Elizondoko Pedro Axular karrikan, Baztan ibaiaren ertzean, ‘Bittori Etxeberria’ eskultura dago. Mikel Iriarte artista arizkundarrak egindako Markina beltzezko mormolezko pieza bat da eta guerra zibilan eta ondoko frankismo urteetan euskal erresistentziako Alava sarea parte hartu zuten baztandarrak omentzen du. Alava Sareko parte izan ziren Bittori Etxeberria, Esteban Etxeberria, Agustin Ariztia, Felicitas Ariztia eta Timoteo Plaza.
Timoteo Plaza Mendiburu Lekarozen jaio zen 1908an eta 30. hamarkadan EAJko militante nabarmena zen Baztanen. Felicitas Ariztiaren senarra zen eta Bikotea, Agustin Atiztia koñatuarekin eta Esteban eta Bittori anai-arrebekin batera, 1937ko abuztutik, Euskal Zerbitzu Sekretua deritzonaren ekimenez Baionaren eta euskal erresistentziaren arteko harremanari eusteko balio zuen sarea osaten zuten. Sare hainbat dokumentu, informazioa eta pertsonak Baztandik pasten zuen.
Sarea martxan jarri baino hilabete batzuk lehenago, Timoteo Plaza atxilotu izan zen eta Iruñeko Espetxe Probintzialean espetxeratu zuten 1936ko azaroaren 7an. Hala ere, atxiloketa horri buruz Timoteo Plazak berak hitz egin omen zuen Carlos Blasco kazetariari 1978an emandako elkarrizketa batean eta hala zion, “36ko urrian atxilotu zidaten, baina akusazio zehatzik gabe”. Egia izan ala ez, dirudi edo pentsa daiteke 1936ko udazkenetik aurrera mugako pasabide klandestinoak egiteko lanetan zebilela. Muga nahiko ongi ezagutu behar zen, aurretik 2.000 pezetako isuna jarri baitzioten kontrabandoan aritzeagatik.
37ko abenduaren bukaeran, nazionalak Baztango gazteak alistatzeko deituko dituzte, Timoteok 1938ko urtarrilaren 1 eta 2ko gauanean muga menditik zeharkatu zuen, Iparraldera ihesis. Hortik aintzin Saratik sarea lagunduko du eta lankidetza estua izanen zuen Pepe Mitxelenarekin, Euskal Zerbitzuko kidea zena eta bi urte eta erdiz hainbat aldiz Daxen bilduko ziren.
Hilabete ba geroxago (1938ko otsailean) bere kuñatua Agustin Ariztiak (Pablo Etxebeste izen klabea), Guardia Zibilak bere etxean agertu zirela, Komandantzia Militarrera joateko zitazio batekin, baita ere Frantziara ihes egin zuen. 38ko urrian frantsesek Toursen konfinatu zuten, eta han egongo da 39ko maiatzera arte, Elizondora bueltatuz.
Jakina denez, Araba Sarea 1940ko abenduan desegin zuten, naziek urte bereko maiatzean Eusko Jaurlaritzak Parisen duen Ordezkaritzan sartu zirenean eta Espainiako Poliziari berehala entregatu zioten han aurkitutako dokumentazioagatik. Horrela, 1940ko abenduaren 20an, Madrildik joandako Brigada Politiko-Sozialeko zenbait agentek Bittori Echeverria eta Agustin Ariztia atxilotu zituzten, baita handik gutxira egiturako kide gehienak ere, Timoteo Plaza ezik. Timoteo Plaza ez zuten inoiz sareko kidetzat hartu, ziurrenik 1938ko urtarriletik eta sumarioa amaitu arte Frantziako lurraldean bizi izan zelako. Timoteo Palaza Lekarozera itzuli zen 1942ko udan
Timote Plaza Mendiburu
Nahiz eta Timoteo Plazak ez zuen inolako zigorrik jaso ,1943ko urtarrilaren hasieran ireki zioten sumario militar bat, 1928ko “remplazoari” deitu ziotenean aurkeztu ez izana egotzita. Sumario horretan, bere deklarazioan, Timoteo Plazak esan zuen lehen hilabeteetan Mugimendu Nazionalarekin bat egin zuela, eta harekin elkarlanean aritu zela mendietan, errepideetan eta hainbat eraikinetan zaintza eta patruila egitem. 1938ko urtarrilaren 1ean edo 2an zeharkatu zuen muga, bakarrik eta ezkutuan, Frantzian barneratuz, non ordura arte bizi izan zen, Ipar Euskal Herriko eta Landetan laborari gise eta mendian lan eginez, jakin gabe “gerrara” deitu ziotela. Aipatu zuen ez zela alderdi edo sindikatutako kide izan, eta Espainiara itzuli zela bere bizitza partikularra normalizatzera. Haren aurka espetxealdi arindua agindu zen, eta hamabortz egunean behin Elizondoko Guardia Zibilaren postura joan beharko zuen.
