera, Berekoetxearen batutatik bi Baztandar kantari beaunaldi pasatu ziren eta bere hiltzearen ondoren, hiletan, Santio egunan ta eguberritan abesten, Kapilla segitu zun (urte batzuz). Gero, erten ahal da Berkoetxearen ahotsak, hirugarren eta laugarren belaunaldiak segitu zutela Baztanen abestuz, hori bai,kasu hontan, 1942an Erasok sortutako ” Orfeon de Elizondo” abesbatzan eta denborarekin “Agrupacion Coral de Elizondo” izena zuen eta duen abesbatzan.

Kapillaren inguruko bitxikeria bat aipatuz erran 1950an Kapillak Etxalarren izandako hileta “de primera” batean abestu zun, eta hileta horren defuntua, garai hoietako ABC eta El Sol egunkariako zuzendaria zen, hau da Manuel Aznar, Spainako presidente ohiaren aitexia.

Mauricio Berekoetxea, Baztango Parroko arzipestea zen, organista eta ahots irakaslea eta Elizondno musika inguruan garrantzi haundiko pertsonai izan zen, kultur inguruan mila salsetan sartue eta dirudienez bere garaian preziatutako gizona ere. Elizondoko parrokoa gaixotasun luze eta mingarri baten ondorioz 1933ko abuztuaren 24an gaueko 23:00 zendu zen. Urte erdi bat geroxah¡go (1934ko urtarrilan)

Maurizio Berekoetxea 20. hamarkada aldera. Utzitako argazkia.

 Elizondoko herria, Maurizio Berekoetxeaz ez ahazteko eta Elizondarren memorian beti egoteko, herriko kale bati bere izena emanen diote, eta eliza ondoko kalea eta betidanik Alduides bidea izenarekin zautzen zena, txaflan  agertzen den gise, Monseñor Berecoechea etorbidea izanen da.

Post hau iteko urrengo materiala erabili da.

Diario de Noticiasko N.P. -en “La cabalgata de los magos cumple 80 años en elizondo” artikuloa.

“Baztan solasian, ahozko tradizioaren bilduma” liburua. Maite Lakar Iraizoz eta Ana Telletxea Koxkolin. Nafarroako Gobernua-Baztango Udala (2006)

“El silencio electrico. Cincuenta añaos de la Coral de Elizondo” liburua. Carmen G. Romero (1992)

“El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas”. Pedro Mari Esarte Munian. (Pamiela 2011 ).

Eta doike! gure amatxiren oroizapen lausotuak (goian bego)

Read Full Post »

Eliz ondotik…

Apiriliko azken hiru asteburu hauetan e.t.b.ek Elizondoko elizako meza grabatu eta igandetan telebistan bota izan du (azkena, Igandea 25). Nahiz eta eliza bi urte daraman zaharberritu zutenetik (2007ko Abenduan, ireki zen 13 hilabete itxita egon ondoren) oraindik badira batzuk sorpresa hartu dutela ikustean, gaur daukan itxura, hagitz desberdiña haurrak giñen garaietik, kolore bizikin margotue, urdiña, pilareak, burdeos kolorez, kapitelak berdez ta urre-antzekoa, retabloa disdiratsue, gurutze gangako kermenak nabarmenduak, bidrierak garbituek eta lurreko zorue ta guztia aldatuta, tarima zaharraren ordez, zeramika beroa (berogailua azpitik bai doa).

