Nafarroa Oinez lehenengoz 1981eko ekainaren 21ean egin zen, Altsasun. Itxaropenak gainditu egin zituen, izan ere 30.000 pertsona baino gehiago joan ziren ekitaldiri hartara. Altsasun egina zenez Nafarroa Garaian euskaraz irakasten zen lehenbiziko ikastetxea, ekitaldia hantxe egitea erabaki zuten. 18.000 euro (hiru milioi pezeta) irabazi ziren (wikipedia).
Nafarroa Oinez 82ko logoa. Irudiaren egilea Martin Garde ikastolako aita izan zen,
Urtebete geroago, bigarren edizioa Elizondon ospatu zen Baztan Ikastolaren eskutik. Orduan, Baztan ikastolak berrehun eta sei haur zituen, eta bi egoitza zahar eta murritzak. Bata Elizondon zegoen (Eskola Nazionala izan zena) eta bertzea Elbeten, bi egoitzak desegokiak ziren eta ez zuten institutuen laguntzarik, beraz festa “berri” hau ospatzera behartuta egon ziren.
Uztailaren 18an ospatu zen, goiburua Oinez’82 izan zen eta irudiaren egilea (logoa) Martin Garde Lek￮ arra izan zen, garai hartan ikastolaren aita eta Baztango Udaleko kultura saileko zinegotzi izandakoa. Logotipo honen bidez, euskararen berreskurapena urratsez urrats, oinez, lortuko dela adierazi nahi nuen. Logotipo hori lortu zuena gure barrenean sartu eta betiko ikono bat izatea izan zen.
Lan handia egin ondoren, dena ondo atera zen, antolakuntza eta giroa apartekoa izan zen, eguraldi onarekin hamabi mila lagun hurbildu ziren Baztanera. Euskal Herriko txoko guztietatik etorri ziren oinez ibiltzera Elizondo eta Lekaroz arteko zirkuituan. Garai haietan ez ziren gaur egun ezagutzen ditugunak bezalako guneak, baina musika, dantzak eta festa giroa bazter guztietan zeuden.
Jende ezaguna etorri zen, tartean Karlos Garaikoetxea, garai hartako Euskal Autonomia Erkidegoko Lehendakaria, Txillardegi (Telesforo Monzonen alarguna), Jose Mari Satrustegi (apaiza, etnologoa…) pregoi polemikoa bota zuena… baina beti bezala (edo aunitzetan bezala) Nafarroako Diputazioko ordezkariak ez ziren etorri, muzi egin zuten.
Pedro Echenique eta Garaikoetxea. Elizondo 1982.
Mila pertsona baino gehiago aritu ziren antolakuntzan. modu batean edo bertzean lagundu zuten. Batzuk zikiroa prestatzen, bertzeak janaria zerbitzatzen. Herri bazkaria izan zen jaiaren ekitaldi nagusia. Bazkarian mila eta bortzehun bat lagunek hartu zuten parte, eta menu arras baztandarra dastatzeko aukera izan zuten; baztanzopak, piperrada, zikiroa, postrea eta doike! kafea eta kopa.
82ko Nafarroako Oinez hura, ezin da alderatu gaur egungoekin, bertaratzen den jende kopuruarekin, ekitaldiekin, marketinarekin… baina aunitz txikiagoa eta xumeagoa izan arren 3,5 milioi pezeta biltzea lortu zen (zirkuitoan sartzean ordaintzen zen “km-ak” erosiz) Gaur egun ez da diru aunitz, baina garai hartarako arras ongi egon zen.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala.
“Baztan ikastola 25 urteurrena 1970/1995”
P.D. Sarrera hau, urte hartako Nafarroa Oinez-etik (Etxarri Aranatz 2009) itzuli ondoren egin zen eta garai hartan Baztan Ikastolako aita eta ikasle ohia nintzenez hainbat oroitzapen desblokeatu nintuen.
Egun ergelak bizitzea tokatu zaigu!, 2009ko Iruritako Salbatore besten ondoren, bestetako eszenatokia eta karpa kentzen ari zirenean, 25 bizilagun identifikatu zituen Guardia Zibilak eta Arrano Beltza legez kanpoko ikurra zela argudiatuz hartu eta konfiskatu zuten. Gañera bildutakoen kontra Auzitegi Nazionalean ikerketa bat martxan jarri zezakela jakinarazi zieten. Kriston ekintza hau iteko bortz patrol agertu ziren.
Badirudi debekatu egin dela pankartak, banderak, sinboloak edo indarkeria edo terrorismoa bultzatzen duten bertze seinale batzuk erakustea, eta polizien esku utzi da debeku horren barruan zer sinbolo sartzen diren ezartzea, ez baitago horiek zehazten dituen zerrenda publikorik.
Telesforo Monzonek diseinatutako arranoa eta bandera (originala horia eta historikoa gorria)
Guardia zibil hoiek jakin beharko zuten Arrano beltza Nafarroako Erresumaren ikur zahar bat dela eta gaur egun hain hedatua dagoen Arrano Beltzren irudia, XX. mendearen bigarren erdialdean Telesforo Monzon politikari abertzaleak Nafarroako Erdi Aroko zigilu batean oinarrituz bandera diseinatu zuen.
Telesforo Monzonen bandera, arranoa fondo horian agertzen da eta dirudi erreferentzia gisa hartu zuen arranoa paper horixka batean agertzen da. Paper lihozkoa (lino) da eta Erlantz Urtasun Anzano historialariaren arabera, hasierako lihozko ehuna denboraren joanean kolore horretan itzultzen da. Hau da, kolore horixka zaharatzearen ondorioz (argizarien kea…) sortzen da.
