Mateo Txistu eta ehitza basatia.

Antzinan, negua, urteko sasoi iluna, urteko izar-gertaera jakin batzuekin hasten zen: Neguko Triangelua agertzen zen zeruetako sabaian eta Orionidetako meteoro-euria ikusgai dira.

Neguko triangelua Izarriora (Sirio, “Canis Major“), Procyon (“Canis Minor” edo eskuaraz Txakur txikia) eta Betelgeuse (Orion edo Ehiztaria) izar finkoek osatzen dute. Orion, euskal mitologian, Ehiztari Beltza izena du. Elezaharraren arabera, bi izarrek (Txakur haundia eta Txakur txikia) ehiztariari laguntzen dioten txakurrak irudikatzen dituzte, deabrua ehiztaria tentatzeko eta meza uztea lortzeko bihurtu zen erbi zuriaren bila.

Ehiztari beltza Euskal mitologian maiz azaltzen den pertsonaia da. Txistu-haizea entzuten denean aipatzen da, eta izen ezberdinekin ezagutzen da Euskal Herriko txokoetan. Beti ehiza-txakurrez inguratuta ehizatzen duen apaiz baten irudiarekin identifikatzen da pertsonaia.

Mateo Txistu Ehiztari beltzak Euskal Herrian duen izenetariko bat da. Errazking – Norberak egina. Wikipedia.

Mateo Txistu da bere izendapen ezagunena agian. Ehiztari amorratua omen zen, eta behin meza ematen ari zela, eliza kanpoan erbi bat antzeman, eta haren atzetik irten zen eskopetarekin eta ehiza-txakurrek lagunduta. Mezaren sakramentua traizionatu zuenez grina pertsonal horrengatik (ehiza), madarikazioa jaso zuen, eta harrezkero basoetan etengabe zakurrekin erbiaren atzean ibiltzera kondenatua dagoen arima da Mateo Txisturen. Bertsio batzuen arabera, apaiza tentatu zuena deabrua izan zen, erbi forma hartuta. Mitoa Euskal Herri osoan nahiko hedatua dago baita Europa guztian barrena ere.

Ehiztari beltzaren edo Mateo Txisturen mitoa Europa guztian “Ehiza basatiaren” izenarekin ezaguna da. Era ezberdinak hartzen ditu kontinentearen ipar, mendebal eta erdialdean, baina mito guztien jatorria beti berbera da: ehiztarien mamu-talde bat eta bere ehiz txakurren eta zaldiek lagundurik, zeruan zehar eginiko ehizaldi batean (pertsonen atzetik doa). Batzuetan lurrean zehar, bertze zenbaitetan hegaz gainean. Gehienetan ekaitz bortitzetan azaltzen da Ehiza basatia.

Mito honek kontatzen diguna betiko atseden hartuko duten arimak dabiltzan ustea da. Arima hauek, gauez, ekaitza dagoenean, zuziak piztuta daramatzate gorpu berriekin batera.

Ehiza basatiko ehiztariak hilak ziren, arima erratuak, sarritan irudi historikoa izan zitekeen edo;

Gaskonian, mitoa izen zelta duen Artus erregea da, Katalunian: Comte Arnau (“Arnau kondea”) pertsonai honen izena da  Tramontana haizea dauden gauetan airean dabil bere segizio guztiarekin. Madarikatutzat jotzen den pertsonai historiko batean oinarritu da mitoa, bertze hainbatetan bezala. Bertze zenbait izen Katalunian; Caçador negre, Mal Caçador edo Mal Caçador dira

Aragoien: Cazataire maldito (“Ehiztari madarikatua”). O Siñó d’Espés (“Espeseko jauna”) edo Barón d’Espés (“Espeseko baraoia”) da, Alemanian Teodorico Handia, Karlomagno, Bretainan Arthur erregea, eta Valdemar Atterdag errege daniarra Eskandinabian.

Aezkoan, ekaitz bortitzek Iratiko zuhaitzak astintzen dituztenean, espiritu gaiztoek Joana Albretekoaren hilotza daramatela eerraten ohi da.

Joana protestanteen babeslea zen, eta katolikoen erraanetan, lamiek eta sorginek darabilte haren gorpua aireetan.

Bertze seinalea, negua hurbil zegoela Orionidetako meteoro-euria zen. Orionidak aktibitate moderatuko ozar-izar (izar-euria edo meteoro-zaparrada) bat dira. Bere aktibitatea urriaren 2tik azaroaren 7ra arte hedatzen da.

Orion konstelazioa dagoen esparruan, espaziotik datozen abiadura handiko meteoroak dira eta mundu osotik ikusten dira. Eta, erran dugun bezala, Orion ehiztaria da, mito hau Greziako mitologiatik dator, non Orion, Poseidonen eta Euriale seme da, ehiztari handia, harrotzen baitzen Lurreko piztia guztiak hiltzeko gai izateaz.