Kampoalde ere orain dela gutti akitu zuten, harria garbitu, rosetona margotu, dorreko utsunetan muralak patu eta bidriera zahar ordez, margotutako arlauxak. Irudia ederra edukiz, zihur izanen dela Elizondo gehin argakiratzen den gauza, eta normala da kanpotarrei entzutea argazki atratzen duten bitartean;- Ze haundie (herri batendako), est jolie et grande, une merveille, ze ederra, que preciosidad, es monumental…halako gauzak. Egia errateko haundie edo monumentala bai da, Elizondokoa izanez, “la city”, bere “haunditasuna” edo “haunditasunkerie” nabari behar da eta ze hobe Elizan irudikatu, gañera herriak, hortik badirudi artzen dula bere izena. Bertzealdetik kanpoaldea, Polita?- Ba, zer erran, simetrikoa bai, ekilibratua ere bai, bi dorre hoiekin (bat gezurrezkoa), baña polita?. Arkitektura aldetik Neo-klasiko antzerako eliza izanen da edo definitu gabeko estilo batekoa, XX. mende hasierako eliza bai da, hain zuzen 90 urteko eliza “berri” bat da, zeren 1920an inaguratu zen, nahiz eta urte batzuk gehiago obrak iraun zuten (1918-1925). Elizondoko Santiagoko eliza berriaren arkitektua Lino Plaza Lekauztarra izan zen eta aintzineko eliza zaharraren elementuak berreskuratuko du, erlojuaren dorrea adibidez (eskuineko dorrea) eta hori bezalakoa, bertze bat proietatuko du.

Gaur egungo eliza 1913ko uholde famatuen ondorioa da, zeren aintzinako eliza, gaur egungo Jaime Urrutia kalean zegon, Arizkunenea aurrian ta udaletxearen ondoan, gurutzeko plazan (eskuineko argazkia) eta urte hortan ura barrura sartu eta kaltetua suartatu zen, hori berriro ez pasteko ideiarekin,  ibaitik haratxago  eta gibeleko larretara eramatea erabaki zen, beno edo behipin hori erran zen. Gauza da, eliza zutik iraun zula uholdearen ondotik, hain justu 1918artio eta urte hoietan garaiko apeza, Berekoetxea aita, denetatik in zun Elizondok (edo berak), eliza berri bat izateko.

Elizondoko eliza “gaztia” izan arren, bada bat honek baño berriagoarikdena Baztanen. Almandozko San Pedro eliza da eta 1956an eraikia izan zen. Bere ondoan, eliza zaharraren ondarrak daude eta ondarrak, zaharrak dira, zeren pentsatzen da 1200 urte ingurukoak direla nahiz eta eliz zahar hori XVI mendean zerbait berritu zen eta garai haietako portikoa eta retabloak eliz berriari eraman ziren.

Nahiz eta dokumentuen arabera, argiñen kontaratuak, bere garain lanak akitu ez direlako pleitoengatik,materialen zerrendengatik…badakigu elizi gehienak 1500-1600 urte hoietan, egin zirela, adibidez; Elizondokoa, Berruetakoa, Lekauzkoa, Arraiozkoa, Arizkungoa, Oronozkoa, Elbetekoa, nahizta gaur egun daukan itxura XVIII. mendekoa izan. Zerbait iduritsua  gertatzen da Iruritakoarekin eta kasu apartekoa Erratzukoa izanen zen, zeren dokumentuen arabera 1594an akituta zegon, 1729an haunditua eta gaurko itxura, sakristia etabar, 1913ko uholde ondorioz izango zen, zeren ur-jasa, eliza bitan zatitu zuen eta konponketa sakon batera behartua izan zen. Honek, koindaira bat sortu zun, erraten da ikusi zela elizako kristo-gurutzaduna ibaian ura zeramala eta zubia pasatzerakoan mirari bat bezala bapatian ura bere egoera normalara  bueltatu zirela, baita ere erraten dat kristo hori Oieregiko Erreparazean zubiti pasatzen ikusi zela!!!… Gartzaingo ere mende hauetakoa de eta bitxikeri bezala aipatu eliza haunitz bezala, aterpean herritarrak lurperatzen zutela eta horren ondorioz ikusten dira hainbat harlauzak abizenekin zinzelatuak, baña San Martin eliz hontan, harlauza hoiez gain, arkupeko xoko batean, harrizko “sarkofagu” zigilatu bat bada, izenarik gabe, baina hiru “bandetako” harmarri xume bat zinzelatua, Gartzaingo Iturbidetar tradizio militarrezko familiaren harmarria dena (famili hontatik, enperadore bat ta guzti atra da),eta ere ezin ahaztu Zigakoa, 1593-1603 iña eta Baztango katedrala goitizenarekin zautzen dena ta “misterioz” beteta dagona.

