Bertsio ofiziala eta egia. Jangoneko-bordako Miguel María Iturbideren hilketa.

“Bersio ofiziala” bezala ezagutzen dugu komunikazio bide ofizialak edo instituzionalak jarraitu dituen gertaera edo gertakari baten bertsioa, hau da komunikatu formal edo oficial baten bidez. Baina…ez du erran nahi benetan gertatu deparen egia kontatzea.

1967ko azaroaren 7tik 8rako goizaldean, Laputsegarai parajetik gertu non Guardia Zibilek gazte bat hil zuen gertatkitzunean, bertsio ofiziala zion, Guardia Zibilaren patruilak hildako gaztea, ETAko kide bat zela eta haiek gelditzeko agindua eman ziotenean, honek tiro eginez erantzun ziela agenteei eta hauek beren burua defendatzeko hil egin zuten gaztea.

Bertsio ofizial horrek guardien testigantzaz gain, hildakoaren eskuin eskuan agertu zen pistolak berresten zuen, pistola belgikar bat zen eta tiro egin zuela nabarmentzen zen (beroa, bolbora, usaina…). Datu bitxi bat; garai hartan, ETA-k oraindik ez zuen ekintza armaturik egin.

Hildako gaztea Miguel María Iturbide Elizalde zen, Jangoneko Borda baserrikoa, eta 16 urte bertzerik ez zituen (1951ko abuztuaren 9an jaio zen). Herrian, inork ez zuen bertsio ofiziala sinetsi!.

Miguel María Iturbide Elizalde. Argazkia “Miguel María Iturbide, crimen sin castigo” liburutik hartura dago

Laster jakin zuen herriak gertaeren egia, eta ez zuen ja zerikusirik bertsio ofizialak kontatzen zuenarekin.

Bertsio ofiziala kolokan jartzen zuten lekukoak baziren, Miguel Mari Iturbidek ez baitzuen goizalde hartan bakarrik egon. Berarekin Iruingobordako Jesus eta Juan Pedro anaiak zeuden, eta hiru zugarramurdiarrek “gau-lanean” (kontrabandoa) ari ziren.

Iparraldera aratze batzuk pasatzeko asmoz ari zirela, goizaldeko 03: 00ak aldera Guardia Zibilaren patruila batek gazteak ustekabean “altoa” eman zienean hasi omen zen dena. “Para, o te quemo” entzun bezain pronto Zugarramurditarrek ihes egin zuten, eta agenteak tiroka hasi ziren. Eutiquio Chamorro Chamorro kaboa, Barrentxea etxean ostatua hartzen zuena, tiro egin zion Migeli eta bizkarretik bala sartu zizaion (ihetsan zegoenean) eta hor betan hila erori ziren. Bi anaiek ihes egitea lortu zuten.

Bertze lekuko batek azaldu zuenez, goizalde hortan Chamorro kaboak, Barrentxeaan sartzen eta Iturbide hil zuten lekura itzultzen ikusi zuen, pentsatzekoa da pistola belgikarraren bila joan zela gorpuaren ondoan paratzeko intentzioarekin. Kontatzen zenez, gaztearen eskuan arma parta baino lehen agenteek pistola tirokatu zuten, Miguel Mariak lehenik tiro egin ziola errateko, eta haiek defendatu egin zirela. Ah porzierto! Migel Mari ezkerra zen.

Baina herritarrek eta Zugarramurdiko Jose Otamendi parrokoak justizia egiteko ahal zuten guztia egin zuten arren, bertsio ofizialak aurrera jarraitu zuen eta kasua artxibatu egin zen Burgosko Kapitaintza Nagusiaren egoitzara, iritsi ondoren.

Urteak eta hamarkadak pastu ziren, norbaitek gurutze bat jarriko du Laputsegaraia baserritik ez urrun, herrian eta inguruetan ia denek gaiari buruz zerbait entzun duten arren, bersion ofiziala finkatu egin zen, baina Xabier Susperregi idazleari esker, gertaera horren berri izan baitzuen eta ikertu ondoren Miguel María Iturbide-Crimen sin castigo liburu datzi zuela, argh eta garbinos gelditu da bertsio ofiziala, bertze aunitzetan bezala, gezurra zela, egia estaltzeko mozorro bat, gertaera anker eta ilegal baten benetako kontakizuna ez ezaguteko asmatua!

2022ko azoraren 6an Miguel Mari Iturbide Elizalde, Zugarramurdiko Jangoneko Bordako 16 urteko semea oroitzeko ekitaldia egin zuten Horrekin batera, Xabier Susperregi idazleak idatzitako Miguel Maria Iturbide. Crimen sin castigo liburua  aurkeztu zuten. Hainbat atal ditu liburuak: 50 eta 60ko hamarkadetako Zugarramurdiko kontuak, senitartekoen, lagunen eta herritarren lekukotasunak, Zugarramurdiko gazteari omenaldia egiten zaio munduko hainbat lekutatik iristen diren olerki eta artelanak Miguel Mari eta bere ingurukoen argazkiak… eta doike! ikerketa lanaren emaitza.

Xabier Susperregitren “Miguel María Iturbide, crimen sin castigo” liburuaren azala.Azalaren egilea Angelica Zubiran

Bertze bertsio ofizial batzuen arabera, gure eskualdean ere halako bertze kasuak eman dira. 1972ko irailaren 20an Juan Antonio Aranguren Mugica ‘Iharra’ muga Urdazubitik igarotzen saiatzen ari zela Guardia Zibilak hil zuten. Bertsio ofizialaren arabera, heriotza ETAko kidea e Guardia Zibilekin izandako liskarraren ondorioa izan zen. Hala ere, haren familiak aldarrikatzen du Iharraren heriotza bertze egoeretan gertatu zela, eta ez zela liskarrik izan, bizkarretik tirokatuta agertu baitzen. Familiak zailtasun handiak izan zituen gorpua ikusteko. Juan Antoniok 21 urte zituen Urdazubiko postuko guardia zibilek harrapatu zutenean eta dioitenez ez zeraman armarik.

Edo…Jon Ugutz Goikoetxea Elorriagaren kasua, Guardia Zibilaren balen azpian erori zena 1972ko martxoaren 15ean Elizondon. Jon eta bertze bi ETAkide, Zigan Espainiako institutu armatuko agenteek jarritako kontrol batekin topo egin zuten. Tiroketa eta kontralatik deriotarrak eta bertze bi lagunek ihes egitea lortu zuten. Handik ordu batzuetara, guardia zibilek Beartzunen aurkitu egin zuten, muga menditik zeharkatzera zihoala. Bizkarretik tiro egin eta hil egin zuten, doike bertsio od¡fizialak bizkarreko tiroaz ez du ja aipatzen.

P.D. Sarrera hau Pako Aristik BERRIA aldizkarirako idatzitako “bertsio ofiziala” artikuluan inspiratua dago.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Miguel María Iturbide, crimen sin castigo. Xabier Susperregi. BIBLIOTECA DE LAS GRANDES NACIONES. 2001

Bertsio ofiziala. Pako Aristik. BERRIA. 2022-04-07.

La verdad sobre la muerte de Miguel María Iturbide Elizalde. Fernando Anbustegi. Diario de Noticias 2021.11·07

 

.

Read Full Post »

Makiak ez zirenen erasoa

1944ko abuztuaren 19an Aliatuek alemanek okupatuta zuten Paris hiria askatu zutenetik, Francok eta bere Estatu Nagusiak Frantziatik eginiko inbasio aliaturen bat aurreikusten zuten.

Parisen sartu zen lehenengoko ibilgailu blindatua Gernika izena zuen, askatzailen artean Espainiako eta Euskal Herriko errepublikano erbesteratuek zeuden.

Jesus Monzón (Iruñea), PCEko gizon indartsua Frantzian eta Frantzia okupatuan errepublikano espainiarren erresistentzia zuzendu zuena, nazien aurkako erresistentziako gerrillarien arrakastaz fidaturik, Pirinioak zeharkatuz Espainia inbaditu zitekeela uste zuen.

Grafitia, Sallent de Llobregateko horma batean, makiak gogora ekarriz (Wikipedia).

Inbasioa prestatzeko, gerrillariak, Espainiako Gerra Zibileko eta Frantziako erresistentziako 13 000 beterano inguru, Foix eta Toulouseko erreklutamendu-guneetara joan ziren; horien artean, 4.000n – 7000 (según nork) boluntarioak aurkeztu ziren operazioan parte hartzeko. Operazioaren zuzendaria Vicente López Tovar koronela izan zen, Herri Armada Errepublikanoko eta Frantziako Erresistentziako beteranoa.

Espainiako Errekonkista Operazioan parte hartu behar zuten gizon gehienak errepublikar erbesteratuak ziren, frantziako maki taldetan ibilitakoak, eta Frantziako hegoaldeko departamenduetako zati handi baten okupazio alemaniarraren askapenaren protagonista nagusiak izan zirenak.

Gerrillari hauek nahiko ongi antolatutak zeuden, experientzia zeukaten eta aliatuak zerbait prestatu diete, azken hauek utzitako armekin armatuak daude (ez sobera). Iparraldeko Pau hiria biltzeko eta Espainian sartzeko aukeratu zuten

Estrategia Pirinioetako muga osoan zehar eraso batzuk egitea zen, eta Aran Haranean zehar eraso nagusi bat egitea, non behin-behinean gobernu bat ezarriko zen.