Egun laburragoei eta gau beltz eta ilunagoei bide ematen dieten seinale hauekin, non arimako ehiztariak, hildakoen arimak, Gaueko, Herio, Intxisuak, Gaizkiñek, Mozorroak, Arimaerratuak, amesgaiztoko izakiak, deabruak eta sorginak bezalako erakunde ilun ezagunak, gure beldur sakonenak pizten dituztenak eta gizakiok eraiki dugun mundu fisikoari erronka egiten diote. Bizidunen mundukoak ez diren espiritu horien arriskuei aurre egiteko eta Izpiritu batzuk Beste Mundura eraman ez zitzaten modua kamuflatzea zen, itxura imitatuz (mozorrotzea). Bertzalde, kandelak bideetan jartzea, etxeak (arbiak, kalabazak edo erremolatxak hustuetan) arima alderraiak argitzeko eta arbasoei familiaren etxera itzultzen laguntzeko modu bat zen. Jarduera hauek izaki horiekiko errespetuzko bizikidetza bermatzeko festa batetan eskaintzea izane da. Esta hori Urriaren 31n ospatzen dugu, jai hori Gau Beltza, Arimen Gaua edo Defuntuen gaua izenez ezagutzen da, eta jatorri arras zaharrak ditu.

Festa zaharrek bizirik diraute hainbat ibarretan. Festa berriak sortu dira bertze zenbait herritan eta nondik dator jakitea interesgarria da…eta hala ez basan sar dalia kalabazan!

Xanduli, manduli, kirriki, eman goxokiak guri!

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Gau Beltza, Domu Santu eta Arimen Eguna. porencimadetodaslaszarzas.com. 2019/11/01

euskalmitologia.com.

Xanduli, manduli, kikirriki….. eman goxokiak guri! dantzan.eus. Oier Araolaza. 2014/11/03

Ehiztari beltza. wikipedia.org,

Read Full Post »

Garea joka.

Abenduan hasten da Gabonetako zikloa, tradizio txikiz jositako urte sasoi bat da; eskeak, kantak, bazkariak eta bertzelako ospakizunak protagonistak dira. Zalantzarik gabe, gizartea kohesionatzen lagundu duten ohiturak dira, parte hartzera eta elkartasunera bultzatzen dutenak. Ohitura zaharrak, bertze batzuk berriagoak (ta modernoak), batzuk tokikoak, profanoak, bertzeak kristauak, nahasiak denak eguberri kristau sinkretiko batean (Sinkretismoa dotrina, teoria edo kultura ezberdiñak bateratzen saiatzen den sistema da. Bi erlijioek bat egitea edo elkar kutsatzea ). 

Ohietako tradizio edo ohiture arras sinkretitatua dena, garea (joarea, zinzarria) jotzearena (zinzarots) da. Garai batean Urtarrilaren 5ean Errege egunaren bezperan Baztango herrietan, haurrek eskez zebilen biztartean gareak joka herria zeharkatzen zuten. Sinkretismoan barne eta festa honeri erranahi oso simple bat bilatuz, erten da, joaren hotsak itsasargi akustiko gisa, Ekialdeko Magoei laguntzen diela, mendi, baso, laino, elur eta bideetan ez daitezen galdu eta herri horretara irits daitezen eta opariak etxe guztietan utz detzaten. Baina zihur ohituraren jatorria kristautasun sinkretiko hontako bertze besta aunitz bezala aintzinekoa den.

Zintzarreak, Joareak, (gareak), pulumpak, txintxarriak, ezkiltxoak…dena balio dute. Argazkia Argia.com

Nolanahi ere, festaren oinarria hauxe da: goizean edo urtarrilaren 5eko arratsaldean, haurrak kalera ateratzen ziren (dira) garekin (zintzarriekin) edo ezkiltxoekin (txintxarriekin) eta herria zeharkatuz inguruko mendietara doazen bideetatik lasterka egiten zuten. Garien hotsa tokiko seinale lokalizatzailea gise edinen zuen.

Gabriel Imbuluqueta bere “Las cencerradas del día de la víspera de Reyes” (1991) idazlanan, aipatzen du Baztanen Arizkunen, Iruritan, Lekauzen eta Elizondon ezik, galdu zirela, bertze herri guztietan mantendu ziren.

Herri gehienetan (Aniz, Almandoz, Azpilkueta, Berroeta, Elbeten, Oronozen), haurrak korrika ibiltzen dira garea eskuetan daramatela edo saihetsean zizilikatuta edo gerrian lotue.

Arráioz, Garzain eta Amiurren bertze tradizio bat gehitzen diote eta gare jokarekin batera Urte Berriaren egunean bezala zorion kanta eskeintzen zuten eta zoriontzearen truke, gabonsari bat (urtetxa) lortzen dute. Gatai batean intxaurrak, hurrak, mandarinak, gaztaina erreak, etab. ziren, Gaur egun (Amaiurren ospatzen segitzen dute) txutxeak eta halakoak izanem dira.

Erratzun, berezitasuna zen haurrak ez zirela herritik ateratzen, ezta mendira eramaten dituzten bideetara joaten, baizik eta gariak leihoetatik jotzen zituztela, eta mezua etxe batzuetatik bertzetara transmititzen zutela. Gauza bera egiten zen Beartzunen. Eta horixe da, hain zuzen ere, Erdialdeko Europan irauten duen tradizioa.

Zigaren kasuan ezberdiña zen. Han “kozkorrak” baserrietan zehar kantatzen zuten biztartean, txikienek herriko kaleetan zehar korritzen zuten beren geraak joka, kopla hau Kantaten zuten biztartean:

Iru Erregekin, gozokin 

laudatzen zaitugu eta Herodesekin / 

gerra bat ai nahi dugu.  