Bertzealdetik bertze eliz baztandar baztuk mende hoietan, berritu, konpondu edo haunditu egin ziren eta hoiek  jatorriz erdi arokoak ziren. Hoien artean Amaiurkoa izanen zen eta 1582an Amaiurko gazteluko harrikin eliza berritu eta haunditzen da, edo Azpilkuetako San Andres eliza, komentatzen dena eliza baño lehen gotorlekua izanen zela ( gaur egun itxura hori mantentzen segitzen du, harrizko kuboa, olio beroa botatzeko zirrikituak…) eliza 1597an berreikitzen da eta XVIII. mendean Durango ta Michoacanko Apezpikua eta herriko semea zena Marti de Elizakoetxea 6000 peso emanen ditu herriko eliza berritzeko edo Anizko elize xumea bezala, toki defensibo batian dagona, kasko batian eta jatorriaz erdia aroko dorrea zena.

Baztanen, elizen inguruko bitxikeri haunitz baldin badira, eliz haunitz badirelako izanen da , hain zuzen 16, herri bakoitzeko eliza gei bertze bat, Lekauzko kolegiorena, nahiz eta kolegioa ez egon (fisikoki). eliza, oraindik zutik irauten du!, elizaz gain bada basilika bat Zozaian, hainbertze kapera, hainbertze komentutan, Oharrizen, Arizkungo klarisetan, El Pilarren, zaharetxean…eta hamaika baseliz, baztago zokotan sakabanaturik.

Read Full Post »

Agotak, betiko baztandarrak.

---

Martxo martxanta larru tratanta, hala dio erranairu zahar batek, baño larru tratanten ez izanik, hilabete hontan pelikulagileak izan dugu. Martxo hasieratik Iñaki Elizalde zuzendariaren aginpean Baztan pelikula grabatzen egon dira, pelikula baztandarra dela erraten ahal dugu, baztandar aunitz lan in dute; meritorio lanean egon direnetik hasita, extrak edo figuranteak, aktore paperetan egon direnak artio, Mirentxu Goinetxe amaiurtarra, Patxi Bengoetxea.. baita produktoretako bat Miguel Pruaño elizondarra da, zuzendariari gidoia, baztandar baten bidez iritsi zizaion…izena, paisaia eta historioa edo historia ere baztandarra da.  Pelikula, baztandar talde baten bazterkeriaren inguruan doa, agotak, pelikulan bazterkeri hori garai ezberdiñetan azaltzen dute, XVII.mendea eta XX. mendea hasieran, zeren halaxe izan zen eta joan den mendearen hasierartio  nahiz eta agote hitza ia ez erabili, bozatarra deitzen zieten  mespretxu bezala Bozateko baztandar herritar haiei.