XVII. mendean, ikur horren lehen erreferentzia historizista ikusten dugu, Moret aitaren “Annales de Reyno de Navarra” lanean. Moret-ek aipatzen du Arrano Beltza Nabarrako erregeek erabiltzen zutela, baita Antso VII.aren aurrekoak ere, eta beti gulesko (gorri) fondo baten gainean estanpatzen zutela.
Heraldista aunitz baieztapen horrekin ez daude ados. Argi dago, Arrano beltza Antso VIII.a Azkarraren zigilu pertsonala eta ikur erreala zela. Adibidez, Bianako hiribildua sormenan,”Fuero del Águila” ematerakoan, latinez eta eromantzez idatzi eta siñatu zuen: “Hau da nire ikurra arranoaren irudia“. Baina, aurreko erregen ikurra zen? Jakinda, heraldika XII. mendean Normandian hasi zela, zalla egiten da hori baieztatzea.
Menéndez Pidal de Navascués heraldistaren arabera, Nafar Erregearen armarriko arranoa, Normandiako l’Aigleko noblezia normandaren leinuaren ikurra dela. Jatorria Antso VII.aren amatxin izan zen, l’Aigleko Margaritan.
Garcia Ramirez “Zaharberritzailea” bere emaztea Margarita L´Aigle-ren gurasoengandik edo bere anaiarengandik ( L’Aigle-ko Riquer) jasoko zuen. Honek bere seme Antso VI.a Jakintsua oinordetzan utziko zuen eta azkenik aitak, Antso VII.ari. Baina bai aita eta bai aitetxia ez zuten inoiz erabili. Arranoa ikur pertsonala da (Ez da nahastu erresumaren ikurrarekin).
Antso VII.a Azkarrak, Navas de Tolosako guduan, almohadeen kontra parte hartu zuen. Guduan, nafarrek almohadeen kalifa zen Muhammad al-Nasirren kanpadendaraino ailegatu ziren, denda babesten zituen kateak moztuz. Kondairak dio, ekintza honen omenez kateak eratu zirela Nafarroako armarria. Tuterako Antso VII.aren eskulturan (1981an Antonio Loperena zinzelatu) Navas de Tolosako guduaren ondoko eszena azaltzen du. Errge gerlari itxura du, batailatik garaile atera den gerlria, eskuan kate batzuk ditu eta bere ezkutuan bere ikurra! Arrano Beltza! (eta ez Nafarroako erresumako estandarteko ikurra, karbunkoa zela).
Tuterako Antso VII.aren eskultura, ezkuduan Arran Beltza. Argazkia Julio Asuncion. Arte, Historia y curiosidades blogatik hartuta.
Hau ere guardia zibilak konkiskatuko dute? edo baita ere konfiskatuko dute 1950 eta 1952 artean, Nafarroako Gobernuaren egoitzan dagon Vicente Pascualen tapiz ezaguna? Tapiz horretan Antso VII.a Azkarrak armarri horia du eta erdian arrano beltz bat.
Konfiskatuko dfute ere 1912an egindako Orreagako kolegiatako beirate berria? Bertan, Antso VII.a Azkarrak Arrano Beltza duen armarri gorri batekin irudikatzen dena! Edo… Arbizuko plazako Arrano Beltza?
Arbizuko plaza. Argazkia sustatu.com
Bitxiena da, Arrano Beltza talde ultraeskuindarrek ere erabiltzen dutela (La Falangeko zenbait adar), baina Espainiako unitatearen sinboloa edo ikurra gise. Izan ere, aipatzen dute Antso Nagusiak ainbat dokumentutan “Rex Hispanorum regum” izenarekin agertzen dela, hau da, “hispanoen erregeen errege” eta Nafarroa unitate hispanoaren aitzindaritzat hartzen dute. Baina erabat oker daude! Arrano Beltza Antso VII. Azkarren ikurra zen, eta ez Antso Nagusiaarena! Gainera Antso Nagusiari buruz arabiar kronistek “Rex Íberícus” eta “Rex Navarrae Híspaníarum“ tituloekin izendatuz gain “Euskaldunen Jauna” deitzen zioten.
Arrano Beltza Iruñako katedralian aurkitzen da, txanponetan, zigilutan, erreinuko dokumentutan, zenbait herritako armarrietan; Corella, Aguilar Kodeskoa, Eslava, Galipienzo, Lantz, Ikaztagieta (Gipuzkoa) eta Errigoitia (Bizkaia).
Arrano Beltzak bere hegalak astintzen du gaur egun arte!
P.D1- Iruritan agertutako Guardia Zibilei aipatu beharko zizaien, oraindik Baztanen bertze arrano baten sinbologia aurkitzen ahal dela fatxada eta iturri batzutan, adibidez Iruritan dagoen aska baten gainean, burdinezko arrano faxista bada, eta Elizondon, hoien batzuen bizitokian (aduanan) ere. Honek ilegala izanez gain bere hegoak odolez bustiak ditu zeren ikur hori erabili zutenak Nafarroan 3.000 pertsona goiti hil omen zuten.
P.D.2- Kosta kostaka Arrano faszista 2010 urtean Baztandik (bederen Iruritako iturritik, eta aduanatik) alde egin du.
Sarrera 2009an idatzi zen, baina 2013an moldatua izan zen. Hasierako textuan Patxi Zabaletaren ideia azaltzen genuen, Arrano Beltza Ximenotarren (Naarroako Erresumako euskal dinastia) ikurra zela. Gaur egun argi eta garbi dago soilik Antso VII.a Azkarrak Ximenotarra erabili zuela.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 