Izar bat zen argirik, 

 argirik,  zerutik agertu 

 eta Erregeak bertatik  beregana abiatu. 

Biba iru Erregek:  Meltxor, Gaspar eta Baltasar

Hurrengo egunean, gabon-kanta gisa haurrek kopla berberak abesten zituzten Meza Nagusian. Emakumeek laranjak, intxaurrak, mandarinak, sagarrak eta abar eskaintza moduan eramaten zuten, eta zaku batean uzten zituzten. Elizatik ateratzean, atarian, parrokoak gabonsaria balitz bezala botatzen zitun fruitu horiek guztiak.

Arizkunen gare joka abuztuaren 10rta, Santa Klararen bezperara pastu zela aipaatzen du Gabriel Imbuluzquetak eta baita Elizondon, ia ia 60.hamarkadan ikustea zalla zela.

Zubietan errege egune goizean joareak joka herrian Barna. Argazkia I. Zubialde. Diario Vasco.

Erran Behar halako tradizioak Nafar osoan (Herri bakoitzan bere berezitasuna eta ezaugarriarekin) ospatzen zirela eta doike! Ituren, Aurtizen eta Zubietan! Gaur egun haurrak, errege eguneko goizan, joareak gerrietan daramatela heri barna eskebiltzean ibiltzen direla eta kalean gora eta behera arituz Malerrekako joaldun gazteak, erritmoa eta joare jotzea ikasten dute (inauterietan ateratzeko prest).

Gainera, joaldunak Erregen eguna urtean lehen aldiz ateratzen ziren eguna zen. Iturengo joaldunak Agerkunde (Epifanian) egunean Doneztebera joaten ziren eta Elgorriagara iristean beren joaren soinu erritmiko eta zaratatsua bertan behera uzten zuten, eta alkateari galdetzen zioten –ixilik? edo joka?.

Alkateak ikusi ondoren herritarik ez zeudela karriketan, joare baten bidez: Joka, joka! baimena ematen zien herria zeharkatzeko.

.

Así es por cierto, tradición que perdura en Centroeuropa, desde Francia a los países nórdicos.

Las cencerradas del día de la víspera de Reyes. Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, Gabriel Imbuluzqueta. ISSN 0590-1871, Urtea 1991 zº 23, Zº 58, 1991, 265-274 orriak.

Campanadas y cencerradas, Lander Santamaria. Noticias de Navarra.

Usos y costumbres de Navidad en la Navarra tradicional.  Fco Javier Zubiaur Carreño

Read Full Post »

Elizondoko Lehenengo Olentzeroa.

Argazkiak Olentzero errebistatik atraiak dira. Argazkilaria Mena.

1969ko abenduaren 24ko arratsean, hogeitahamar bat gazte, blusoi beltzez, baten bat euskal txaketakin, txapelaz, lepoan zapi kuadrokaria, oinetan zampiñak ta abarkaz janzita, eta lau argi-zuzi exkasekin, Elizondoko lehenego Olentzeroa atera zuten.

Olentzeroa ez zen izan Lesaka eta Iruñan ateratzen zuten pampin moduko Olentzero bat, baizik aragi eta hezurrezko benetako Olentzero bat. Elizondoko lehenego Olentzeroa Angel Lizasoain elizondarra izan zen.

Angeli (0lenzerori) , Elizondoko parrokiak utzitako erabilerarik ez zuten prozesioko laga baten gainean sorbaldan eramanda atera zuten. Beraiekin kalejiraren soñua patzen Maurizio Elizalde txistularia eta Felix Iriarte atabalaria joaten zieren eta taldea egiten zuen geldialdi bakoitzean, borobil bat egiñez Olenzeroaren kanta tipikoa abesten zuten.

Kantaren letra Pedro Jose Ansorena gipuzkuarra (Banco Hispano Americano zuzendaria zena) erakutsi zien eta ensalluen zuzendari gise ibili zen. Ansorenak funtsezko sustatzaileetako bat izan zen baino antolakuntzaren ardura Baztango Club Deportiboren kontura izan zen.

Elizondarrentzat desfilea sorpresa polit bat izan zen, nahiz eta..,.auntitzek ez zekiten ja prozesio moduan santu gisa paseatzen ari zuten personaiari buruz , “dirueskean” arras ongi portatu ziren.

Eskebiltzean bildutako sosa, Franzisko Egozkue Elizondoko apezaren bidez, herrian gehien beharra zutenenzat gabon sarie (aginaldo) moduen eman zizaien.

1973an, Baztan Ikastola bizpa hiru urte martxan zeramala, Olentzeroa antolatzen hasi zen, urte batzutan pampin moduan agertzen zen eta ia aspalditik gizaki forman etortzen zaigu. Hasieran bakarrik, eta gaur egun berriz Maridomingirenkin.

Mari Domingi  hitzak, lehen aldiz  Resurreccion Maria Azkuek XX. mendearen hasieran jasotako abesti batean agertzen zaigu. Gabon kanta bat da, Mari Domingi izeneko emakumea Belenera haurtxoa adoratzera etorri nahi duela, baina gona zahar horrekin ezinen duela Joan…kontatzen duena. 1970eko hamarkadan, Viejas canciones donostiarras liburuan agertu zen abestia, Olentzeroren abestiaren ondoan, bien artean harreman zuzenik izan gabe.