Aran haranaren inbasioa baino lehen, Urria 3ren gauen, bi talde handi sartzen dira Nafarroan: bat 300 gizonekin Erronkarin ( 522. Brigada) eta bertze bat 200 gizonekin Esterenzubin (54. Brigada). Makiak ere talde txikiagoetan sartzen dira, mendebalderantz joateko asmoz, gure eskualdera.

Baztanen, ondo prestatutako ejertzito frankista zain daukate. Baztango muga 1939 eta 1940 urteetan lan bataionetako errepublikar presoak ereikitako bunkerrak basbesten dute. Baita ere Otsondotik Beraraino errepidearen alboetan metrailadoreen habiak daude, hoietako baten bat bunker anti-tankea omen da.
Otsondoko bunkerrak “Organización Defensiva 6” izena dute Erratzukoak berriz OD7.

Victor Bikuña Agrupacio de Guerrilleros
de Euskadi
10.brigadako buruzagia

Baztanen; zapadoren 5. batailoia, Sizilia eta Amerika erregimentuetako ingeniarien unitateak eta Alfambra Dragoi Taldea, (ibilgailu blindatuekin). Gainera, Juan Villanueva errekete-kapitainaren agindupean zeuden 900 boluntario inguru sei destakamendutan banatzen ziren, eskualdean Ulzama-Basaburua, Donozteben-Bertizaran, eta Bortzirian zeuden.

Mugako goarnizioaren zatirik handiena errepublikar gudari ohiek osatzen zuten ( kartzeletatik eta preso batailoietatik igaro ondoren, garaitu zieten ejertzitoan zigorra onik betetzen zutenak) eta ordezko soldaduek,

Egoera zail hartan soldadutza egitea egokitu zitzaion gipuzkoar kinto batek gogoratzen du “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62” liburuan

–Baztango haranean nengoen, Ia gauero tiroketak izaten ziren, nerbio asko zegoelako. Azienda eta mugitzen zen guztia tirokatzen genuen.

Eta hala zen, urriko egun batean Mugairen zegoen guarnizioa, Reparazea eta Bertizko jauregiaren inguruan maki-talde bat ikusi zelako Bertizera joateko deituak izan ziren. Soldaduak Reparazeako zubian barrikada bat egin ondoren, Mugaireko zubitik (Zokozar) jauregiko lorategian sartu ziren, eta makiak ezkutatuta zeudela uste zutenez tiroka hasi ziren zuhaixken eta sasien atzean mugitzen zen guztiaren aurka; etsaiak akabatu ondoren ikustera joan zirenean, lau anka zituztela eta kurrinka egiten zotela konturatu ziren. Zerri talde hau hiltzen zuten biztartean jauregiko nagusia eta etxeko langileak sotoan ezkutatu zeuden.

Urriaren erdialdera, Makien 10., 27. eta 35. brigadek muga zeharkatu zuten Hendaia eta Donibane Garaziarteko sektoretik, baina armadaren eta guardia zibilaren oposizio gogorra aurkitu zuten, eta 35. brigada bi egunera erretiratu zen; 10. eta 27. brigadek, berriz, Saratik sartzea lortu zuten zortzi egun iraun ondoren eta baja aunitz jasanda eskualdetik sakabanatu ziren.

Hilaren 22an,  522ª Brigadako hamabi gerrillari atxilotuko dituzte Baztanen, 23an 10. brigadakoak Igantziko bentetan izandako borroketan, 5 gerrillari hilko dira. Gerrillari horietako bat kanalera erorita hil zen, bertze bat lur jota erori zen ibaian Minasko zubitik zeharkatzen saiatzean eta bertze 3 makiak Landanetxe baserrian hil ziren.

Egun batzuk lehenago, 18an, hiru maki harrapatu zituzten XIX. Amerikako soldaduek Velateko portuan. Hiru horiek 54 brigadakoak ziren, urriaren hasieran Esterenzubitik sartu zirenetakoak.

Azken erasoaldia 30ean izan zen, Bentartetik (Erroibar) 300 gerrillari Ultzamako haranera sartu zirenean, eta infanteriako tropek atzera bota zituztenean.

Nafarroan, borroka iparraldean izan zen, eta arras eguraldi txarrarekin garatu zen. Elurrak, lainoak, hotzak eta euriak makien mugimenduak mugatu zituzten, eta frankistek, herritarrek laguntzakin, ibietan, pasabideetan eta zubietan itxaroten zuten. Goseak, baliabide eta informazio ezak, biztanleriaren harrera hotzak eta etsaiaren nagusitasun numerikoak inbasioa gaitzetsi zuten. Hilabete batean, Armadak 17 hildako izan zituen, 3 Polizia Armatuak eta 3 Guardia Zibilak. Zaurituak askoz gehiago izan ziren, eta presoak bi gehiago.

Ez dira ezagutzen gerrillarien baja zehatzak, baina hildakoak 50 baino gehiago izan ziren, eta harrapatutakoak ehun baino gehiago.

Aizkolegiko jauregitxoa. Argazkia Pello San Millan

P.D.1

Amerika erregimentuetako ingeniarien mandoak Aizkolegiko jauregia daukate erresidentzia. Urte haietan, militarrak jauegian zirenean, Aizkolegi jauregiko sukaldea erre izan zen. Sutea sukaldetik atra eta jauregi ederraren zati bat erre zen, sute horren ondorioz jauregia za zen gehiago erabili (kompotzea garestia bai zen) eta pixkanaka pixkanak ondatuz joan da gaur egun daukan itxura arte.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Arango haranaren inbasioa”. wikipedia.eus

Octubre de 1944. ¿España invade a Francia?. El grancapitan.com forofa

FOTOTEKA

10. Brigada. “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

Read Full Post »

1521. Amaiurko gaztelua berreskuratu zeneko 500. urturrena.

1521eko irailaren 29an, igandean, tropa nafar legitimistak (franco-naparrak) Amaiurko gaztelua setiatu zuten eta pieza artilleroak jarri zituzten Baztango gotorleku birmoldatu berriaren aurrean. Aste batzuk lehenago, bere alkaide Anton Alguacilek, erregeordeari idazten zion, hobekuntzak azalduz eta defentsa berriak probatzeko borrokan hasteko irrikaz. Apurka-apurka, bere baikortasuna zorigaitzaren inguruan jartzen zen, kanoien indarrak bere defentsak ezabatzen zituela ikustean, amore emate desohoragarri bat hitzartzera behartuz, Urriaren 12an errenditzen da. Labritarren bandera dorre nagusiaren goialdean zegoen berriro.

Balentria honen historia, Noaingo guduaren ondoren hasten da (1521eko ekainak 30), kausa legitimistarentzat porrot gogorra izan zena. 1521eko irailean, Noaingo zoritxarra ondoren eta Nafarroa Beherea gaztelarren aurka matxinatu ondoren, Napar-franko erasoaldi berri bat antolatu zen. 1521eko udan oraindik oso egingarria ikusten zen armada franko-nafar batek gaztelaniarrek okupatutako erresuma berreskuratzea.

Amaiurko gaztelua birsorkuntza. navarra.es

Frantzisko I.ak, frantziako erregeak, erasoaldi berri bat egitea erabaki zuen, eta armadako agintari goren bezala, bere konfiantzarik handieneko pertsona bat izendatu zuen: Guillaume Gouffier, Bonniveteko jauna eta Frantziako almirantea.

Bonniveteko jaunak Henrike II.a Nafarroako ERREGEAREKIN bildu zen abuztuan, eta tropen erreklutamendua finkatu zuen erresuma berreskuratzeko bertze saiakera bat egiteko, laugarrena bederatzi urtetan; 1512, 1515 eta 1521koen ondoren (hilabete gutxi batzuk lehenago egindakoa).

Tropa mugimendu hoiek Iruña okupatura iritsi ziren. Han, erregeorde berriak, Mirandako kondeak, erreakzionatu egin zuen, urte horretako maiatzean izandako altxamenduaren antzeko bat gerta ez zedin eta erreinutik erbesteratu zituen altxamendu berri baten buru izan zitezkeen nafarrak, bereziki Iruñean eta Zangoza, Tafalla eta Tuterako zonaldeetan, baita ere gizon taldeak bidali zituen Tutera, Corella, Tafalla, Cábrega eta Elo (Monreal) gotorlekuen hondakinak eta Irunberriko harresiak eraisteko.

Iparraldean, franko-nafar tropak biltzen hasi zen eta armada prest egon zen irailaren amaieran. Peio Monteano historialariak bildutako datuen arabera, indar hori 24.000 infante naparrez, biarnotarrez, gaskoiez, frantsaz eta alemaniar lanskenete ospetsuez osatua zegoenn. Gainera, 600 zaldizko zituen eta artilleriako 18 pieza inguru, horien artean sei kanoi handi zeudelarik.

Tropak bi zatitan banatu ziren. Lehena Donibane Garazin zegoen, Nafarroa Beherea Henrike II.a Albretekoaren alde matxinatu zen, eta Bonnivetek berak eta Nafarroako erregeak zuzentzen zuten. Bigarrena Uztaritze inguruan zegoen, eta Guyenako gobernadore eta Nafarroako Mariskalaren semearen agindupean zegoen.

Aldi berean, Aezkoan, Xabierko anaiak (San Frantziskoren anaiak), Antonio Peraltakoa, Faltzesko markesaren semea, eta bertze noble batzuk zeuden zain, Aezkoko, Zaraitzuko eta Erronkariko tropekin eta 300 erribera-gazterekin batera.