Red Álavak 1937ko abuztutik 1941era funtzionatu zuen, baina aitzindari gisa sare bat egon zen Baztanen, Timoteo Plaza 1938 baino lehen buru zuena, sare hori Elbeteko Erviti anai kontrabandistekin lan egiten zuen (hauek ere 37ko azaroan aldean eginen dute). Timoteo Plazak aistion aipatutako Carlos Blasco kazetariariaren elkarrizketa hartan (1978) aitortu zuen 1936ko uztaila eta 1938ko urtarrila biztartean jendea pasatzen aritu zela, eta Alava Sarea 38. urtean hasi eta 41. urtean desagertu zela, baina urte bat lehenago hasi zirela pasatzen eta jendeari laguntzen.
Berrogei urte baino gehiagoko diktaduraren ondoren, 1979ko apirilean “demokrazian” deituriko lehenengo udal-hauteskundeak egin ziren, botoa emateko eskubidea berriro erabili ahal izan zen, eta udalerrietako alkateak, aukeratu ahal izan ziren. Baztanen Timote Plaza Mendiburu abertzale hautatu zuten alkate.
Timoteo Plaza 93 urte zuelarik 2000 urtean zendu zen.
Post hau egiteko erabili ziren lanak.
Contrabandistas de ganado y redes de evasión en Navarra durante la guerra civil española. Fernando Mikelarena Peña. Cuadernos de Historia Contemporánea. Ediciones Complutense. 2017-2019.
Maiatzaren hasieran, 6an hain zuzen ere, baina 1963an Parisen Xabier Landaburu hil zen. Xabier Landaburuk bizitza osoan maite izan zuen Baztan, eta bihotzean zeraman, eta baztandar batzuk ere bai; Garmendia familia, Ariztia eta Etxeberriatarrak, batzuk esatearren, eta hori Landaburuk ia ez zuela Baztan ezagutu, egun bakar bat egon baizen.
Frantzisko Jabier Landaburu Fernandez de Betoño batzuetan Xabier Landaburu bezala ezagutua, 1907ko irailaren 5an Gasteizen jaiotako politilari abertzalea eta kazetaria zen. EAJ alderdiko eta Eusko Ikaskuntza elkarteko kidea zen eta 1933an diputatu hautatu zuten Araban, EAJ alderdiaren eskutik. 1936ko uztailatik Gasteiz nazioinalen eskuetan zegoen eta Xabierrek ia bi aldiz atxilotua izan zen eta hirugarren atxiloketa bat ez izateko, hamahiru hilabetez egon zen ezkutuan Gasteizko Floridako familiaren pisuko sabaian. Bere etxean ezkutatuta 1937ko iraila artio egon zen, gure “istorio ttipi hau” hasten den egun artio.
Xabier Landaburu. Argazkia euskonew.
Gasteiztik atera eta Iparraldera ihes egin behar zuen eta horretarako, Alava Sarera jo zen, Eusko Jaurlaritzak berriki sortutako espioitza sarera. Baztanen sarea Bittori eta Esteban Etxeberria, Agustin eta Felizitas Ariztiak elizondarrak osatzen zuten, eta, neurri batean, Garmendia familiak, Rafael Garmendia izango baitzen Landaburu Gasteiztik Elizondora eramango zuen txoferra (taxista zen).
Lander Santa Maria “las cuatro estaciones en el valle de Baztan” liburuan kontatzen dun arabera, Xabierreri, Gasteizen kotxe batean sartu, manta latz batzukin estali ta bi aulkien tartean makurtuta ta mugitu gabe ezkutatuta, gelditu gabeko bidai luze baten ondorioz, Elizondora iristean, Rafael Garmendiak Santiago kalea zeharkatu zuen, ezkerrera biratu zuen Burjes kalea eta parean zuen garajerako sarrera bideratu zuen, Jaime Urrutia kaleko egungo 8. zenbakiarekiko bidegurutzean, gaur egun Goizalde eraikina dagoen tokian, zuzenean sartu zen eta anaia, Ignacio, berehala itxi zituen ateak. Kotxetik atera ziotenean, gixajoa ezin mugiturik zegoen, makurtua bidaiako postura gatik, garaje bertan igurzidurak ezarri zioten.