1990eko hamarkadan. Lasarte-Orian, Olentzerorentzako gutunak biltzeko pertsonaia bat sortu zuten (Xixuko izenekoa), ikastetxeetan ibiltzen zena haurren gutunak jasotzen, oporren haurreko egunetan. Donostiako Antiguan auzoan ere antzeko zerbait egin zitekeelakoan, personai berri bat asmatu beharrean, gabon kanta zahar horretako Mari Domingiz baliatu ziren.

Ondoren, Ikastolen Elkarteak, Antiguako irakasle eta guraso hauek sustatuta, ipuin-liburuxka kaleratu zuen, Olentzero eta Mari Domingi pertsonaiak lotzen zituena. Irudia, erdi aroko kapel ezaugarri horrekin, Edorta Murua marrazkilariak eman zion Mari Domingiri, eta ipuinaren testua Mitxel Muruak idatzi zuen.

Mari Domingi kalean bizi zen emakume pobre bat da eta jendeari laguntzen zion arren, irri egiten zioten. Orduan Olentzero beregana joan eta arropa berriak oparitzen dio eta ordutik Olentzerori lagunduko dio. Lagunduz gain, bere iragarlea da, haurrei bere etorreraren berri eman eta azken momentuko”enkarguak” jasotzen ditu.

Maridomingi, duela 19 urte (2001) hasi zen Baztan Ikastolan agertzen eta urtero-urtero hutsik egin gabe haurren galderak erantzun, ipuina kontatu eta gutunak jaso izan ditu. Baitere 2009tik Olentzerorekin batera 24an Elizondoko karriketan barne desfilatzen du, eta urte bat lenago Erratzun atra omen zen.

Porzierto! Maridomingi ez da Olentzeroren emaztea ezta neska-laguna ere!

Post hau egiteko erabili den materiala.

Olentzero cumple 45 salidas en Elizondo. Gabriel Imbuluqueta. Olentzero errebista. 2013

Eekermile aunitz Goizalde Urdanpilleta eta Vitoriano Imbuluzketari emandako informazioarengatik.

Argazkiak, Olentzero errebista. 2013, Argazkilaria foto Mena jabetza Imbuluzketa familia.

Read Full Post »

Lekauzko kolegioko patata tortille.

Patata tortillaren jatorria Nafarroan omen da, kondaira dio Altsatsu inguruan lehenengo gerra karlistan barne eta Zumalakarregi jenerala eta bere kuartela ezarrita zuen baserriaren etxekoandrearen artean, izan zela. Bata goseti zela eta bertzea patata eta arroltzeak soilik zituela, dena nahastu eta patata tortilla atra zen.

Jakina da, osagai berdiñak erabilita (batzuetan bertze osagai batzuk gehitzen zaizkio; tipula edo piperra) patata tortilla ezberdiñak atratzen direla eta bertsio eta gustu guztietarako daudela.

Baztanek badu bere tortiilla, gainera ospe haundikoa, jaiegunetako menu aunitzetan (bederen izenez) agertzen dena eta baztandar batzuentzat eta lekauzko kolegioko milaka ikasleohien oroimenean, zapore bereizgarria duena eta…doike! batzuentzat ere, patata tortille guztien artean, oberena dena! Patata–arrautzopila hori, Lekauzko kolegioko patata tortille da!

Plater xumea, ekonomikoa, elikagarria eta oso atsegina. Lekauzko kaputxinoek beren baratzeko eta baserriko produktuen aprobetxamendu gisa asmatua. Hasiera batean, plater hori, hazteko adinean zeuden kolegioko ikaslealk asetzeko eta elikatzeko gai zena denborarekin eta arreta handiz landuta, betiko bitxi gastronomiko bihurtu zen.

Bi dira jaki honen ezaugarriak: Bata, olioa erabili beharrean, zerri gantza erabiltzea (olioa urria zen garai hartan eta txerriek kolegio berean hazten zuten) eta bertzea kontraesana dirudi arren, arrautzaren proportzio txikia patatari dagokionez (3/4 unitate kiloko).

Errezeta dio, patatak zuritu ondoren, garbitu, isurtu eta xafla finetan moztu behar direla. Ontzi sakon batean, urtzen da txerri-gantza, eta bertan murgiltzen dira patatak eta tenperatura baxuan egosten uzten dira, erabat bigunduta geratzen diren arte. Arraoltzeak oso ondo irabiatuta egon behar dira, nahastu patatarekin eta gatzatu zartaian.

Itxura aldetik hiru hatz-eko lodierakoa (6/7 zm) izan behar da eta colorea zuria ia uniformea da. Nahiz eta Ikastetxe berrian Ikastetxe zaharrekoaren desberdina omen zen, azken horretan sukaldea egurrezkoa zelako eta urreztatuagoa (doratuagoa) ateratzen ziren. Gainera Ikastetxe berrian egosi gise egiten zuten.

Ospea ez da kolegioan bakarrik geratzen, 60. hamarkadan (XX.mendekoa) bailara osora zabaldu zen, Baztandarren Biltzarrarako hasiera-hasieratik (1963), Lekauzko kolegioko tortillaren aldeko apustua egin zuten herri-bazkariarako (piperradarekin batera), eta 50 urte baino gehiagoz menuan mantendu da eta hoinik izen horrekin agertzen da (Lekarozko ikastetxean jada egiten ez bada ere eta berdina ez den arren).