Azkenik, irailaren 27an, lealisten armada bere bi kanpamentuetatik abiatu zen, Donibane Garazikoa Orreagako pasabidean dagoen Peñón gaztelua hartuta, eta Uztaritzekoa Amaiurrerako bidean. Almiratearen armada Iruñerantz zihoala ematen zuen, baina Bonnivetek bazekien hiriburua eraso bat egiteko prest zegoela eta, kapitain nafarren harridura eta haserrea ikusita, bigarren tropa taldea bezala Baztanera joatea agindu zuen, non Amaiurko gaztelua inguratu zen.

Anton Alguacilek 1512tik zuzentzen zuen gaztelua eta 1521eko maiatzean gaztelanien esku geratu zen bakarra izan zen. Bere goarnizioa indartua izan zen, defentsak hobetu ziren azken hilabetetan eta aistion erran dugun bezala nahiko ondo prestatuta zegoen franko-nafar lealisten erasoeta setio baterako.

Amaiurko gaztelua, 1513ko udaberrian hartu zuten gaztelanuarrek eta hasiera batean Comareseko markesa (
Erresumaren konkista zuzendu zuena) Juan de Mondragón kapitaina jarri izan zuen gotorlekuaren eta gotorlekuaren buru gise baina egun gutxi barru, Anton Alguacil gaztelarra gotorleku horretako alkaide izendatuko dute.

Alguacilek azken bederatzi urte hauetan egin zituen erreforma guztiak ez zitzaikion aunitzerako balio, izan ere, kanoi frantziar indartsuek harresietan zulo handi bat irekitzea lortu zuten, eta, ondorioz, franko-napar infanteria erasotu zuen, gaztelarren artean hainbertze galera eraginez.

Gaztelua urriaren 12an entregatu zuten eta berreskuratu ondoren, Jaime Velaz de Medrano kapitain nafar beteranoa agintari gise geratu zen bertan, 200 nafar inguruko goarnizio batekin.

Amaiurtik, Velaz de Medranok Baztango harana eta Bortzirietako zati handi bat kontrolatzen zituen, Elizondo Miguel de Xabierren agindupean zegoen aurrerategi-postu bihurtuko zen eta Belateko portuan, Ziga eta Bertizen zaintza-lekuak ezarri ziren. Hemendik aurrera, erresumaren gainontzeko lurraldeetatik independentea izango zen lurralde txiki bat ezarriko zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Amaiur, 1522. Nuestra historia desconocida.Iñaki Sagredo Garde. 26/05/2011. http://www.euskonews.com.

¡Amaiur…! Joseba Asiron. 16/07/2012. http://www.noticiasdenavarra.com.

Setiembre de 1521: Amaiur y Hondarribia, el desquite de Noain. Pello Guerra. 03/09/2021. http://www.naiz.eus.

Amaiur 1522. Los navarros que defendieron el reino. Peio Monteano Sorbet. 2018. Txalaparta.

Amaiur, símbolo de Navarra: la guerra de 1512-1522 y su repercusión sobre los territorios de la Corona de Navarra. José María Jimeno Jurío. 2004. Pamiela.

Read Full Post »

Astoa eta erregea.

1931ko apirilaren 14an, Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen, eta Espainako erregea ihes egin zuen , errege hori Alfontso XIII zen. Diotenez, ihes egindako erregeak automobilismoaren zale amorratua omen zen eta, gaztea zela, Baztanen ibili zen bere automobilarekin eta Almandozen ezbehar bat izan zuen.

Iruñatik etorrita Almandoz Baztango lehen herria da. Gaur egun Belateko tunelak pasata, errepidearen ezker aldean ageri da. Baina ez da beti horrela izan, XX.mendearen hasieran errepidea herria zeharkatzen zuen ( 80 hamarkada artio sahiebidea egin zela), eta garai haietan  ibilgailuen trafikoa haundia ez izan arren, noiz behinka istripu, talka edo halako baten bat gertatzen omen zen. Hola zela ta 1905ko ekainaren 11an, Almandozen automobil istripu bat izan zen. Autoaren gidaria, garai haietako Espainako erregea zen, Alfonso XIII. Borboindarra!

Alfonso XIII erregea Hispano-Suizako auto bat gidatzen. La granja (Segovia) jauregian. Argazkia Alamy.com

1905ko udaberrien Alfonso erregeak, Albako dukea, Vianako markesa eta San Roman kondearekin batera (ze kuadrilla!)  “tour” bat autoz egiten ari ziren eta gaua Iruñan pastu ondoren Donostiako Miramar jauregia abiatu ziren. Belate jautsi eta Almandozera iristean, autoak talka egin zuen errepidearen erdian etzanda zegoen asto baten kontra, eta ibilgailua irauli egin zen.

Irstripua gertatu bezain pronto Almadoztar batzuk laguntzera eta kuxkuxatzera urbildu ziren, gero Benemeritako agente pare agertu ziren, hauei zauritu larri bat zegoela erran zioten. Baina dirudi ( hala zion ekainak 12ko ABC egunkariak) Abiadura txikian zigoaztela, bidaiari bakar bat ere ez zelako zauritu istripuan, nahiz eta autoak matxura izan. 

Garcilasok ere ekainaren 13a idatziko zuen, «Erregeak lan asko egin zuen autoa konpontzen, Almandozko zenbait bizilagunen eta postuko Guardia Zibilaren bikotekidearen laguntzarekin».

Dirudi erregeak autoa “konpontzen” aritu zen biztartean, Albako dukea eta San Romango kondea Mugairera joan ziren bertze ibilgailu baten bila eta Almandozen ikusita inork miñik hartu ez zutenik, herriko ostatura joan ziaren.

Ostatuan (bertze batzuk diote istripua gertatu zen lekuan) astoaren jabea agertu zen. Jabea Libus baserrikoa zen eta astoa hil ziotelakoz aserrea nabari zizaion. Apetza bitartekaria egin zuen eta bi alderdiek akordioa batera irritei ziren:

Erregeak animaliak zenbat balio zuen galdetu zion.

-«Hamabi duro (ogerleko), jauna», erantzun zuen almandoztarrak.

– «Beno» -erantzun zion erregeak eta ehun pezetatako billetea emenez erran zion»

– «hartu hogei duro, eta gustura berrogei emango nuen asto gehiago ez balego»

Madrilgo egunkariak dio erregeak bertze hogei “duro” eman zizkion lagundu zion jendeari, eta bertze hamar Almandozko apezmari i herriko behartsuentzat. Bidaiarekin jarraitu aurretik, ABCk dio  «alai eta umoretsua, asto hilaren belarria moztu zuela».

Baina Baztan utzi eta Beran bertze ezbehar bat izan zuen,  autoa gelditu behar izan zuen berriro, bidean zerri bat zeharkatu baizizaion. Beratik, Donostiako Miramar jauregira telegrafiatu zuten, berandu iristsiko zela eta atzerapenagatik ez dezatela larritu erranez.

P.D pasarte historiko hau Almandozko herriak 2005ko Baztandarren Biltzarrako ormen desfilean antzeztu zuten eta lehenego sariarekin egin ziren. 

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

El día que Alfonso XIII volcó con su coche en Navarra. Mónica Arrizabalaga. abc.es.

Read Full Post »

Baztandik Normandiara; Ursuako Miguel Santxez kapitaina.

1944KO Ekainaren 6an, E-Egunean  Normandiako Lehorreratze famatuan eman zen.  Itsasotikegindako historiako inbasiorik handiena izan zen eta helburua Alemania Naziari Mendebaldeko Frontea irekitzea izan zen.

Aliatuen tropak Normandiara iritsi zirenean 47 euskaldun baziren soldaduen artean, 17 infanterian eta 30 aviazioan. Baziren Ameriketako Estatu Batuetara bizizera joandako lehenego eta bigarren belaunaldiko gazteak: Frank Arregebere, Stephen Larrinaga, Santiago Mendieta… Britaniar jautsilari konpainian Aretxabaletako Luciano Sauquillo zegoen, Kieffer komandoan, Iparraldeko Joseph Villard Miarritztarra, Eskiulako Joseph Julian Hourcourigaray eta Laurent Casalonga Donostiarra. Abiazioan, RAFek, (Britainiar Aire Armadak ) eskuadretako bat iparraldeko euskal pilotuek osatzen zuten erabat. 342 Eskuadroia zen, “Lorraine” Eskuadroia ere deitua (bonbardero ikurriña margotuta zuten)…agian hoietako baten baten arbasoak Baztandarra izanen zen, baina dirudi 47 euskaldun hoietatik bailarakoa batere. Baina…Lurralde hoietan, hondartz, herri eta hiri haietan, mende batzuk lehenago, ejerzito lehorreratzeetan (portu hartze kasu hontan) , Baztandar dexente batzuk, Normandian ibili, borrokatu eta defenditu omen zuten.

XIV. mende erdialdean kokatzen gera. Nafarroan, 1349 tik Karlos II.a Nafarroakoa , Evreuxkoa eta Gaiztoa ezizenez ezaguna erregea da.  Nafarroako erregeaz gain   Evreuxeko kondea ere da; Evreux, Mortain, zein Vexinen eta Cotentinen zati batzuen jabe zen Karlos.

1337tik Frantzia eta Ingalaterra Ehun Urteko Gerran daude eta Karlosen Normandiako lurrak, kolokan. Horrela, eta Normandian zituen ondasunak mantentzeko (Cherbourg itsas portu garrantzitsua, Avranches, Évreux eta bertze zenbait hiriko gotorlekua) 2 espedizio militar bidali ziren itsasoz. Lehena 1355eko abuztuan, Erregea buru zegola, Baionatik 6 itsasontzitan 2.000 nafar, 100 zaldik eta erresumako gizon aberats eta zaldun nagusiekin Cherbourgen lehorreratu zen. Espedizio honen eginkizun nagusia nafarrek frantsesen aurrean galdu zituzten gaztelu eta gotorleku ugari berreskuratzea zen. Expedizio hortan Ursuako Miguel Santxez Baztandarra zegoen.