Nahiz eta  1817an lege baten bidez, onartu zen bozatarren eta bertze baztandarren berdintasuna, bazterkeria, isekak eta ankerkeriak segitu zuten jasatzen. Hala ikusten ahal da garai haietako (XIX eta XX. mende hasieran) hainbat dokumentuak badirelako, bazterkeri horiek azaltzen direnak, adibidez; 1840an Bozateko Bidegain familia Iruñeko elizbarrutiari bidalitako kexa, erranez Bozatekoak direlako, elizan beti azkenak dira eta ez bakarrik eguneko elizkizunetan, baita ere hiletan eta beren (bozatarren) hileta, familia beti azkena dela eta uste dute hori agoteak direlako, da. Bitxia da Arizkungo apaizaren erantzuna, hori herriko tradizio zaharra dela eta Bozate herria baino “modernuagoa” (hitz hori agertzen da eta berriagoa dela erran nahi du) dela eta normala dela herrikoak, biztalde zaharragoak edo betikoak direlako aukera hori izatea… eta hala izan zela dirudi orain gutti artio zeren Julio Caro Baroja, Paola Antolini “los agotes historia de una exclusion” liburuaren prologoan aipatzen dun bezala, bera gazte zenian ikusi zula Arizkungo elizaren bozatarren tokia, atzean bertzengandik banatua eta atzekoaldian eta bereizkuntza hori 1936ia artio iraun zuen. Ez bakarrik elizako gauzetan baztertuak segitu zuten, bizi normalean ere bai, adibidez bezala 1905 baztandar batek epailerean aurrera eraman zuen arizkundar bat bozatarra deitu ziolako bere alabari eta hitz horren atzean agote hitza zegola erranez, auzitegiak erantzunez, bozatarra ez zela iseka, nahiz eta jakin agote erran nahi zula, ta agotea irain eta mespretxua egiteko erabiltzen zela eta holakoak pilakak, 1890an Zigan boztar neska bat dantzan sartu zelako dantzatik atraia izan zen, ta 1820ko epai bat gizon batek bertze bati 25 libera ordaindu behar diola Agotea deitzeagatik. Auzi guzti hauek 1817ko legearen ondorego denuntziak ziren, baña gutti haurrera iten zuten zeren oraindikan, barrenean sartuta zegoen ezberdiñak, zirela.

Ezberdintasun horrek aintzinatik zetorren, ia 1515an bozatarrak kexatzen dira Leon X. aitasainduari, jasatzen duten tratu txarrez, honek bulda (bula) bat bidaliko du haien alde, baina ja ez du aldatuko, ez garai hartan ezta urrengo mendetan eta arestian aipatu bezala, XIX. mendean bazterkeria mantendu edo akaso gogortuko da ( badire hainbertze auzien dokumentuak). Aipatzen da garai haiek hanitz gogorrak izan zirela bozatarrentzat eta zegoen bazterkeri haunditu zela  bertze gai batendatik. Bazterkeri errelijiosoa eta fisikoz gain (ezberdiñak zirela, batzuk aipatzen dute buztana ta guzi zutela) gehitu beharko zen, bazterkeria ekonomikoa edo bekazkeria ekonomikoa. Zeren mende horretan goseti haundiak  izan ziren, artoa aunitz garestitu zen, baztandar aunitz horren ondorioz amerikara alde iten dute, pobrezia bada eta baserri eta herrietan maiorazkoa mantentzen bai zen, seme bakarrentzat bait zegoen bertan aberastasuna, ta bertze semeak ezerrez, era berean Bozatekoak, abeltzainak ez zirenez, lurren jabeak ez zirelako , zeren inguruko lur guztiak Ursutarrena zen, aintzinatik bertze ogibideak zituzten, hargiñak, zurgiñak, txistulariak…hau da artisauak eta musikoak (1930 aldera Bozaten hiru txistulari badira, jakinez garai haietan bertze herritan bi, bat edo batzutan ja izanik) eta krisis haundiko denbora haietan komentatzen da, gutti batzuen artean (bere ogibidengatik) sosa eskuetan zutela hori bekaizkeria sortu eta aintzinako kontuekin batera mespretxua segitzea eta haunditzea lortu izanen zun.