Baztanen dastatu daitekeen Lekauzeko kolegioko benetako tortilla Iruritako Olari jatetxearena da, Manolo Olondriz Barasoainen bitartez

Manolo Olondrizek 1950eko urriaren 6an jaio zen Iruritako Elizetxean eta 1963an, 13 urte baino gutxiagorekin, sartu zen Lekauzko kolegioko sukaldean lan egitera, lan eta aldi berean ikastetxean ikastera ere. Iruritako marmitoia (sukaldeko laguntzaile gaztea) sukalde zabal, argia eta oso ondo hornitutako hortan denetarik egiten zuen, eta doike! ikaslek hainbertze estimatzen zuten patata tortille ere!

Argazkia colegiodelecaroz.com webgunetik atraia dago

Olarikoaz gain, 2010. urtearen inguruan, norbaitek Lekarozko kolegioko tortilla izenarekin tortilla industrial bat komerzializazen sahiatu zen, baina dirudi banaketa-enpresa ezberdinekin solatu ondoren ez zire akordio batera iritsi.

P.D. Patata tortillaren lehendabiziko aipamena Nafarroako Gorteetara bidalitako 1817ko memorial de ratonera agirian dago. Bertan, nekazariek bizi dituzten baldintza kaxkarrak azaltzen dira, Iruñeko eta Nafarroako Erriberako biztanleekin alderatuz. Menditarrek hartutako elikagai ziztrinen zerrenda luze baten ondoren, honako aipamen hau agertzen da:«…Bi edo hiru arroltze tortillan bortz edo seirentzat, gure emakumeek arroltze gutxirekin handi eta lodi egiten dakite! patatak, ogi-apurrak edo bertze zerbait nahastuz..»

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

La centenaria tortilla de Lecároz. J. Lapitz. Diario Vasco. 2011ko maiatza.

Manolo Olondriz, el último maestro de la tortilla de Lekaroz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2020ko urrtarrila

La Tortilla de Lecároz…no es tan difícil de hacer (en teoría). colegiodelecaroz.com

Read Full Post »

Filipina vs markesa.

Hildakoak gurtzeko egunak pastu diren hontan, blog honetan ohikoa den bezala, eriotza inguruko errito eta tradizioarekin zerikusia daukaten bitxikeria bat ekartzen saiatzen gara, eta postaren izena horrei buruz guti zerikusia daukala dirudi arren, hiletaren inguruko tradizio zaharren hautsidurarekin azaltzen digun pasartea da Filipinaren eta Iruritako Markesaren arteko afera.

Garai batean, hileta-elizkizunen erritoa hierarkizatua zegon hiru maila ezberdiñetan; “primerakoak”, “segundakoak” eta doike hirugarren mailakoak. Maila bakoitza liturjian eta eta “pompetan”  bereizten ziren. Elizkizunen horduak ezberdiñak ziren, “primerakoak” hamaiketan hasten ziren, hamar terdietan bigarren mailakoak eta terzerako hiletak, bedrazitan edo hamarretan zeukaten hasteko hordue. Bertze ezberdintasun nabaria apezen kopurua zen, 12 primerakoentzat  eta bertzearendako zazpi edo bortz,eta terzeraakoentzat, justu just bat bazela erten ahal da…apainduraretan eta  edergarrietan ere alde haundia bazen, baita ere gurutze kopuruan, kandeletan, argizarietan…argiztapena eta dekorazioa arras ezberdiñak ziren, eta zer erran kantuetaz!.

Liturjia aldetik, hileten lehen ekitaldia, “nokturnoa” zen. Hontan goiz goizeko matutietan (maitinesak), apezak abesten zuten, salmoak irakurri eta mezak inten ziren. Primerako mailako elizkizunak, nocturno horretan hiru meza kantatzen ziren hilaren omenz eta bertze bat ondoren. Bigarren mailakoak meza bat nokturnoan  zeukaten eta bi ondoren, eta hirugarren mailakoak….nocturonan ezta bat ere.

Argi da ezberdintasun guzti hauek bere prezioa zeukatela eta primerako edo “primerisimako”  hileta horiek, soilik jauntxoen eta etxe haundien eskuetan zeudala, eta adibide gise aipatu garai batean, ohiartzun haundia izan zula Iruritan egindako Etxandia markesaren primerisako hileta-elizkizuna. Markesa Madrilen bizi eta zendu zen baina Iruritako elizan jauregiko hilobi edo ehortz-tokia zegon eta hortaz Iruritan, kristonezko elizkizunak itea. Prezioa maila batetik bertzera bikoitza zen eta garai batean gauzaz  (jeneroan) ordaintzen zen, bildotxak, oiloak, gasna, ogia… Hasiera batean famili (etxe)  bakoitzak hileten maila aukeratzeko librea zen  baina ia aurretik ezarrita zegon  (herriko sozietatearen arabera) etxe bakoitzak zeukan hileta-elizkizunaren maila.  Erran dugun bezala jauntxoak, etxe haundiak (aberats)  eta ugazabak (etxeaen jabeak zirenak)  “primerisimakoak” eta” primerakoak” zeukaten. Bigarren mailako hiletak  normalki maisterrentzat zen eta terzerakoak berriz…behartsuak zireala adierazten zuen, baina baita ere baziren ja ez zutenak eta hauek dohaineko hileta bat izatera aukera zuten.