Ursuako Miguel, escudero gise irisi zen Normandiara eta urte hoietan arma gizon trebea bihurtuko omen zen. Zihur ez jakin arren pentsatzekoa da Miguel ezkutariak, Txerbugo, Avranchesko eta halako gotorlekuen babesten hariko zela eta 1358an jakerkeriaren errepresio basatian parte hartu zuela (Jaqueria, Franziar uhartea, Pikardia, Xanpaina, Artois eta Normandiako landa eremuetan izandako herri alxtamendua izan zen. Erten ahal da, herria, nekazariak… nobleziaren gerraz aspertuta zegola) eta ondoren Karlos II.aren komandantearekin (erregearen anaiarekin) Melun hiriaren konkistan. Konkista honen ondorioz eta prestatutako zerbizioagatik, erregea sarie gise, garai hartako zerbitzuengatik, Amaiurko errotaren eta herriko errolden diru-sarrerekin sarituko dio, baita ere Baztango hainbat larre (bustalizak, idiendako expresko belaiak) eta belaiekin.

1360ko Urrian Frantziarekin Bakea siñatzen da (Erregea, 1361ko Urrian Nafarrora bueltatuko da), baina bakea ez du aunitz iraungo Nafarroko erresuman, Karlos Gaiztoak Aragoiko Pedro IV.aren aurka azpijokoan dabiltza. Gerra hontan Ursutarra “ballesteroen nagusia” (maixua) tituloa du. Gerrako ministro antzekoa da eta bere kargu dago, hainbat gotorlekuen defentsa lanak egitea, zaldunak ordaintzea, ballestaz hornitzeaz….Lan onegatik, Oliteko kapitaneriakin eta gorteko ondasun batzuekin Erregeak sarituko dio.

Cocherelgo gudua. Toison d’or de Guillaume Fillastre miniatura. XV.mendekoa

1363ko eguberritan, Normandiatik etorritako mezulari bat iritsiko da, Mantes eta Meulán nafar plazen erorketaren berri txarrak ekarriko ditu. Urtarrila eta otsaila artean ejerzito berri bat prestatuko da eta Martín Enríquez Lakarr-en ajintean mila gizon Ondarrabitik aterako dira . 2. expedizioko armada ttiki hontan, Jauntxoen artean, bertzeak bertze, Baztango Ibainez eta Narbarteko Periz Jaunak agertzen dira, azken honek 18 soldadukin. 1364ko maiatzaren 16an Karlos V.a Frantziako erregearen eta Karlos II.a Nafarroako erregearen tropak Cocherelen, aurrez aurrez topo eginen dute. Guda horren ondorioa, frantziarren garaipena izanen da.

Cocherelengo porrotarekin eta 1365ean deitutako Avignoneko Itunaren siñadurarekin Karlos II.aren gainbehera etorriko da. Hemendik aintzin Normandia gelditzen zaion gotorlekoak mantentzen saiahatuko da. Garai hauetan Ursuako Miguel, Donibane Garaziko kapitaina da, urte pare geroxago Amaiurko gazteluko kapitaina edo alkaidea izanen da. Kargu hau betetzen hari zela, Karlos II.ak 1374an Normandiara bidaliko dio eta Avranscheko kapitaina izeanen da (hiri hontako kapitaina , denbora batez, Baztango Ibainez ere izan zen). Napar kapitan gise 1378 arte egonen da, gauzak gero eta zallago jartzen hari zaie Naparrei Normandian, Napar erregeak ez da garai batean bezala hango lurretako jauntxo haundi bat. Naparrei gero eta gehiago kanpotar talde militarra gise ikusten zaie lirralde hoietan, eta azkenik 1378ko urrian Miguel eta bere gizonak Avransch utzi eta Baztanera bueltatuko da eta Baztanen, 1384 arte Amaiurko gazteluko alkaide gise egonen da.

Post hau egiteko erabili den materiala.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. EULOGIO ZUDAIRE HUARTE. Revista Principe de Viana. 158. zenbakia

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. MARTÍN LARRÁYOZ DE ZARRANZ. Revista Principe de Viana.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto CIGANDA ELIZONDO Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007

Fightingbasques.net bloga. Sancho de Beurko elkartearen ikerketa lanak. “47 soldadu euskaldun izan ziren Normandiako lehorreratzean” eta “Kieffer komandoa“

Carlos II el Malo. Auñamendi Eusko enciclopedia.

URSUA, Miguel Sánchez de. Auñamendi Eusko enziklopedia.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. Eulogio Zudaire Huarte.Revista Principe de Viana. 158. zenb.

Cocherelgo gudua. http://www.wikipwdia.org.

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. Martin Larraioz de Zarraz. Revista Principe de Viana. 96. zenb.

Nafarroako konpainia. http://www.wikipwdia.org.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto Ciganda Elizondo. Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007.

Read Full Post »

Afusilatuak (Lehenengo Karlistadan, Baztanen)

1834ko urriaren 12, Baztan liberalen eta Karlisten eskuatan banatua dago, Elizondon liberalak nagusi dira (abuztutik). Abuztuan Rodil jeneralak, On Karlos harrapatzera 8.000 isabelinokin iritsi zen Elizondora (Karlistak alde eginez). Jose Ramon Rodil y Pampillo markesa, Elizondo defenditzeko Miserikordian edo franzesadetik Kaserna izenarekin zautzen den eraikinan (gero kuartela izenarekin iritsiko zaiguna) fuerte iten da ,eta herria pareta batez inguratuko du, baina hau ez da… gaurko historioa.

1834ko urriaren 12an, Errazun ilunabarrean, gazte bat afusilatu behar dute, boluntario karlistak 24 urteko Juan Salvador Echeverria, erratzuarra Pedro Manuel “Egurandi” Lekauztarra  eta Mª Josefa Alzaburu errazutarraren semea, plazara eramanen dute, bere errua…egun batzuk lehenago mozkorra egonez “Elizondoko kasernara Erreginaren tropekin borrokatzera gan behar zela” ertea izan zen.

Afusilamentu hau, gerra honetan (Baztanen) eman zen lehena dela dirudi (erratzukokontuak bloga dioenez). Lehenbizikoa izandako  honekin hasiko da gerra honetako ezaugarri zakarrena Baztanen: ejekuzio sumarioa, hau da hartu eta hil, afusilatu.

Irudia zumalakarregi

Abenduaren  14an Elizondon bertze hiru baztandar afusilatuak izanen dira plazan, kasu hontan tiro botako dutenek Erreginaren tropak  (isabelionak) izanen dira eta hiru baztandarrei; 53urteko Bernardo Gortari oronoztarra, 38 urteko Pedro Antonio Etxebarria arizkundarra eta Jose iturria lekauztarrari, karlistak izatea leporatuko diete.

1835ko ilbeltzaren 10 an Elizondon berriz ere ,juicio sumario bat izanen da, hontan, erregina gobernatzailaren mandatuz (Ramon Zugarramurdi) afusilatuko dutena (pasar por armas) 60 urteko Martin Fermin de Legarreta, Elizondarra izanen da, honekin bortz baztandar afusilatuak izan dira azken lau ilabetetan

Gerra segitzen du, kronikak diote 2000 karlista lau kaiñonekin (batzuk hiru diote, bi kañon ta obus bat) ohien artean “aitona” kañon famatua Elizondo sitiatua dute Sagastibeltza buru izanez,  Cristinianoak (isabelinoak, guiristinoak) gutti dira kasernan eta gainera kolera izurritea jasan dute berriki. Karlistak kontrolatutako herrietan (Erratzu bezala) juicio sumarialak izanen dira ere, seigarren baztandarra atxilotua eta bertan afusilatua Arraiozen emanen da, 1835ko otsailaren bortzean. Arraiozen bizi den 50 urteko Lorenzo Echaide oieregitarra izanen da.

Egun bat gerorago, (otsailak 6) zapigarrena afusilatuko dute Gartzaingo herrian. Gartzaingo apez etxean agertu zen D. Jose Bergara, 5º Batallon de Navarra-eko kapellana, ofizial baten laguntzarekin erranez afusilatuko zutela heri horretan  Antonio de Arriaga, Carabineroari (erregiñaren soldadua) egun batzuk lehenago Elizondon preso hartua izan zena. Presoa kapellan karlistarekin konfesatu zen eta bere gorpua Gartzaingo parrokian lurperatua izan zen.

Minak (cristiniano jeneralak) Elizondoko sitioa austea erabakitzen du eta horretarako Oraá  eta Ocaña jeneralak baztanera igorriko ditu. Otsaila 6an Ocaña Belatera ailegatzekotan bere hiru batailonekin (2.400 soldadu) 7º eta 9º Bat. de Navarrarekin topatuko da. Belate tiroka gainditu ondoren Anizeraino ailegatu ziren, lo egitera. Hurrengo egunean Zigara abiatu eta herria fuerte eginen dira. Egun hortan karlistek Zigako erasoa baino lehen Belateko liskarran, karlistak harrapatutako zazpi soldadu, Almandozen juizio sumario baten ondoren afusilatuko dituzte (zazpiak kanpotarrak ziren).