Hortik, garajetik eta gau itxian, Etxenikeara eraman zuten, 50 bat metrora dagoen etxe batera, baratze batek bakarrik banatzen duena, eta Agustín Ariztia elizondarraren familiak, Alava Sareko kide aktiboak, hartu eta ezkutatu zuena.
fiat 508 balilla (1932-1937) – Argazkia todocoleccion – 157367429
Biharamunean, goiz goiz ta garaje berberatik, Ignacio Garmendia ta bere familia eskerrak emanez, beren bizizak arriskuan jartzeagatik, kotxean sartu, baña kasu hontan maleteroan ezkutatuta eta Agustin Ariztiak gidatuta, Dantxarineatik barna Donibane Lohitzunera eramanen zuten. Handik Parisera eta han hasiko zuen politikari bezala epealdi garranzitsu ta berri bat.
EAJ alderdiak bere ordezkari izendatu zuen Parisen. Frantzia alemaniarren esku geratu zenean, Gestapotik ihes egin zuen, eta euskal erresistenzian (aliatuen alde) sartu zen , 1944. urtean, 1944n Paris askatu zutenean bertze euskaldun batzuekin batera, Marceu etorbideko Eusko Jaurlaritzak Parisen zuen egoitza bereganatu zuen. Agirre lehendakariaren zerbitzupean izan zen, hura hil zen arte. La causa del pueblo vasco obra eman zuen argitara 1956. urtean. 1960. urtean, Agirre lehendakaria hil zenean, Eusko Jaurlaritzako lehendakariorde izendatu zuten.
1963ko maiatzaren 6an 55 urte zituela eta José Antonio de Aguirre, forjador de la nación vasca obra idazten ari zela Parisen hil zen.
Post hau egiteko erabili den materiala
Las cuatro estaciones en el Valle de Baztan. Lander Santamaria. Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006.
1931ko Apirilaren 12an izandako udal-hauteskundetan zinegotzi batzuk ala bertzeak aukeratzerakoan, monarkiaren alde edo kontra agertzen ziren kontuan hartu zituzten hainbat boto emailek eta ia ia errepublika edo monarkiaren alde galdeketa batean bihurtu zen.
Hauteskundeen emaitzak jakiteko larritasunaz, estatuko hiriburu garrantzitsuenetan Errepublikaren aldeko botoak gehiago zirelakotan zurrumurru zabaldu zen. Jendea kalera irten zen eta udaletxera hubiltzen ziren Errepublika deklaratzea eskatzera. Bertze hiriei aurrea hartuz, apirilaren 13an, Eibarko udaletxean jaso zuten Espainiako Bigarren Errepublikako lehenego bandera!.
Eibarko Udala 1931ko Apirilaren 13an
Hauteskundeak argi erakutsi zuten Espainako Alfonso XIII.a ez zuela herritarren maitasuna eta apirilaren 14 alde egin zuen, egon berberan Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen.
Errepublika aldarrikatuta, batzuek arreta eta kontu haundiki hartu arren aunitzek itxaropenez agurtu zuten. Aro berri bat inauguratu zen. Etorkizunak gauza positiboak ekarriko zizkiela sinesten zuten (denek gauza bera espero ez zuten arren). Langile aunitzendako funtsezko aldaketa ekarriko zien bizimodu eta lan-baldintzetan, iraultza sozialista emanen zela, nekazarientzat lurraren jabetza, ezkuntza jende guztiaren eskura egotea, laikotasuna...
Apirilako 14tik aintzin, probintziaren kontrol politikoa errepublikanoen eta sozialisten esku geratu zen. Gobernadore zibil berria errepublikanoa izan zen, Diputazioaren ordez, errepublikanoek eta sozialistek osatutako batzorde kudeatzaile bat ezarri zen. Nafarroako zenbait udalak, Iruñekoa, Donoztebekoa… (Apirilan edo Maiatzan 2. bueltan ) ere errepublikatzaleen eskuen gelditu ziren. Baztango kasuan, 1931ko udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, kideak zinegotzi ta Alkatea karguak automatikoki lortzen dute, hauteskundeak egin beharrik gabe. Hala zela Blas Marin elizondarra Baztango alkatea atra zen (Bera bakarrik aurkezten bai zen).