Hileten alde ezberdin  hori baita ere eliza barne nabarie zen, eliza herriaren “estruktura soziala” irudikatzen du. Hierarkizatutako barride komunitatea elizaren barrukoaldea tradizionalki  azaldu da. Elizetan etxe bakoitzeko hilobiak zeuden eta etxe nagusietako hilobiak aldare ondoan aurkitzen ziren eta etxea gero ta xuemagoa hilobia gero eta aldaretik hurrunago zeukan.

Iruritako herria, Argazkia Pello San Millan.

Iruritako eliza horren adibide zehatza zen. Iruritako bi Jauregien ehortz tokiak aldare nagusiaren ondoan zeuden, bakoitzak presbiterioaren alde batean. Etxeko hilobien ordena etxe bakoitzen lehentasun  (elizan) adierazten zun, etxekoak (etxekoandrea nagusi) non exeri behar ziren adierazten zun, baita ere nortzuk ziren lehenak ogiaren ofrenda hartzerakoan eta baita ere erresponsoen otoizen lehentasuna erabakitzen zun.

Elizako posizio nagusi hori, Iruñako elizabarrutiko artxibategian aurkitzen diren dokumetu haunitzen arabera, XVI. mendetik konfriktoak sortu ditu jauntxoen etxeen artean. Gure inguru hontan ospe haundi izan zun Pedro Arretxea (Oronzko jauregikoa) Oieregiko elizan aulki nagusian exeri nahi duenean, bera bai da Bertizko administradorea (Bertizkona nausia Martin, seme-alabi gabe hil bai zen) baina  bertze jauntxoak, Reparazeako buru, ez diote uzten aulki edo lehentsun posizio hori hartzen, toki hori Bertizko jauntxoena dela erranez  eta bera  soilik administradorea denez ez dula merezi. Ondarrian Pedro Arretxea exeriko da baina hori,  baiketak, labankadak eta zaurituak izan ondoren jauntxo arteko gerra txiki bat sortuko du,….baina hori bertze baterako utziko dugu.

Baina izan zen garai bat, aspalditik ezarritako “klase” ohitura hori kulunketan jarri zela eta konflikto horiek ez ziren ia soilik jauntxoen arten ematen, dirua ez zen ia ezberdintasuna sortzen zuna, klase aberats berri bat sortu zen bai zen, Indianoak edo amerikanoak!. Emigrazioagatik jatorri xumeko dirudun “berri” aunitz bueltatu ziren eta denek! (etxea berritu edo haunditu aparte) gurasoak hiltzerakoan primera edo primerisimako hileta ordaintzen zuten eta hau, betiko jauntxoeei ez zizaion batere gustatu!! Aberatsak asertzen ziren eta ez zuten ulertzen nola etxe txiki bateko batek, bere arbasoak baino elizkizun haundiagoa (eta horrekin ohorea haundiagoa jaikoaren aurrean) eskatzen ahal zutela  eta ; -nola etxe hori eskatzen ahal du halako hileta, baina hori nin ikusi da! eta halakoak entzutea normala bihurtu zen!!… gainera gauza ez zen hor bakarrik geldizen, zertaz primerako hileta baterakin, eliza barruan bere tokia eskatzen hasi ziren.

Eta horren adibidea, XX. mendean Iruritan markesa eta eta “La Filipina” bezala zauzen zen amakumeen arten gertatutakoa izan zen. Markesa betiko famili nobleko emakume burua zen, “la Filipina “berriz, Filipinan  (hortaz izengoitia) diru aunitz indako famili bateko etxekoandrea. Honen etxea ez zeukan hilobirik Iruritako elizan eta bere posizioa, elizako azken lerrotan zegon. Hori ez zuen onartzen ahal, herriko emakume dirudunetako bat zen eta azken lerrotan exertzea barrutik erretzen zion. Gañera bere iloba Elizako apeza zen eta guzti hori aurrean exeritzeko aukera ematen ziola pensatzen zun. Dirudienez, markesa Madrilen aurkitzen zenean “la Filipina” elizako lehenengo emakumea zen, baina Iruritan markesa aurkitzen zenean bien arteko kalapitea eta iskanbila sortzen zela. Markesa bera aulkian exeritzerakoan La Filipinaern argizareak aurrean aurkitzen zitun, honek argizola edo saskia ikusi bezain pronto ostiko batez elizako bertze puntara bidaltzen zitun, famili xumeko emakumea sartzean eta bera argizareal lurrean ikustean (dirudi genio bizikoa zela) ohiak eta irainak nagusitzen ziren eliz barruan…Bi emakumen arteko eskanbila edo borroka denbora dexente iraun zuen, Azkenian apeza medio zela soluzio batera iritsi ziren. Markesa lortu zun bere tokia errespetatzea eta Filipinari, bere familaagatik ohikoa ez zen toki bat (aurrean, markesaren pixket gibelan) eman zioten…eta denek konte (apezak gehiena) egon ondoren bakea eta lasaitasuna  iritsi ziren Iruritako elizara.

Read Full Post »

Gasna puske bat.

Urriak 2012.