Otsailaren 14n Espoz y Mina generalak Zigara iristen da (Elizondoko bidean) eta bere mandatuz, Almandozen arrapatu duten Iturengo Juan Bautista de Agesta karlista konfidentea Zigako plazan fusilatua izanen da. Otsailak 17 ia Elizondon, Mina siñatzen du 35 urteko Bernardo Goñiren fusilamendua. Bernardo Arraioztarra zen baina Lekauzen bizi zen eta Donozteben karlistendako bolbora itea leporatzen zioten.

kañon karlistak. Irudia http://www.zumalakarregimuseoa.eus

Mina Elizondon 20ia artio egon zen, baina berriz bueltatu izan zen, buelta hontan, Zumalakarregikin topatzu zen Larremiarreko zelai txurietan (martxoak 12)  eta 200 soldadu guttiagokin  martxoaren 13an Elizondora iritsi zen . Biaramunean, martxoak 14. Giristinanoak Lekaroz  inguratua zuten. Minak bazekien Lekaroz karlista zela, eta ongi uste zun handik karlisten kainonek Elizondo tirokatzen zutela (Bordazuri inguruan hainbat artilleria arrasto ageri izan dira) eta haien bila joan zen.

Cristinianoak Lekauzko gizonek herriko plazan bildu zituzten eta Minak haiengana hurbildu zen eta  eskuaraz agurtu eta galdetu zien ”Kañonak non dira?”, lekaroztarrek ez zekitela, berriz Minak erran zien hilaraziko zituztela eta herria erreko zuela ez baitzioten erraten, eta dirudi ez ziotela ja erran … Soldaduak Minaren aginduak jarraitzen, bosnaka kontatu eta bortzgarrena (el quinto) soka batekin lotu eta bereizten zituzten. Zazpi bereiztuak izan arren, hiru afusilatu zuten, Lehenegoa, alkate jauna afusilatu zuten, 29 urteko Juan Bautista Barreneche, gero, nola ixilik jarraitzen zuten Martin Meoqui (57) eta Juan Martin Goñi (30) afusilatu zuten herriko plazan. Jakina da , hau ondoren Minak Lekarozeri sua ematea agindu zuela. Bitxikerri bezala aipatu Orabideako bazter batean, lohian lurperatuak, harpatu zituztela kainonak eta diotenez kainonak garraiatu zituzten behiak afusilatu izan ziren ere.

Baina afusilamenduak ez ziren hemen amaituko. Martxoak 19 odolez bete zen berriz Elizondok plaza, on Karlosi leiala izateagatik 55 urteko Juan Ignacio Iribarren Arizkundarra  afusilatua izan zen, Etxalarreko Miguel Martin Iparaguirrekin batera.

Gerra basatia da! zakur gerra biurtu da, odoltzsua, afusilamentuak edonon badire (Baztandik kanpo aise gehiago). Orain arte bi bandoak, hartutako presoak  (kolaboratzaileak, soldaduak, alderdi kontrakoak, espiak…) edo borrokaldietan egindako prisioneroak , “Juizio sumarial” baten ondoren edo “justa represalia-ren” argudiaoarekin afusiltuta akabatzea normala da. Berezi gabeko afusilamendu hauekin akitzeko eta prisioneroak trukatzea sustatzeko (ez hilzearazteko) britaniarrak Lord Eliot enbaxadore gise bidali diote. Edward Granville Eliot, apirila hasieratik Nafarroan dago prisioneroen afera hori konpontzeko siñatzaileak bilatzen (hasieran Espoz y Minarekin), azkenian 24an Zumalakarregi generalak Artatzan (Valdesi gainditu ondoren) bildu eta Lord Eliot inglesaren aurrean “convenio Eliot” izenarekin ezagutuko den ituna siñatzen du. Valdes de Noriegak, apirilaren 27an Logroñon siñatuko du.

Elliot itunaren bidez, lehiakideak presoak hartzen eta zaurituak errespetatzen hasi ziren. Presoak elkar trukatzea edo bederen ez hiltzea lortuko dut itun hau, baita ere karlista armadaren nazioarteko onarpena izateko balio izan zuen…baina kompromisoa, bederen karlisten aldetik lehenengo hilabetetan soilik beteko dute. Tropa erregularreko  soldaduekin ituna aplikatuko dute…baina tropa frakoekin, hau da pezeteroekin! (txapelgorriak, urbanoak..) ez! ezta ere desertorekin edo liberal kolaboratzailekin.

Horrelako adibidea, ekainean Elizondoko Kuartelan (miserikordia zaharra, gauer egungo Beheko ikastola dagoen tokian zegoen eraikina, hortaz eremu hori “kuartelakozelaia” izenarekin zautzen da) gertatutako da.

Kuartela 1913an uholde famantuen ondore, Kuarteleko zubia uhoaldea eraman zuena ez da ageri. Kuartela ondatua ageri da 1912 sute bat sunsitu zuen.

1836ko Ekainan Elizondo liberalen eskuetan egon arren maiatzatik,  liberalen taktika berria jarraituz (armada Ebron hegoaldeko ertzean ezarri dute) kauartela usten ari dira. Kuarteleko nausia Oráa generalak, tropa gehienarekin Iruñara joan da, Elizondon Ramon Zugarramurdi arizkundarraren eskuetan utzi du eta berarekin 350 soldadu inguru ditu. Soldadu hauek erregimendu ezberdiñekoak dira;

200, Ourense kompañiako erregularrak dira, honen buru Jose Maria Cid komandatea da bertzeak, “pezeteroen ” bi konpañietan banatzen dira; Tiradores de Isabel II de Navarra konpañia, Franzisko Asura buru dena (exkarmiento haundikoa independezian gerran Minarekin ibilitakoa) eta Urbanoak (milizia). Bi errejimiedu hauek baztango eta inguruetako napar liberaleaz osatua daude)

Karlistak urbil dute, Iruritan eta Arriozen batallonak kokatu dute, bezain pronto karlisten erasoa espero dute. Gutti izateaz gain, munizioz eta janariz gaizki ornituak daude (Maiatzatik kuartela usten ari dira eta material guzia Iruñara eraman da). Pezeteroen artean bildurra eta izua pizten da, garaileak atratzea zalla da eta galtzekotan edo errendizen badire, karlistek… lepoa moztu edo afusilatuko diztuzte.

Ekainak 2ko ordu txikitan, “pezeteroak” (Tiradoreak eta Urbanoak) sublebatu ziren eta goizean kuartelatik lekutu ziren, haien aurrean beren nagusia, Ramon Zugarramurdi teniente koronel baztandarra zijoan. Kuartelan bere 200 soldadukin, Jose Maria Cid komandate galego erregularra gelditu zen.

Kuartelan, Gracian Etxegoien “pezeteroa” lokartu da, esnatzerakoan, konturatzen da bere errejimentuko kideak ez daudela, joan dira! dirudi gauan lo zegola jataz enteratu dela eta orain soilik galegokin Elizondon dago…eta karlistak Elizondoko atea joka! .  Erregularren komandanteari idei bakarra bururatzen zaio pezeteroaren bizitza salbatzeko; biboteak mozteko eta erregularren arropa jartzeko …eta abudo! zeren bereala kuartela karlistei errenditu behar die. (erratzuko kontuan irakurritakoa)

Grazian Etxegoien ez zuten “armetatik pastu”, zeren galegoak karlisten eraso bat aurre egin zuten eta Oráa generalak laguntzera iritsi artio “brabo” mantendu ziren Elizondo babesten. Ekaina 5an liberalak Elizondo utzi eta  Orárekin Iruñera joango ziren. Bertzealdetik Zugarramirdi teniente koronela Ainhoan babestu zen eta kuartela abandonatzeagatik gerra kontseilu bat izan zuen.

Ekainak 7 Karlistak berriz Elizondon eta Baztanen jaun ta gabe eta hauekin berriz fusilaketak eta “juizio sumarialak” bueltatuko dira…Uztailak 23an Juana Mª Ibero Jaitztarra (Salinas de Oro) afusilatua izanen da. Hogeitabigarrena eta lenengo andrea, urte bat geroxago urriak 28an Miguel Moriones 5.Batailonako sarjentua… eta ia gerra amaizerakoan, Bergarako besarkada ondoren, hitzarmen hori onartu ez zuten batilonak (Nafarroako 5.na, 11.na eta 12.na ) amotinatuko dire. Baztan-Bidasoa, Beratik Urdazubiraino, karlista matxinatuen eskuetan zagoen eta…anarkia, basakeria, arrapakeria, lapurretak nagusituko dira, amorrua, ikara ta beldurra zabaltzen dute. Baztanen dauden soldadu karlistak erotu dira eta beren ofizial “marotistak” fusilatuko dute, hoien artean irailaren 1an Erratzun, Ramon Ger teniente koronela eta Urdazubin irailaren 6an bere jenerala (Moreno)

erratzukokontuak-ballarena blog zoragarria

zumalakarregimuesoa .eus web horria

 

 

 

 

 

Read Full Post »

Almandozko amildegia eta Belateko bidelapurrak.

Julio Nombelak, 1868an argitaratutako  bere “Crónica de Navarra” liburuan kontatzen du, laino itxiko goiz batean Belate igarotzen ari zenean,  Lantzeko “guardiano” bidelapurren istorio beltza entzun zula eta gidatzen zionen ahotik errana, bidelapur talde hori, bandido talde bakarra izan dela, iparraldeko bide hauek odolez bete dutenak!, guardiano horiek ohiture bai zuten bere biktimak Almandoz inguruan bazen (baden) leize edo almindegi batera botazia!.