Nafarroako iritzi publikoaren zati handi batek ez zuen bereganatu araubide berria. Nafarroa, 1931an, probintzi rurala zen batez ere nekazaritzan sustatzen zen. Nekazaritza ezberdiña eremearen arabera; Eremu menditsuan jabetza zatiezin txikia zen nagusi, eta aberastasun handia zegoen herrilurrretan (lur komunalak), basoetan eta larreetan; Nafarroko erdialdean jabetza txiki eta ertaina zegoen eta erriberan, jabe handien lur sail handiak eta jabetza gabeko nekazari ugari zeuden. Gainera Nafarroan kleroa ugaria zen, apaiz eta elizgizon kopurua estatuko haundienetakoa zen, eta horrek eragina izango zuen gizartearen erlijiotasunean…eta etorkizunean.
Baztanen? antzeko parezido, Karlista feudo zahar honetan dudarik gabe karlistak ziren ugarienak, gainera aspalditik Karlisten ideologia arras barneratu zuten nekazariek. Karlistek ez zuten alderdi egituratu baten antolakuntzarik, normalki jauntxoa baten inguruan zeuden elkarturik. Jeltzaleak Karlista tradizionalistekin konparatuz indarra gutxiago zuten baina presentzia gero eta nabariagoa zen. Errepublikatzaleak, alkatea izan arren arras gutti ziren eta ekaina eginen diren hauteskundetan nabarituko da.
II. Errepublika ezartzean, faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan: Politika! eta bi gai hartuko dute garrantzia Nafarroako politikan: erlijioaren auzia eta Autonomia Estatutua.
Ekainan konstituzio berria sortzeko helburukin Biltzar Konstituziogilerako hauteskundeak (Espainiako hauteskunde orokorrak) antolatu ziren.
Nafarroan bi hautagai zerrenda aurkeztu ziren; hautagaitza katoliko-foruzalea (Karlistak, Monarkikoak, katoliko indepenienteak, EAJ) eta errepublikano-sozialista. Hautekunde kanpainan Elizondon, Berroetan,… mitinak antolatu ziren. Jeltzalen aldetik, Jesus Doxandabaratz, Hilario Yaben, Manuel Irujo diputado ohia (Aguirre soilik Lizarrako mitinean egon zen) aritt ziren…Karlisten aldetik Victor Pradera “jaimista”, Carmen Villanueva (Agrupación Escolar Tradicionalista-koa)) Rodezno kondea…Ezkertian alderdian Emilio Azarola sozialista (Donoztebeko alkatea eta bertze hautagaiak ibili ziren.
Carmen Villanueva Karlistaren mitina Elizondon
1931ko ekainaren 28an, Biltzar Konstituziogilerako hauteskundeak (elecciones a las Cortes constituyentes) egin ziren, hauteskunde hauetan Baztanen parte-hartzea altua izan zen: %81,56a. Eskuindarrek irabazi zuten %81-90 lortuz eta gainontzekoek errepublikar-sozialistei bozkatu zieten. Baztanen Katoliko-foruzalen hautagaietatik bozkatuenak ; Rafael Aizpun Katoliko independientea 1536 botokin eta Jose Antonio Aguirre Jeltzale 1525 botoekin izan ziren. Ezkertiarren artean Doneztebeko alkatea Emilio Azarola Gresillón sozialista 331 botokin izan zen (Ikusi tabla).
Eskuindarrak. Katoliko -Foruzaleak
%83.5
Rafael Aizpun (Katolikoa)
1536
Jose Antonio Aguirre (EAJ)
1525
Miguel Gortari (Katolikoa)
1519
Joakin Beunza (Karlista)
1473
Rodezniko kondea (Karlista)
1462
Ezkertiarrak. Errepublikatzaileak – Sozialistak
%15.5
Emilio Azarola Gresillón (sozialista)
331
Mariano Ansó (Acción Republicana)
301
Aquiles Cuadra (Errepublikatzalea)
264
Tiburzio Osacar (Sozialista)
251
Mariano Morilla (Sozialista)
248
Nafarroan mailan iduritsu, Hautagaitza katoliko-foruzaleak % 63,2ko boto-portzentajea lortu zuen. Errepublikano-sozialisten hautagai-zerrendak botoen %35,9. Bortz hautagai eskuindiarrak Diputadu gise Madrilera joan ziren, Ezkertier aldetik Iruñeko alkatea Mariano Ansó eta Doneztebekoa Emilio Azarola.