Baiña nondik dator aintzinako kontu txar-zar, famatxar ta bazterkeri hoiek? Horretaz hainbertze teori bada eta gehienak fundamentu gabeak, godoak zirela, agot hitz euskalduna cagots hitzatik datorrela eta cagots “txakur godoa” erran nahi dula”, hortaz hile horia ta azal argikoak izanen ziren, hau da, iparraldeko itxura zutela, nahiz eta horrela zirela solik , Pio Barojak aipatzea “las horas solitarias“ liburuan. Baina zakarrenpurdira bidaltzen digu teoria hau zeren cagots, hau da, txakur godoak,  frankoak deitzen zioten bere etsai haundienari,  musulmandarrei (hauek godoen erreinua apurtu ta Iberia konkistatu bai zuten) eta Frankoen aurka Poiteraino iritsi zirenez, pentsatzekoa da batalla hoietako talde galdu bat, izaten ahal, zela Bozate inguruan kokatu zirela, ere erraten da. Hemendik ere balioko zigun Pio Barojak, liburu berberan erraten diguna; nahiz eta agure batzuk Dureroren itxura izan badirela bertze batzuk beltzaranak eta kituen antza daukatela…Bertze teoria bat dugu (Santxotena eskultoreari entzundako teoria) agotak kataroak zirela edo katarotik datoztela,  eta talde honen aurka oso jazarpen odoltsuak izan ziren XI. mendearen hasieran,horren aurrean, aunitz Pirineoak zeharkatzea erabaki zuten. Noiz, eta hain zuzen ere tenplarioak Done Jakue bidean erromanikoa eraikitzen ari ziren garaian. Agoteak (edo kataroak) trebeak zirenez zura ta harri lantzen, lan aunitz topatuz. Leku ugaritan ikus dezakegu beren arrastoa: Eunaten, Leiren, Oliteko gazteluan, Armentian, Zumarragako Antigua katedral erromanikoan, etab. Horrela, azkenean lur hauetan gelditzea erabaki zuten. Aipatu behar lehen aldiz agertzen zaigula agote hitza idatzita 1491an da Garesko (Puente La Reina) toki baten erreferntzia iten dula “yermo del agot” ta jakina da, Gares Done Jakue bidean dagola, bañan, ta nola Baztanen akitu zutela? Ba dirudi, Pedro de Ursuak ( Ursundar aunitz izan dira Pedro deituak, ez bakarrik “konkistadorea”) zegoela inguruotan agintean eta jauntxoa zena (1200-1300 inguruan) eta gotorleku bat eraiki nahiez agotak ekarri zula,  lan esku merke bezala eta haien babesle eta ustiatzaile bihurtuz.  Historio polita baña bertze teori bezalakoa, probarik gabekoa, nahiz eta lotu Agotak eta Ursuendarrak izan zuten bizi-elkartasun hori, zeren bai dokumentatuta dago aunitzetan, Bozatekoen, Ursuendarrengan menpetasun hori, jaun haiek eskeini zieten babesa truk (arrantzatzeko baimena, basoen erabilera…) morroi lanak egitera behartuak zeuden eta horrez gain, zerga astunak ordaindu beharra. Morroitasuna nabaria da  badauden hainbertze auzitetan, zeren Ursuako jaunak lekuko bezala bozatarrak erabiltzen zutela, eta zorrena argi ikusten da 1519ko idatzi batean aipatzen den bezala, Ursuako jauna, Bozateko agotei 500 dukadoko zorra, barkatzen die, urtero ermitara joaten baldin baziren Santa Ana amabirgiñari otoiz eta santuegun hori ospetzera…( Argazkian Santa Ana baselitza. Ursuko doretxearen aurrian dagona)