Leize honen kokalekua jakina da: Almandozeko herrian, Belateko portuaren 35. eta 36. kilometroen artean, eskuinerantz irteten den kaminotxo bat hartu behar da, San Blaseko bentatik Almandozeko usategietara doana. Bertan, Barazelaiko ordokian, bada leize zulo bat dolina baten aldamenean. Sei bat metroko arrapala dauka, eta jarraian 35 metroko zulo bertikala. Horra botatzen zituzten eurekin gurutzatzeko zorigaitza izan zuten bidaiariak (wikipedia).

Julio Nombela (Madrid, 1836 – ib. 1919), Baztanen ibilitako gazetaria, novelista eta Cabrea general Karlistaren idazkiaria izan zen,

Kontatu zioten, udako gua epel batean Belate gainean, portua zeharkatzen ari zen haurdun zegon emakumi bati eraso zutela. Guardianoak lapurtuz gain emaukemea bortxatu saiatu ziren, dirudi emakumea bidelapurrei ezagutu zitula eta hauetako bat, salatzeko beldurra ikusita labankada bat eman zion. Ustekotan hilik zegola, bertze alditan bezala, gorpua desagarterazteko Almandozko leizera bota zuten. Emakumea hilik ez zagon eta leizeko zorua kolpatu bezain pronto ohiuka hasi zen…Guardianoak emakumea ixiltaratzeko harriak botatzen hasi ziren eta bizpa hiru harrikada ondoren, emakume haurduna ixili zen, obe errana, betirako ixialaratzi zioten!

Baina nortzuk ziren “Guardiano” izeneko bidelapur hauek?…ba goitizena zion bezala…Guardiak ziren Lantzeko guardiak, Belate bidea zaintzea (bandidoz) ardura zeukaten guardiak ziren. Hiru anai eta kuñatoa osatzen zuten guardia-bidelapur taldea, Zenoz anaiak, Juan Martin, Pedro Martin eta Pedro Esteban ziren eta  Juan Bautista Lantz, Zenoztarren koinatua eta ikazkiña.

IXX. mende hasierako (1809 -1817) urtetan aritui ziren okerkeri, gaiztakerietan eta bidaiariak erasetan. Goizez bida eta bidaiarik zaintzen, eta gauz aurpegia ezkutatuta zaindutakoak oldartzen. Bat baino gehiagotan gertatu zen, bere harrapaketen salaketa jaso zutela, eta itxura iten kriminalen atzetik abiatzen ziren. Ultzamatik Baztanera, gainean sosakin zebilen guziak berekin topatzea arriskua zeukaten, lehenik bidean akonpañatzen zuten eta erranez arriskua pastua zela ta gelditzen dena arroxaz betetako bidea gise zela,..bidexkak eta laburbideak hartuz, arropaz aldatu, km batzuetara itxarotzen zieten

Gaua batean, Etxaide-tik hurbil, bidelapurrek gainera etorri zioten Iruñetik itzultzen zen zahar bati. Eramaten zuena kendu ondoren mendiko barnera gidatu zuten, eta zuhaitz batean lehen bera egin zuten zorigaiztoko hirukote baten ondoan lotu zuten. Bidelapurrek joanda, zaharra ihes egita lortu zuen, eta Lanz-era iritsi zenean, bere erasotzaileak tabernan aurkitzen ziren, afaltzen, ongi afaltzen, zaharrari eta hirukoteari lapurtutakoarekin!. Dirudi Lantzatarrak bazakitela beresarjentua lapurretan ibilitzen zela, baina iñor ez zen ausartzen salatzea, guardia gizona maltzurra ta ankerra bai zen, izua hain izugarria sartzen zien bere aurrean ezta arnasa hartzen zutela, baita karabinarekin esku xaulia zen eta punteri onekoa!

Almandozko herria . Argazkia Pello San Millan

Anozibarreko Salbatorena etxeko nagusia, gau batean Belate inguruan ustekabean harrapatu zien bidelapurrei, gizonak koldartu gabe sarjentorengana hurbildu eta lapurketetan ibiltzeagatik atxilotzera etorria zela erran zion. Guardia, kezka jarri gabe, pasu bat gehigo ematen bazun, tiro eginen ziola meatxatu zion, Anozibartarra pausoa eman eta bere ezurrak, emakume haurduna bezala Almandozko leizan akitu zuten.

Gauza da jendea pixkanaka pixkana, egoeraz aspertuta zeudela eta aurre iten hasi ziren eta 1817ko urte bukaeran Lizasoko barride baten salaketaz,  bidelapurrak Benta Kemadan musetan ari zirela atxilatuak izan ziren. 1818Ko abenduaren lauan Iruñeko plazan urkamendira igo zituzten. Joxe Migel Gorraiz izeneko seminarista batek idatzi utzi zituen bere koadernoan Lantzekoen exekuzioaren nondik-norakoak: lau gizon hil zituztela zintzilikatuta, denak Lantzekoak, eta bortzgarren bat  ez zutela hil 18 urte zeuzkalako (Juan Martinez semea), baina exekuzioak ikustera behartu zutela soka bat lepoan jarrita.

Gorpuak  zatikatu zituzten eta haien puskak  bere hilketa nagusietako lekuetatik banatu zituzten. Haietako bateko burua Anozibarreko Angilu iturrian patu zuten, bertzearena Lantzeko Ganbo iturrian, zatiak Belaten zehar sakabanatu zuten eta baita ere ezurr batzuk ta buru bat Almandozko leizan bukatu zuten.

Exekutatu zituzten egunean bertsolari bat zegoen publikoan, eta ez kanpotik joana, baizik eta bera ere presoa zelako. Gauza bat deklaratzen izeneko bertso sorta idatzi zuen, urte dezente geroago Oskorrik musikatu zuena.

Sarrera hau iteko erabili den materiala.

“Bandidos y salteadores”José María Iribarren Rodríguez; Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 3. urtea, Zº 9.a, 1

Wikipedia. Belateko lapurrena

Read Full Post »

Sagastibeltza Generala.

Baztan mugan dagoenez, lehenego karlistaldian (eta 3.ean ere) ezinbertzeko pasabidea izan zen tropak sartzeko eta ateratzeko. Bi aldeak  bailararen kontrola nahi izan zuten eta  gerra iraun zuen biztartean bi eskuetatik pasa izan zen.

1834ko uztailaren 12ean Karlistak nagusiak zirela, Elizondo tronu karlisten erregegai zen Karlos V.aren eta Tomas de Zumalakarregiren jeneralaren arteko topaketaren lekukoa izan zen. Topaketa hortan  “Elizondoko manifestua” siñatu zuten eta lehen aladiz, Karlos V.na errege gise aldarrikatu zen herria, izan zen. Erregaia iristsi zenean, Elizondo hisoriara pasatu den Zumalakarregi generala ez zen arrera eman ziona Karlos V eregegaiari, baizik, Baztanen itxarotzen zion militar karlista (Nafarroako junta karlistaz gain) Jose Migel Sagastibeltza Barberia Leitzarra zen, berak bai zen, Elizondoko “plaza” karlisten eskuetan  mantzentzen duena.

1834ko otsailan Sagastibeltzak kanpoan dagola (Euguin),  Ramon Zugarramurdi  koronel arizkundar giritarra (giritano, liberala) Elizondoko kuartela edo kaxerna (gaur egungo Ikatola dagoen zelaian zegoen eraikina ta miserikordia izan zena ) lortzen du eta gotortu eginen da. Sagastibeltza koronelak 8an berriz Elizondo dago eta eraikina (miserikordia) sitiatuko du…eta ez da izanen lehenego asedioa. Iruñatik liberalak Valdes jenerala bidaliko dute Zugarramurdi laguntzeko, hauek urbiltzen direnea kasrlistak asedioa altxatuko dute eta Valdesek Zugarramurdi koronela askatu eta Iruñara eramanen du. Sitio honen ondoren Elizondo eta Baztan osoa karlista eskuetan dago. Hilabete batzuk Baztan Toki segurua da Karlistenzat, Maiatza aldera Elizondon Junta karlista dago eta soilik 50 soldadu babesten diete (zapel txuriek)..

Sagastibeltza, Leizako Pastain Zahar zeritzaion baserrian 1789an jaio zen. 1823ko kanpaina errealistan parte hartu zuen, errealista edo “fakiosoen” alde. Gerra amaituta eta Gerra Karlista hasi aurretik, Iturengo botikario izan zen zenbait urtez. 1833ko urriaren 6an, Santos Ladron de Cegamak, On Karlos errege aldarrikatu zuenean eta Logroñon matxinatutako boluntario erregezaleen zuzendaritza hartu eta Nafarroa aldera joan zenean, Sagastibeltza botika utzi eta teniete gise, On Karlosen alde lehen egin zuenetako bat izan zen. Karlista mandua izan bezain pronto Baztanera bidali zioten  berriki sortutako (baztandar bolondresekin) Nafarroako 5º Batallona antolatzen du, porzierto batallon hau txapel urdiña eramaten zuen, baztandar gazte gehienak halako txapelak eramaten bai zuten. Batallon honen buru Ibarrola komandatea da eta Iturengo botikarioa ohia, Miguel Sagastibelzak, batallonaren bigarna. 1834an batallonaren Koronela da eta Baztan Bidasoa eta mugak kontrolatzen du. Sagastibeltza erregegaiaren anfitriona izan zen eta Arizkunenean ostatua hartzeko, dena prestatu zun.

Hortik aintzin Leitzarra Zumalakarregilren begi onekoa edo “bigarna” bilatu zen eta militarki nabarmendu zen.  1834ko urrian Zumalakarreguik aginduta eta Nafarroako 8. eta 5. batallonak aginpean dula Karlisten Irun eta Orreagako arteko komunikazio bidea kontrolatzen eta zihurtatzen du, Baztan erdigunea izanez, nahiz eta… Abuztutik, Elizondo, berriz Zugarramurdi liberalaren eskuetan egon.