Espaina mailan alderantziz, Errepublikano-sozialisten hautagai-zerrendak % 72,92 lortu zuen eta eskuindarren presenzia irrigarria zen. Nafar eskuindarrak Euskadiko (Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba) Jeltzale, karlista eta tradizionalistekin Vasco-Navarros taldea sortu ruten (15 omen ziaren).
131-1932 SORTARAUA-ESTATUTOA
Uztailan 26an, Euskal estatatutoa (Euskal Herriarentzako Sortaraua) eztabaidatzen ari zirela Amaiurtarrek kriston eztanda batengatik iritzarri ziren eta goizean egiaztatuko zuten Gaztelu muinoan monolitoa falta zela. Dirudienez ezezagun talde bat Amaiurko gazteluaren monumentura igo eta monumentuari zenbait kartutxo dinamita patuz lehertu zuten.
Eztabaida handia piztu zen baztandar biztanleen artean. Nork eztandarazi zuen monumentua? Baztanen errepublikaren aldekoei leporatu zieten.
Sortarauaren inguruan giroa zakartzen zijoan, Amaiurko atentatuaren tenorean, bi proposamena zeuden mahi gainean; Bata Lizarrakoa, Euskal Estatua eta Aulki Santuaren arteko harremanetan autonomia bermatzen zuena eta bertzea (bertzeak bi ziren), Madriletik bultzatutako gestorak (gehiengoa errepublikatzale eta sozialista zuena) idatzitakoa: euskal-nafarra (Lizarrakoa berdiña baina “Santa Sederekin” harremana Estatu Españolak bermatuko zuna) eta Nafarroa bakarrarena.
1931ko ekainan Lizarran indako batzarreko ordezkari batzuk. (Lizarrako hitzarmena gise ezagutu zena)
Egun batzuk lehenago (uztailaren 13an) Nafarroako udalerrietako ordezkariak bildu ziren Foru Jauregian estatutu bat edo bestea aukeratzeko, zuzenketei buruz eztabaidatzeko Iruñan bildu ziren, Nahasmena eta desinformazioa handiak izan ziren, eta bilera bertan behera utzi behar izan zen, gainera ordezkari batzuek ez zuten estatutuei buruzko ezer jakin nahi. Azkenian, udaletxetara informazioa bidaltzea eta hurrengo batzarrea hobe preatatzeko zonaldeka biltzea proposatu zuten. Gure eskualdean bilera Mugairen egin zen eta Lizarrako sortaraua aukeratu zuten.
1931ko abuztuaren 10an estautoa aukeratzeko batzarre ospatu zen eta emazie hauek eman ziren.
Lizarrako Euskal Herriko Estatutuaren alde
305.351
Estatuto batere
30.290
Nafarroako Estatutuaren alde
2.808
Baztan eta Maya de Baztan-go (Baztandik kanpon zegoen Amaiur) ordezkariak Lizarrako Euskal Herriko Sortarauaren (Estatutuaren) alde egin zuten.
Euskal Herriarentzako Sortaraua onartua Irailaren 22an 420 alkate-ordezkariak (horietatik 156 nafarrak) Madrilera joan zen Niceto Alcalá Zamora behin-behineko gobernuaren presidenteari proiektua ematera. Madrilgo gorteen batzordeak eztabaidatu eta Eliza-Estatuaren harremanei buruzko artikulua konstituzioaren kontrakotzat hartu eta guztiz errefusatu zuen proiektua ( Aulki Santuaren arteko harremaak autonomiak bermatzen zuen artikuloa). Onartutako Errepublikaren Konstituzioa Estatu espainiarraren izaera laikoa finkatzeaz gain, Aulki Santuarekiko harremanak Espainiako Gobernuarentzat erreserbatzen zituen.
Lehendabiziko proiektuaren atzera botatzeak nolabait autonomia grina berpiztu eta eta Konstituzioarekin bat zetorren proiektua idazteko Batzar Kudeatzaile aukeratu zuten (lau probintziak).