Baina indar haundien duen teoria, cagots izenareki zerikusia daukana izenan da, ez lehen aipatu dugun txakur godoena ez, baizik 1537an Bearnen, cagots hitza zeukan esanaiarekin; legenemea edo lepra zuria!. Zeren hala deitzen zioten gaixotasun hori zeuketenei eta alde batetik (hemen ere bi teoria badira) cagots hitza; faltsu, farzuntzi hipokrita erran nahi du, (badirudi jende aunitz erdi aroan, leproserietan ongi bizitzen baizenez. bazkarie ta lo iteko tokia bazutenez, gaixioak zeudela iten zirela) edo cappot hitzatik heldu dela, zertaz bere erranahia, lepraz kutsatuta egoten ahal dena da, ta XVI.mendean bi hitz hoiek nahasten dira eta erranahi berdiña zeukaten. Cagotei buruz bai erraten da (dokumentatuta) elizan, gibelekoaldian egon behar zirela, ur saindua artzeko makil bat erabili behar zutela, jendea jakiteko nortzuk ziren ahate baten hanka margotuta eraman behar zuten…historio hauek, Bozatarrekin nahastu dira, nahiz eta idatziak ez aurkitu, mendez mende erran dira. Hortik ere etorriko zen gaixoak zirela, bozio izango zutela, agote hitza “ahozko gaixotasuna” errango nahi zula eta Bozate berriz ahots-galera, ta horrez gain, gañera leprosoak!. Cagots, hauek (leprosoak) baztertuak ziren, herritik kanpo bizitzera derrigortuak, normalki ibaiaren bertze aldean, denak juntu…eta egia da Bozate auzoa hala dela eta pentsatzekoa da garai batean gaixotzen zena, harat bidaltzen ziotela edo gaixotutako talde bat agert eta toki horretan finkatu zirela eta han hasi zela bertze baztandarrengandik ankerkeria.

Baña agote hitza cagotik etortzen baldin ba zaigu eta cagot, aistion aipatu bezala 1537an agertzen baldin bada “leproso” esanaiarekin, zertaz gazteleraz ez da agertzen 1811artio agote hitza hiztegi batean ? eta gañera, Baztan aranan, Nafarroko erreinuan (oraindik erreinua deitzen diote, eta ez dira futbol zelai batez hitz egiten) bizi den jende talde bat dela dio. Akaso ez du ja ikusi behar hitz bat bertzearekin? ba igual ez, zeren hori da aipatzen duen azkenetako teori bat eta behinpin niri gustatzen zaidana . Kontuan artu agotak, cagotak, Pirineo osoan daudela, erdi aroan Nafarroan, (Baztanen eta erronkarin), Aragoian, Bearnen, Ocitanian, leku menditsuetan, mendiartean, aranetan babestuak, eta jakinez bere ondokoekin ez dutela ezberdintasun fisikorik eta Bozatekoak bere barride (bertze herriko baztandarrekin) hizkuntza berbera, euskera berbera, izen ta abizen berberak daukatela, Erronkarikoak berdin, Aragoikoak baita ere erderaz hitz egiten dutela, ingurukoak bezala eta izen ta abizen berberak dutela, bearneko cagotak baita ere, erdi aroan bearnetsa eta gaur egun frantsa hitz egiten dute, eta horrez gain bertze herri “madarikatuak” asturiasko vaqueuiroak, Leongo maragatoak, Kantabriako pasiegoak… denek mendi tartean ta aranetan bizi bai dira, zergatik ez  pentsa, bertakoak direla, jatorrizkoak, betidanik toki hortan izan direla… Zertaz ez pentsatu, bailara hontan Brontze garaiatik jendea bizi edo egon dela, megalitoak, aztarnak…badira, Neolitoan. lurrak lantzen hasten direnan, gizakia finkatzen denean, lautadak edo leku zelaiak aukeratzen ditu, lurral lantzeko…, eta zihuraunitz bertze jende taldea ttikiagoak bailaretan egonen edo akaso geldituko ziren, eta zergatik ez pentsatu lautadako bertze euskaro batzuk, ez dakigun garai batean. etorri ziren, kopuru haundiagotan eta bailarako jendea pixkanaka pixkana baztertu eta toki batean bilduaraziz, edo garai urbilagotara aplikatuz, berdin, giza talde haundi bat torri zerbaitetik eskapo, bertakoak guttiago izan eta gañera ezberdintasun bat, erlijioa batzuk kristauak, ta aranan galdutakoak, mendi tartean, palestinan jaiotako haur horretaz, ja entzun gabe, jentilak, basatiak… hobeto baztertzea, ez?…Hau ere fundamentu gabeko teori bat da, baña hori gertatzea posible da, zeren halakoak pastu dira, Hego amerikan adibidez bertakoekin, ketxuak, aimarak, bertako jendea eta denatarako azkenak direnak bere arbasoen lurran, berdin ipar amerikan indiarrekin, eta baita ere hemen, zeren 50 eta 60 hamarkadetan zenbat euskal herri fisonomia eta kultura galdu zuten bertze hizkuntz bateko mintzatzaleak etorrita eta bertakoak baño gehiago izanez, Ermua, Atarrabia.. Luzaide adibidez, mugan hodoko herri bat euskalki beretzi batekin eta bapatean muga zaintzeko, 300 pertsona (guardiak ta bere familia) etortze dira eta kalean, eskolan, izkuntza berria nagusi, ta gertatzen da gertatutakoa belanauldi guttitan betiko ezkuntza galtzen dela, betiko anai harremanak (Iparraldeko herriekin) galtzen direla, betiko kultura galtzen dela… Teori honek adierzten digu Bozatarrak, bailarako jatorrizko biztaldeak izaten ahal dira, egia ala izan edo ez, eskerrak aspalditik agote hitza ez dela erabiltzen iseka bezala eta Bozatarra, Gorostapoldarra, Beartzundarra edo Urrasundarra…  bezala auzo bateko biztanlea adieratzeko  erabiltzen dela eta Xabier santxonena dio bezala, …orain jendea harro baitago agote izateaz… eta hori, poztekoa da.