Irudia, Zumalakarregui museoa

Karlistak Elizondo inguratua dute, Elbete, Anzanbordatik eta Bordazuritik kañonakadaz Elizondo erasotzen dute, baina otsailak 2an Zumalakarregi aginduta Sagastibeltza erretiratu zen eta kañonak bertze baterako lurperatu zituen. Atarrabitik, Okaña jeneral giria erreforzu gise Elizondora zetorren eta Zumalakarregiren plana, Sagastibeltzak eta bere baztandar batallona Belaten enboskatzea zen. Bi jeneralen topaketa Ziga inguruan izan zen eta Ocañak otsailaren 6an Zigako herrian babestu zen. Okañaren atzetik  Zumalakarregi zegoen (bere plana ongi atra zizaion). Zumalakarregi Baztanera urbiltzean giritarrak bere atzetik atra ziren eta hala zeudela, Iturralde karlisatak Los Arkos herria agertu eta sitiatu zuen. Baztanen, Zumalakarregik Sagastibeltzaren kañon batzuk hartuko du (ohien hartan Aitona) eta los Arkosera abiatu zen. Sagastibeltzak Okaña zigan otsaila 12artio mentenduko dio.Okañak Elizondora iritsiko da eta giritarrak buru izanen da, karlistak iguratuta dagoenez, Elizondon “fuerte” eginen dira. Martxoaren 9an berriz Sagastibeltzak Elizondo sitiatzen eta bonbardeatzen segituko du. Martxoan Espoz y Mina Larremiarko porrota ondoren Elizondo sartu eta kañonen bila Lekauzera (Martxoak 14) abiatuko da, honek herriko gizonak plazan bildu eta kañonetaz galdetu zuen, erantzunik jasan en zuenez, Alkatea Juan Bautista Barrenetxe eta bertze bi herritar, Martin Meoki eta Juan Martin Goñi fusilatu zituen. Gero herriari sua  ematea eta erretzea aginduko zun. Kañonak Orabideako bidean lurperatuak aurkituko dituzte. Martxoak 21 Mina, heroe gise Iruñan sartzen da eta garaiko prensa heritar preso batzuk bi mortero eta obus bat ekarri zuela iragartzen du.

Vascos y trajes.
Caja de Ahorros Municipal de San Sebastian. Mª Elena Arizmendi.

Minak joanda, Sagastibeltzak Bortziriak eta Baztango bazter batzuk kontrolatuko ditu baina Elizondo eta Baztan gehiena Oráa general giritarra nagusi da (Minarekin etorri zen). Apirila bukaeran Artatzako batalla ondoren Geronimo Valdes (liberalen general nagusi berria, Espoz y Minaren ordezkoa) taktika aldatu eta ejerzitoa Ebro hegoadeko ertzera eramane du, hau eginen du Elizondoko gotorlekua (Urdazubikoa eta Donoztebekoa ere) garrantzia galtzea.

Oráa maiatzaren 28an Elizondo uzten du, eguraldi txarrako eguna zen dute, eurie, hotza, lohia, eta Ultzama zeharlatzerakoan (Donoztebetik) Larrainzan…Sagastibeltzareki topatuko da (esperoan zegoen). Borrokaldi honetan  Sagastibeltzak aise garaile atrako da eta batalla honengatik “brigadier” izendatuko diote.

Ekainan Kristinoak (giritarrak) Elizondo betirako utziko dute eta berriz karlistendako Baztan lortuko du. Sagastibeltzak Elizondoko gobernadore bezala Elbeteko Andres Borda komandantea ezarriko du

Sagaztibeltza generala, Baztanez gain Gulinako (Baztan erasotzen hasi zen bataila hau) akzioan eta Arkijasko borrokoan ere aritu zen eta Baztan osoa ekainan berreskuratu ondoren Gipuzkoako komandante nagusi egingo zioten. Gipuzkuan, Donostiako lerroa sostengatu zuen Lacy Evans-en legio britainiarraren kontra eta hauei borrokatzen ari zela tiro bat buruan jasota, 1836ko Maiatzaren 5an Donostiako Lugariz auzoan hil zen.

Post hau egiteko, erabili den materiala.

euskomedia.org webguneko. Ainhoa Arozamena Ayalaren “José Miguel Sagastibeltza” artikuloa.

eu.wikipedia.org-eko “Jose Migel Sagastibeltza” wikia.

Read Full Post »

Eraso krudela.

2014ko apirila.

2014ko Udaberriko feriako kartela

Berriki pastu diren Udaberriko ferian (apirilaren 25), Baztan zopak eta bertako produktoak dastatu (ta erosi) ondoren, hoien artean baztango gasna, burura etortzen zait 1931ko urtean Erratzuko artzai-gasnagile baten, eraso krudela. Gaur egun, azoketan kusten den bezala gasna saltzea ez du arazo haundirik, mahitxo bat, kuadrokari ohiala, bihotzez egindako produktoa eta bezeroa…baina batzen garai bat gasna saltzea ez zela ain lasai edo errexa, bazuela bere arriskua…edo bederen hala  izan zen, Martin Etxamendi artzaiarentzat.

1931ko urriaren 3ko Diario de Navarrako egunkariako Baztango Atalan, halako izenburua agertzen zen: “Errazu; hilketa zapuztua! Zergaitia, gasna salmentaren sosa“. Egunkarian irakurtzen al zenez, eraso krudela ta basatia astelen goizaldean eman zen eta hilketa saioa Erratzuko Baztango herri baketsuko herritarrei izutu, beldurtu zien, “zeren halakoa hemen ez dira izaten“.  Artzaia eta biktima, orain dela bi urte Erratzu aldera (Aritzakun aldera) ameriketatik etorritako 48 urteko Martin Etxamendi  zen.  Ziotenez Martin jatorriz nongoa zen ez zekiten garbi, hau da (egunkarian hala dio) euskalduna zela, euskaraz ongi bai zekien eta erdaraz gutti, baina….zer zen (justiziarako) vasco-español? edo vasco-frances?. Gauza da berak ere, ez zekiela non sortu zen, betidanik ameriketan ibilia, agian txikitatik joana eta astion erran dugun bezala orain bi urte Baztan aladera etorria, zen. “Putxak”, hala zen Martinen goitizena eta hala ezagutua zen, ameriketan egindako sosa batzuekin artaldebat eta Gorramendi inguruan borda bat erosi zuen.

Nahiz eta ardiek lapurtzen zioten eta gauzak falta ere, artzai bezala ongi joaten zizaion, bederen bizitzeko atratzen zun, pixkanaka pixkanaka aitzinet zijoan Putxak. Gasnak zituenean Gorrramendi inguruko herrietara jausten zen saltzera, eta ederki saltzen zitun. Hoietako batean Amaiurren zela, Urritzateko 23 urteko Pedro Jaimerena gazteari gasna batzuk saldu zitun, salmentako prezioa 121pezetakoa zen eta Jaimerenak diru kopuru guzti hori ez zuenez, zerbait ordaindu zion eta gelditu ziren, gaztea Urritzatera joatean Putxare bordatik pastuko zela falta zena ordaintzera. Larunbata atsaldean, Jaimerena Putxaren bordara joan zen falta zen diru kopurua ordaintzera. Dirudienez gaztea konturatu zen artzaiak non gorde zun dirua eta badirudi bere 121 pzeta baino sos gehigo bazela (gasna guztiak saldu omen zun) ikusi zula eta errexa izanen zela, diru guzti horrekin gelditzea pensatu omen zun. Irudimen hori, seguro gaztearen aurpegian Putxak ikusiko ziola, zeren igande goizan dirua hartu eta Erratzuko lagun bati  gordetzko eskatu zion, por siaka!.

Igande atsean, Putxaren bordatik berriz ere Pedro Jaimerena agertu zen, Etxamendi gizon ona ta jatorra zenez barrura sartzera gonbidatu zion, afaltzeko eman eta solas ta solas aritu ziren. Berandu zenez Jaimerena bordan gau pastera geldituko zen, Putxa nekatua zegola oheratu zen. Artzai lo zegonean gaztea aizkora bat hartu eta guatzera hurbildu zen, pentsatu gabe aizkorakada bat Martin Etxamendiri buruan eman zion, kristonezko zauri bat eginez ekerreko masailezurran. Artzaia gogorra izanen zen edo gaztea motela, zeren Putxak guatzetik altxa, gaztea bularraldetik hartu eta borrokan hasi ziren, lehenik borda barruan eta gero kanpoladean. Liskarra zelaian zegonean, biak hartuta malda behiti biraka erori ziren. Zelaiaren beitin biak bertzeatik aske zeuden tenorean, artzaia alde egiten sahiatu zen, Jaimerenak berriz harrikadaz hiltzea saiatu zen. Putxa gauaren iluntasuna lortu zun eskapatzea eta Erratzuko bide hartu zun, Urritzateko gaztea berriz zelaia igo eta Putxaren bordara joan zen bere harrapakina bila. Zein izan zen sorpresa…eta haserrea, egun bat lenago diruz beteta zegoen kaxan soilik 30pezeta bazirela ikustean!!!. baina Jaimerenak atzemaniko dirua hartu ta alde in zun.

Martin Etxamendi odolstua egonez, bere bordatik zegon km batera Felipe Txoria artzain bordara iritsi zen, Artzaia zauriak estali eta Urritzateko “Anton” etxera eraman zion, han ohean sartu eta Erratzuko medikura abisatu zuten. Medikua egin ahal zun sendaketak in eta zauriak  larriak zirela zertifikatu zun.