1932ko urtarrilan udalen bigarren batzarra egin zen sortaraua bozkatzeko baina aunitz kexu ziren ez zekitelako nola izanen zen bozkatuko zaten estatutua (oinik lantzen ari ziren) ekaina aurkeztuko zen estatuto berria) . Emilio Azarola Doneztebeko alkateak, Gorteetan Nafarroako diputatu sozialistak kantari ahotsa eraman zuen oraingoan eta estatuto “vasco-navarroren” kontra egin zuen; “Beraz, ez ditugu elkartu behar gure destinoak guk baino gutxiago dituenarekin. Euskal Herriko Estatutua onartzen badugu, gurasoek utzi ziguten onenari uko egingo diogu”.
Jeltzaleak alde bozkatu zuten, karlistak kideei boto askapena eman zuten eta Emilio Azarolak zuzendutako nafar-ezkerraren zati batek kontra, bertze ezkertiarrak alde. (Huntakoan udaletxeko hautagaiak murriztu ziren)
1932ko urtarrilako batzarrea
Udala
botuak
Euskal Herriarentzako Sortaraua
160
209,479
Estatuturik ez
21
66.553
Nafarroako estatutua
36
28.881
Eskualdeko autonomia
12
20.044
Euskal lau probintzietako batzarra Aurreproiektu berria apirilaren 21ean argitaratu zuten eta bozketa ekainaren 19an egin zuten. Sortaraua berrie ez zuen Euskal Estatuaz hitz egiten baizik eta estatu espainiarren barnean izango zen unitate autonomo politiko-administratiboaz eta erakunde berriak gaztelaniaz País Vasconavarro eta euskaraz Euzkadi izango litzateke izena.
Proiektu berria ez zen guztiz karlisten gustukoa, eta bere buruzagiek jarraitzaileei boto askapena eman zien. Karlista aunitz foruen kontrakoa, ateoa eta kostituzionala zela zioten, Jeltzaleak foruak “gaur egunean bizi zirenean” zeudela erten zuten eta sustatu zuten. Rafael Aizpun eta Miguel Gortarik diputatu katolikoak, gero Unión Navarra sortuko zutenak, alde egin zuten. Sozialista kontra egin zuten eta Acción Republicanak aldekoak eta kontrakoak zituen, lehendabizikoen artean Mariano Ansó gorteko diputatua.
Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba alde agertu ziren, Nafarroa izan zen salbuespen nagusia.
1932ko ekainaren batzarre orokorra (Nafarroa)
Alde
109 Udal / Biztanleriaren %38.72
Kontra
123 Udal / Biztanleriaren %53.04
Abstenzioia
35 Udal / Biztanleriaren %8.24
Baztan estatutoaren alde bozkatu zuen, baita ere Amaiurko ordezkaria Jaime Urrutia. Euskualdean herri gehienak Doneztebe eta Labaien ezik kontra bozkatu zutela eta Sunbilla eta Zubieta abstenitu zirela, bertze guztiak alde bozkatu zuten.
Jimeno Juríok, “Navarra jamás dijo no al estatuto vasco” liburuan, bortxaketa izan zela eta ordezkarien boto aunitz udalen mandatuaren aurkakoak zirela egiaztatu zuen. Erreklamazioak egin ziren, prozedurak eta emaitzak legez kontrakoak eta baliogabeak zirela salatuz, baina ez ziren kontuan hartu izan eta behin betiko emaitza eman zen.
Nafarroa kenduta, gainontzeko hiru lurraldeek proiektua martxan patu zuten eta 1936ko Euskal Autonomia Estatutua lortu zuten eta Gerra Zibilean onartua izan zen.
Errepublikarren besta. Elizondoko Circulo dee la Unión (kasinoa)
1933ko APIRILAKO UDAL HAUTESKUNDEAK.
Estatutoaren afera gainditua Errepublikak aintzin segiten zuen eta 1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zutenak ,Baztanen kasuan bezala, udal taldearen ordez batzorde kudeatzaile bat jarriko da. Hala izanda Blas Marin alkatea izateaz utziko du.
Azaro hortan, hauteskunde legeria ezarri bezain pronto eta berriki izanen diren udal-hauteskudeai begiratuz, Baztanen “Acción Republicana'” eratuko da. Alderdiaren batzordean Joaquin Sobrino, Luís Asiron, Alfonso Etxenike, Vicente Olabe, Celestino Egurrola eta Francisco Inbuluzketa zeuden.