Read Full Post »

Baztango katedrala.

Zigako herria Saioa eta Abartan mendiek inguratzen dute, eta Almandoz, Aniz eta Berroetarekin batera Baztango Basaburua eratzen du. Zigan atentzioa ematen duen lehen gauza, eta ez da gutxiagorako, San Lorentzo parrokia-eraikin ikusgarria da, goi-goian eraikia, haraneko buru bezala lehentasunezko egoeran. Bere bikaintasunagatik, “Baztango katedrala” bezala ezagutzen da.

Eliza honek gurutze latindar formako oinplanoa du, baztango harri gorrizko harlanduz egina, eta herreriar estiloko lerroak zorrotzak ditu. Bere eraikuntza datak, 1593 eta 1603ak dira, nahiz eta lanak hamarkada batzu lenago hasiak izan.

Zigako herria. Argazkia IRANTZU PASTOR. http://www.urarenbailarak.eus

Fabrikaz Pedro de Oiz hargina, (Gartzaingoa jatorriz), eta bere seme Martin de Oiz arduratu ziren eta 1570eko hamarkadan bertan lan egin zutenak, 1580tik aurrera Martin Urrutiak hargiña ordezkatuko die. Miguel de Jauregi abade berriaren etorrerak, Zigako erretorea eta Baztango artzapeza (arcipestre) zena beharrezko dirua aurreratu zuen eta bultzada handia emanen zion elizako lanei.

 1591tik aurrera Juan de Urrutia aurreko maisuaren semeak hartu zuen obra eta diseinu berri bat eman zion ( herrerismoa, Juan de Herrera arkitektoarena). Eliza, bere zatirik handienean, 1603ko abuzturako amaitua izan zen. 

Elizak estilo klasizistaren berezko ildoa du, XVI. mendearen azken herenean penintsulako lurralde osoan zabaldu zena; El Escorial monasterioarena (Juan de Herrera ereikia).

Fatxada idulki batean bermatzen da, eta horren gainean erdiko gorputza altxatzen da. Erdi puntuko bortz arku ditu eta erdikoa sarrerari dagokio, honek “Toskanako ordeneko” bi zutabe errealdoiez banatuta dago. Goialdea, berriz, harri gorrizko harlauntza bortz leiho zuzenek zulatzen dute. Ordena erraldoiko gorputz honek,  zerrenda apaingarri (friso) batekin erdiko gorputza eta gaineko frontoi triangeluarra banatzen du.