Pasaden astean (irailak 21an) Iruritan, Jon Maiaren “Gazta zati bat” dokumentala bota zen.  Lan honek, Idiazabalgo Nazioen Mundua (duela urte batzuk Goierrin sortutako mugimendua da, eta Euskal Herria eta nazio guztiek duten erabakitzeko eskubidea aldarrikatzea, helburu du) herri mugimenduaren ekimenak azaltzen ditu.
Gazta Zati Bat dokumentalak euskal gatazkaren gaia era berritzailean aurkezten digu: gertakizun handien hurbileko begirada eskainiz, historia handia letra txikiarekin kontatuz, gertutasunez, intimismoz, umorez… Giza faktorea azpimarratzen du eta historiaren eta albisteen kronika estereotipoetatik aldentzen da. Iragan gatazkatsua eta iluna atzean utzi eta aurrera begira era positiboan jartzen gaituen istorioa da Gazta zati bat.

Dokumentala gasna (gazta baztaneraz), munduaren metafora bezala ikusiz euskaldunok gure zatia nahi dugula azaltzen du. Istorioa, bere gasna mundu osoan ezaguna den Euskal Herriko herri txiki batean hasten da, Idiazabalalen. Filmean,  Idiazabalgo Luis Katarain artzaina gazta lehengo erara egiten du, berak irudikatzen du herri honen existentzia milenarioa, atenporala, betidanik hor egon dena. Zortzi mila urte dira gizakiak gasna egiten duela lur hauetan. Hemengoak gara, hemen gaude eta hori, artzaina eta gasna irudikatzen du!

Dokumentala ikusi ondoren eta blog honekin lotu nahian (bloga txobinista! Baztan buruz soilik tratazen bai du), aspaldin  Lander Santa Maria kazetariari irakurritako gasnagintza inguruko bitxikeri batez, oroitu nintzen. Euskal herriko zoko zulo heze huntan, gure gasna ditugu eta gaur egun “industria” ederra bada. Bada ardi gazta eta behiena, ardiena,  ibarrako larretan mendetan zehar hezitako ardi latxaren esne gordinaz egindako gasna, bada ekolgikoak, naturalak eta Idiazabal jatorrizko izendapenean sartuta daudenak, baitere batzuk Nafarroako Reyno Gourmet zerrendan bilduak, bada baserritan egitendakoak eta poligonoetan kokatutako gasnategietan, bada… bada ohiture, aspaldiko ohiture, Baztanen aspalditik bizitzeko modu bat izan dena eta ez dena galdu, artzantza eta gasnagintza…baña izan zen urte bat, kanpotik etorri zirela erakusteko eta gasna gehiago eta hobea iteko irakasteko.

Diario de Noticiasko artikuloa dio, gasna itea artzainen bizimodura lotuta zegola, ekoizpena urria zela eta kontsumoa mugatua. Gauzak horrela zirela eta hori aldatu nahian, Diputazioko bi funzionario edo teknikari, gasna hobea eta gehiago iteko formula irakasteko, Elizondon (Pilarko Ikastolara doan bidean) gasnategi-eskola bat ireki zuten. “Gasna-eskola” hasmentatik polemika izan zun eta berehala haren kontra denuntziak eta kexak agertu ziren.

Teknikariak zioten, eskolaren nahia baztango baserritarrei gasnaren “industralizazioa” (kopuru haundiago ta hobea) erakustea zela, baño baztandar batzuk aipatzen zuten foru langile horiek “soldata finkoa” zeukatela eta erakutsi baño gehiago, astean zehar gasna iten pasten zutela eta gasna hori salmentarako zela . Teknikariak defenditzen ziren baimenduta zeudela horretarako eta hobeto erranda, bere nagusiek aginduta Baztango artzaiei gasna egiteko modurik onena erakusteko, etorriak zirela.

Batzuen eta bertzen solasa gogortuz gan zen, eta salaketa baten siñatzailea  zion; “Ez zuela zalantzarik baimenduta zeudela gasna iten erakusteko, ezta ere, ez zuela ezer irakastearen kontra“, baina bai, biziki protestatzen zun, gizon horiek soldata finkoa izanez gain,  astean bortz egun gasna iten aritzen zirela eta ondarrian bere eginkizunak baztertuz (erakusteea),  zuzenean  Baztango gasna “industria ttikia” ustiatzen zutela, konpetentzia haundia izanez gasna iten ta saltzen zuenarentzat. Aipazen zun ere gasna hobea iten erakusteko, hamar edo hamabost litro esne erabiltzen ahal zela eta ez, egunero foru-langile horiek erabiltzen zuten ehun litro pasa horiek! kalte egiñez, benetan gasna salzeaz bizi zirenei.

Baitere enzun zen eskola hori ez zela beharrezkoa, zeren hor zegoen Lekauzko kolegioa, pentsatzen bai zen “gasna-eskolan” erakusten zuten formula Aita kaputxino edo kolegioko anai batetik atera izan zela. Gasna-maixuak babesten zutenak, ere baziren eta hauen defensatz erraten zuten: ez dela gauza bera gazta itea edo gazta ona egitea, “etxeko gazta, gaur ona izaten ahal dela, biharkoa erdi purdi ateratzen ahal dela eta biharamunian txarra!!. Beraz argi gelditzen zen formula bat izatea beharrezkoa zela,  gañera “guztia ahalik eta zehatzena”, gasna bai  Errazun, Elbeten, Almandozen edo Lekarozen iterakoan berdintsua izateko eta denak, “Baztango gasna” bezala, fabrikatzea eta saltzeko.