Baztango mapa politikoa pixkanaka pixkanaka aldatzen doa eta udal-hateskundeak izanen direla ta, Solidaridad de Obreros Vascos (etorkizunean STV-ELA) sindikatuaren eta Acción Nacionalista Vasca taldearen presentzia izanen da, hala ere Ballaran eskuindarrak nagusi izaten segituko dira.
1933ko apirilaren 23ko udal-hauteskundeak izanen dira. Espainiako ia 2500 udalerritan egin ziren; ( 1931 udal-hauteskunderik izan ez ziren herrietan) Espainiako lehen hauteskunde demokratikoak izan ziren, eta emakumeek hautesle gisa parte hartu zuten lehena.
Baztanen partehartzea %76,19 izan zen eta monarkia garain bezala eskuindarrek botoen gehiengoa %61,70 lortu zuten. EAJak botoen %21,30a eta errepublikar-sozialistek %0,10 .
EAJ alderdiak hiru kide udal batzarrean sartu zituen. Zinegotzi eskuindarren artean ideologia ezberdinetakoak eta independenteak zeuden, Eskuindar Blokea ez zegoen elkartua eta zinegotzi nazionalistek (EAJ), independenteak eta Eskuindar Blokearekin bat ez zetozen eskuindarrak, “candidatura municipalista” bat osatu zuten eta Alkate Ignacio Iturria Zavala ( Baztan Buru Batzarreko lehendakari ohia) jeltzalea izan zen.
Abertzaleak (EAJ) haraneko herri guztietanere hazten eta indartzen joan ziren n. Mugimendu interklasista eta herritarra zen. 1933ko maiatzan Elizondoko Polonia etxean Euzko Etxea zabaldu zuten, presidentzian Ignazio Iturria (alkate berria), Jose Azkarate, Emiliano Goñi eta Tiburcio Irigoien zeuden. Batzoki honek bazuen jangela, ostatua eta liburutegia, eta kultur ekitaldiak antolatzen zituen.
Euzko Etxean dantzak ikasten ziren, haien arten mutildantzak eta baita ere berriki izendatutako Euskal Dantza Nazionala, ezpatadantza! (hasieran mutildantzan pensatu zen). Hortarako Alderdiko Ezpatari Batza dantza irakasle bat bidali zun. Antolatutako ekitaldieen artean aipatu “el dia del niño Euskaldun”lehen aldiz ospatu zela.
Azaroaren 19an Gortetarako hauteskundeak ( Espainiako hauteskunde orokorrek) baita ere izan ziren, Itzuli bakarrekoa izan ziren eta emakumeek lehendabizikoz bozkatzeko eskubidea izan zuten. Ohikoa zenez Baztanen Eskuinako hautagaiak bozkatuenak izan ziren. Madrilerako Nafarroko 7 eserlekuak denak eskuindar hautagaiak lortu zuten.
Espaina mailan zentro-eskuin eta eskuin partiduei gehiengo parlamentarioa lortu zaten. Binario Conservadorearen hasiera izan zen. Ezker errepublikanoaren porrota izan zen, sozialistek hauteskundeetan bakarrik aurkeztu ziren, errepublika “burgesa-tik” “errepublika sozialista” bat era pasteko.
Ezkertiarren porrotaren eta eskuindarren garaipenaren arrazoi nagusia izan zen lehenak elkartuta aurkeztu zirela eta bigarrenak arras banaduak.
EAJko mitina bat Berroetan. Hizlaria Jose Azkarate
1934-1936
Ezkerraren porrota dastatuta estatu mailan alderdi errepublikar ezkertiarren batasuna eman zen, horrela Izquierda Republicana sortuko da. 1934an Baztango Izquierda Republicana sortuko da eta alderdiaren batzordea eratu zen, Tiburcio Azcarate, Arnulfo Gainza, Jose Irazu, Elias Viguera eta Blas Marin (haraneko alkate ohia) zeuden. Hauek ere beren biltoki propioa zeukaten.
Ezkuntza aldetik, Errepublikako gobernuak hartu zuen lehen erabakietako bat, eskolak eraikitzeko bortz urteko plan handi bat izan zen (27.000 ikastetxeraino). Aurrekontu-penuriek helburu hori lortzea eragotzi zuten, baina benetako ahalegina egin zen herrialdeko txoko guztietan eskolak egon zitezen. Urte hauetan Baztanen Aritzakungo eta Berzungo eskolak ireiki ziren.