Mendeetan zehar, tenpluak lan berriak jasan izan ditu. 1783an, fatxadak gaur egungo itxura hartu zuen. Horretarako, sarrerako eskailera handia egin zen, eta alboetako arkupeak lehendik zegoen eraikinarekiko simetrian gehitu ziren. Hori guztia, Santos Ángel de Ochandátegui arkitektoaren proiektuaren arabera. Pedro de Arraurrechea obra-maisuak egin zituen obra horiek, eta kostua 37.128 erreal eta 29 mirarira igo zen. Obra horiek, hain zuzen ere, Guatemalatik, Fermin de Ayciñena bidali zituen. Gaur egungo dorrea 1823koa da zeren XVII. mendeko hasierako dorre 1821ean tximista batek hondatu zuen eta inguratzen dion balaustrada ere XIX. mendean konpondua izan zen.

Barrukaldean, eraikinaren berezitasun ba,t burualdeko gangetan dago. Absidea Iraulitako maskor galloidunaz batez estalita dago (ez da bakarra Baztanen).

Argazkia dondeviajamos.com. Uranzu

Erranairu zaharra dion bezala, San Lorentzo jaun santu, esku batian sua ta bertzian ura! Hau da, bat eta bertzea eta historia eta dokumentu historikoaz gain San Lorenzo elizari inguru bitxikeri aunitz bada.

Aipatu den bezala Zigako elizako elizaurrea San Lorenzo de Escorialaran oinarrituta dago (estilo herrerianoa). Eskorialak 1563-1584 urteetan egin zen eta jakina da monastegian, otoiza egiteaz gain, astrologia ta astronomia ikertzen zela eta baita ere alkimia lantzen zen, jakintasunaren templo berria izanen zen, Salomon-en templuaren kopia. Bi elizak, izena berdiña eta itxuraz gain (estilo berberagatik); bortz arkuak, zutabe toskanar borobilak, frontoia…gauz bitxiak ditu.

Zigako Eliza alderantziz ereikia dagola da. Bertze Eliza guztiak bezala plazara begirtzen du edo plazatik, ataria ikusten da bortz arku hoiekin, baina elizaurre edo atari horretan sarrerik ez dago. Elizan sartzeko  alboko pasabidetako gibelekoldian dauden atetik sartzen da  eta sartzerakoan konturatzen zara alderantziz dagola , absidea eta aldarea bertze norabidean daude,  hau da elizaurrean edo fatxada nagusian daude, arraroa eta bakarra egiten diona.

Barrukoaldean  bertze bitxikeri bat aurkitzen dugu, aldarean dagoen retabloan, masonen sinbolojia aurkitzen ahal da, konpasa eta eskuadra ta bertze ikur masonikoak argi ageri dira. Masonak, “maestros canteros” (argiñak), unibertsoko eraikitzaileak…ziren eta dira, eta Baztango eliza bitxienan, Salomom temploaren kopia txikian (Eskorialan oinarritua) aurkitzea benetan bitxia da, edo…. Kasualitatea?. Ba bai, kasualitatea zeren retablo hori, Iruñako San Nikolas elizan zegoen 1713. urtetik, enkargatu zutela eta 1904an Zigako elizara eraman zuten.

Misterioa edo ez, masoned eta “arginen” sekretoa edo jaikintasunik sillar eder hoietan gordetu edo ez Zigako San Lorentzo eliza, Baztanen dagoen eliz ederrena, zoragarriena eta harrigarriena da! hortaz Baztango katedrala.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Diccionaro Histórico biográfico del Valle De Baztan“  (2002) . Agustin Otondo Dufurrena.

Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. Iglesia de San Lorenzo de Ziga. María Josefa Tarifa Castilla una.edu.

Ziga. Gran Enciclopedia de Navarra.

Read Full Post »