Kasua Elizondoko justizia kargu egin zen eta segidan Erratzuko guardi zibila Jaimerenaren bila hasi ziren, baina aste bat bere bila ibili ondoren eta gaztearen presentzia ez zegonez hortan bera utzi zuten. Pentsatzekoa da  30 pezetak hartu bezain pronto iparraldeko muga pastuko izan zuela Pedro Jaimerenak.

 

Post hau iteko erabili den materiala.

Baztango liburutegiko, Baztan buruko fondo lokalatik atratako Diario de Navarra-ko “homicidio fustrado” artikuloa (1931-1935 tomoa, 166 horria).

Read Full Post »

Lekaroz (bertsoak)

Zazpi urteko gerran,

karlisten denboran,

agindaria Mina

gobernu aldean;

Belate aldetik dator

zerbaiten billean:

 jarri tropa aundiarekin

Baztango ballean

 

 

Zazpi urteko gerran

karlisten agindari:

euskalduna Don Tomas

Zumalakarregi;

ordun Baztan osua

zen zapela gorri,

bañan egizkoena

Lekarotzko erri.

 

 

Bordazuri gañetik

tiroz zirikatzen,

karlisten soldaduek

kalte aundi egiten;

eta Mina Elizondon

bakerik ez artzen,

karlisten gibeletik”

bidia ornen du artzen.

 

 

Lekarotzko erria,

mirabe ta nausi,

Umarrizko aldera

laxterka igesi;

Mina mason gaiztua

erriko xaarrekin,

kañonak ia badiren

nai baitzuen jakin.

 

 

Txapela gorri dunak

bein naiago du ill

mundu guzien antziñet,

ta ez erran gezurrik;

ortaz lekaroztarrak

man zioten erriari

orduan sekulako

oore ta izen aundi.

 

 

Lekaroztarrak zuzten

armetan denetaz,

bolbora ta kañonak,

egi edo gezurraz,

aterazi zabezten 

onez edo bortxaz:

sutan jarri biar zuela

erria bertzenaz.

 

 

Ortiberroko ondoan

Minak egin zuena,

argi ta garbi erteko,

zen zarkeri aundiena:

 zaar gaixo tiroka

ilezi in zituena,

oi zer agindaria ori

agindu zuena!

 

 

 Sabaitako urrin goxo,

sagar ta soroena,

Lekarotzko etxetan

somatzen eztena;

ekearen usaiak

artu du erri dena,

non-nai bakardadea,

nigarra ta pena.

 

 

Orduan gertatu zena

nork adieziko du?

Ainbateko naigabe

ezta beñere aditu;

etxe xuri guzietan

sugarrak nausitu,

eliza ederra sutan,

erriarcn dolu!

 

 

 Etxe ta erri ederrak

benturaz erreko,

gorputzak armarekin

naiz illek kusiko;

bañan biotzak

erne euskal erriendako,

ta odola il arteraño

Jangoikoarendako.

 

 

Plazatik daramazte

iru gorputz illen,

elizain kontra daude

enterratuak antxen,

lekaroztarrak artian

gogora dezazten,

beren antziñekuak

leialak baitziren.

Irudia Prinzipe de Viana 13. zenbk errebista.

 

Hamaika bertso hauek, Jose Ariztimuño Aitzol zenaren bilduman arkitu ziren. Poesías Populares, Certamen 1932 izeneko sortan, Jabier Lazkozek bialduta.”

Dirudi bertsoen egilea ezezaguna dela eta izenburua «La quema de Lecaroz por el general Mina» da..istorioa 1835ko martxoaren 14 gertatuakoaz kontatzen digu (gerra akitua sortutako bertsoak  izanen dira, zeren gerra zazpi urteko izango dela egilea ia daki).
Egun hoietan Elizondoko herria liberalen menpe zegon. Baiña karlistak, Sagastibeltza buru zutela, inguratuta zeukaten, barrengoak «tiroz zirikatzen» (kañonakadaz) zituztela eta “kalte aundi egiten», diela bertsolariak dio.
Espoz y Mina generalak, al zituan soldadu guziak bildu eta lruñetik Elizon­do aldera jo zuan. Zumalakarregi bidera atera zitzaion, eta gogorki burrukatu ziran Larremiarko parajian, 1835’ko Martxoaren 12’an. Espoz y Mina, nekez bada ere, Elizondora pasa zen, maltzurkeri baten bidez bidea libratuz: mezu bat idatzi omen zun, Zumalakarregiren izenez firmatuz eta orrela Elio jeneral karlista engañatuz Donamariako bidea libre izan zuen.
Lekarozkoa handik bi egunera izan zena. Elizondora lortu zuen iristea eta kañonaz ez zeuden, Sagastibeltza koronrlak gauan Lekauze inguruan ezkutatu izan zitun. Biarmunean (martxoak 14) gertatutakoa… Espoz y Minaren Antonio Ros Olano ofizial gazteak, (denboraren buruan jeneral famatua eta idazlea izango zena) bere liburu batean kontatuko du.

Larunbat hortan, eguna argitu baino lehen, Elizondotik soldadu frankoen (Isabel II tiradorek, Zarandajaren soldaduak) konpainia batzuk atera ziren. Lekarozko alkatearendako karta itxi bat zeramaten eta herria hartu zuten. Pixket beranduago tropa berriek gan ziren eta soldadou franko-ak (Isabel II.tiradoreak) herria inguratua zuten eta herritik  inor ez ateratzen utzi zuten. Ros Olanok dio herriko plazan bildu zituztela herritarrak,  hogeita-piko agure igandeko arroparekin jauntzita ziren (gazterik ez) Espoz y Mina generala agertu zenean. Agureek inguratu zuten bere mandoa ( bere gaixotasunagatik mando zuri baten gainean ibiltzen zen) eskuaraz agurtu zuten… orduan Minak baita ere euskaraz ea non zeuden kañonak galdegin zien. Lekauztarrak ez zekitela ja erran omen zioten, berriz jeneralak galdera bera egin zien eta ez bazun erantzunik  hilaraziko zien eta herria erreko zuen. Berriz erantzuna berbera, ez zekitela ja!..Horduen bosnaka kontatzea agindu zuen eta  bosgarna sokaz lotzen zuten. Zazpi herritar lotuak zeukaten. Leon Iriarte “Zaradajaren” soldaduak  berezitakoak hilarazteko prest zeuden, baita ere, zingi piztuekin herria erretzeko. Apezak herritarrak konfesatzen ari zenean, hogei tiro aitu ziren,…hiru lekauztar odoletan zeuden, hilik…Lehenik, alkate jauna afusilatu zuten, Juan Bautista Barrenetxea, 29 urtetakoa eta Josefa Antonia de Anchorenarekin ezkondua zegona. Bertze bidak, Martin Meoki 57 urtekoa (Ana Mª de Alzugarairekin esposatua) eta 30 urteko Juan Martin Goñi Arraioztarra baina Juana Mª  Jaimerena lekauztarrarekin ezkondua zegona.

Izenburua “Incendio de Lekaroz, el” Grabadua, egilea Sans, Francisco Zumalakarregi Museoa

Ros Olanok bere literatura erromantiko ezaugarriarekin (Edgar Allan Poerekin konparatzen zioten) Afusilamenduak  ondoren soldadu frankoak etxeak erretzen hasi zirela kontatzen digu eta agindu zutela jendeak herria utz zezala, andreak eta haurrak zutenekin atera ziren prisarik gabe, garrasirik egin gabe, ixilpean… ez zuten nigar egiten, mantxo,mantxo zigoazten … sua ikaragarria zen eta sugarren artean tiroak entzuten ziren. Sabaietan belar azpian ezkutatutako karlisten fusilak lehertzen ari zirena. Tropak hasi ziren desfilatzen.. nik  (Ros Olano) gaten nintzen Mr Saint Yon-ekin, honek soinean ukitu zidan eta besoarekin herritik urbil  erretzen ari zen gauz bat señalatzen zidan…andre bat zen, estatua bat bezala… Tradizioa dioenez herria sugarren menpe kiskalita gelditu zen, eliza eta hiru etxe ezik Xaharrea, Lartxea eta Ortiborra hain zuzen.

 

Ondarrian bi mortero eta obus bat Orabideako bidean lurperatuta aurkituko zuten kristinianoak, eta ia afusilatzen hasia zela  (Minak) kontatzen da, artilleria pieza hoiek tiratu zuten idiak…ere afusilatuak izan zirela.

Martxoak 20 Mina Elizondo uzten du eta  21an karlistei kendutako kañonekin heroe bat bezala Iruñan sartzen da….baina Lekauzko afera negargarri honek zer erran haundiak izango zute eta alegin haundiak eginen du bere burua garbitzeko  eta “Memorias del general” liburuan aipatuko su ez zela hainbertzerako izan.

Post hau egiteko erabili den Materiala

KARLISTEN LEENENGO GERRATEKO BERTSOAK. Antonio Zavala. Auspoaren Sail.1992.

“Mina y Zumalacárregui en la Batalla de Larremiar” José María Iribarren Rodríguez. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 4.urtea, Zº 13, 1943, 457-491 orriak.

“Historia del Tradicionalismo Español“. Melchor Ferrer, Domingo Tejera y José F. Acedo (1941-1979). Tomo VI: Última campaña de Zumalacárregui. De enero de 1835 al sitio de Bilbao.(Ediciones Trajano, Sevilla, 1943).

 

Read Full Post »