Baita ere Baztandar jeltzaleak bultzatuta (bertzeak bertze, Baztango EAJren idazkaria Bittori Etxeberria, Manuel Arburua…) 1935an Txokoton, Ikastola (euskal eskola) sortuko dute (1935).
Eta Bittori eta bere anaia Esteban medio zeudela, jeltzale aldetik (Elizondoko Euzko-etxea-tik) 1936ko urtarrilaren 12an Elizondoko Antxitonea trinketean ospatu zen Lehenego Nafarroko Bertsolari Txapelketaren antolatu zuten (ideolojia karlista zuten zenbait bertsolari -eta ez ziren gutti orduko Nafarroan- ez ziren agertu “nazionalisten afera” zelakoan) . Honek, Nafarroako Bertsolaritzaren aro berri baten hasiera izan zen.
1936ko OTSAILAKO GORTETARAKO HAUESKUNDEAK eta AZAROKO HAUTESKUNDE OROKORRAK.
1936ko otsaileko hauteskundetakio giroa arrausteldua zegon. Eskuindarrak (estatu mailan) ezkerraren batasunari ( Frente Poular) beldurra zion. Elizak, herritarrengan indar handia zuenez, kanpotik heltzen ziren albisteak txarrak mezetan aipatzen ziren: monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab.
Alderdi guztiak etxez etxe boto bila ibili ziren. Istilu ugari gertatu zen. Alderdietako militanteak jendea eurei bozkatzeko beldurtzen eta mehatxatzen aritu ziren. Eskuindar handikiek, etxe eta lur askoren jabeak zirenez, eskuindarrei bozkatzera behartzen zituzten batez ere maisterrei eta alokairuan zeudenei. Bozkatzerakoan pertsona batzuk botoa erakustera behartzen zituzten
Ekintza hauek beldurra sortu zuen baztandar aunitzen artean. Hauteskunde hauek ez ziren libreak izan, mehatxuak eta boto erosketak arruntak izan baitziren ere, emaitzak Baztanen…betikoak izan ziren!
1936ko otsailaren 16an, Baztanen eskuindarrak atera ziren garaile, hauteskundeetan 2.740 boto bereganatuz. Bigarrenak euskal nazionalista jeltzaleak, 858 botorekin eta ondoren Herri Frontea 358 botorekin.
Nafarro mailan hontakoan ere Eskuinaren blokeak berriro hautesle guztiak lortu zituen, botoen %71,6a eta 7 diputatu lortuz. Estatu maila Fronte Popularra irbazi Zituen hateskundeak eta garaipena ezagutu bezain laster, eskuinak lehenengo “indar-kolpea” eman ruten, irabazleei boterea ematen saiatzeko.
Baina errepublikarekin amaituko duen kolpea Uztailaren 18an izan zen, Militar talde batzuk altxatu zirenean izan zen. Nafarroan (Baztanen ere) Karlista erreketeen laguntza izan zuten.
Alkatea, Ignacio Iturria Zavala, egun haietan Hondarribian zegoen uda pasa, eta handik zuzen, mugaz beste aldera joan zen. Udalaren jabe egin ziren eskuindarrak, Saturnino Burguete teniente-alkateak alkate kargua hartu zuen.
Altxatuek eskualdea okupatu zutenean baztandar gehienek egoera berria begi ongi ikusi zuten. Elizondon bestak ziren, Santiagoak, eta Iruñetik uztailaren 25ean Mauricio Iribarren (Elizondoko falangista ospetsua) iritsi zen. Hura iritsi bezain laster, bere ingurura jendea hurbildu eta udaletxera abiatu ziren. Han, balkoitik behera bota zuen Errepublikaren bandera, “ahí va ese trapo erranez”. Behean zeudenek hankekin zapaldu ondoren, erre egin zuten.
Udaletxean bandera gorri-horia jarri eta gero, Elizondoko Euzko Extra joan ziren espainiar bandera balkoian jarri ondoren Arrizibita tenienteak diskurtso anti-errepublikar bat bota zuen. Behean zeudenak, bitartean, ¡Viva España! ¡Arriba España! … oihukatzen zuten biztardean Baztanen Errepublika amaitzen zen.
Post hau “Altxamendua” izeneko postan du jarraipena.
Pos hau egiteko erabili den materiala:
Las elecciones a Cortes Constituyentes de 1931 en Navarra. Ana María Serrano Moreno. Pincipe de Viana errebista.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 