Eztakigu nola bukatu zen afera eskola itxi zuten edo ez, gasna-maixuek aberastu ziren edo ez, negozio aparte formula irakatsi zuten edo ez… baina, 40 urte inguru geroxago baztango bailaran 40.000 kilo ardi gasna iten eta saltzen da! on egin!!

Posta amaitzeko aipatu “Gazta zati bat” lana barne, bere webean, dokumentalaren bandako soinu kanta bat jausteko aukera badela eta animatzen da soinuarekin bideo bat grabatzea eta grabatutako guziak elkartuta bideoklip erraldoi bat eginen da, ekimenare izena “dantza zati bat” da eta Iruritarrek Juan Arbeloak grabatu eta editatutako bideo eder batekin parte hartu dute.

<p><a href=”http://vimeo.com/50812318″>Dantza zati bat – IRURITA</a> from <a href=”http://vimeo.com/user8488507″>Gazta zati bat</a> on <a href=”http://vimeo.com”>Vimeo</a&gt;.</p>

Post hau iteko erabili den materiala;

Diario de Noticiasko “la polemica del queso” artikuloa. Lander Santa Maria (2010).

www.gaztazatibat.eu/ webgunea. Dokumentalaren web horria.

Read Full Post »

Greba orokorra, lan galdua ta lanbide desagertuak.

2012ko Martxoa.

29an greba, greba orokorra,”Bertze eredu sozial bat posible da” lelopean abiatuko da Elizondo manifestazioa. Hautsak harrotu ditu Espainiako Gobernuak sindikatuekin hitzartu gabe orain hilabete pasa onartu zuen lan erreformak. Sindikatuek salatu dute, Gobernuak, kaleratzea erraztuta sortu nahi duela enpegua.Erreformak hainbat gako ditu; bertze batzuen artean kendu egin dute 45 eguneko kalte-ordaineko kontratu mugagabea eta 33 egunekoa ezarri. Gainera enpresek salmentak jaisteagatik kaleratu ahal izango dituzte langileak, baita galerarik ez badago ere. Eta guzti hori nik lanean aritzen dudan enpresak ia aplikatu du eta tita batean, urte hontako salmenta jaitsiera “sumatuz” aitzakiarekin 10 langile kaleratu (20 egun ordainduz) eta eta bertze guztio soldata murriztu (%24) digu. Enpresa hau, eraikin zaharrak eta monumntu historikoak zaharberritzen ditu, bere eskutik, Tuterako katedrala, Iruñekoa (orain pinakulokin jo ta ke ari gara), Xabierreko gaztelua, Marzillakoa, Noaingo akueduktoa…aurpegia garbitu eta sendotu ditu, baitere aipatu gure eskualdean, bai Donamariko eta Zozaiko dorretxeak berriztatu ditula. Erran behar, enpresa hau hargiñez beteta dagola edo obe errana zegola, zeren 10 hoietatik batzuk  harri-lantzearen artisauak bai ziren eta orain bere zintzelak, mazeta ta konpasa harri gabe gelditu dira.

Pello Iraizotz indako zutarria Nafarroako ihardutzaile ezezagunaren omenez altxatua dago.

Hargiñak aipatuz erran behar gure zoko hunten hargin lurra izan dela betidanik eta eskualdeko harri gorria jakin izan dute zintzel laztan-kolpez,  armarri ederratan bihurtzea eta Baztango eraikin noble edo etxe xumeen harlanduak, iskin-silarriak, barlasaiak (alfeizarrak), ate-ertzeak… egin eta landu dute harri urratzaile  horrekin.  Hargiñak famatuak izan ziren Bozateko agotak eta Santxotena eskultoreak “defenditzen” duen teoria dion bezala; agoteak  kataro hargiñak omen ziren eta bere lan jakindura XIII. mendean zehar Santiago bidearen luzetara utzi zuten . Mende batzuk geroxago,  XVII. mendean Juan Arozarena “maestro kanteroa” daukagu eta Arozarena hargiñak harlanduzko etxaurrea pintoa  eta paramentuko harri gorrixka duen eraikin barrokoa inen du, eraikin honek Baztango udaletxea izanen da. XX. mendean ere, bailara honek hargin ezagun eta ospetsuak izan zitun edo erran beharko genun hargin-famili ospetsu eta ezagunak izan ditula eta horiek izanen ziren bai Sobrinotarrak eta baita ere Ziaurriztarrak. Zorte haundia izan nun nik txikitan, azken Ziaurriztar hargiñari, (Boni Ziaurriz) ikusi bai nion harriari “hitz” egiten, baitere nola harria laztantzen zun eta nola ere, harri kozkor bat, forma bizidun batean eraldatzen zuen, aitetxik (hargiña ere) eta Bonik harri batzuk “prestatu” bai zuten gure garagian. Gaur egun, Arizkunen dugu Cesareo Soulet  ezaguna eta  izen handiko hargiña dena eta nahizta  erran (Diario de Navarra-ko elkarriketa batean)  berak eta Genero Fagoaga Urdazubitarra ofizioa uztekoan Nafarroan hargin lanbidea galduko dela, erran behar gezurre haundia dela zeren gure enpresan gelditzen diren hargiñak  aparte (egie da kaleratu ondoren gutti gelditzen direla ) ezin dugua ahaztu Pello Iraizotz ( Amaiurko gazteluko bide hasmentan dagon estelaren egilea eta baitere Elizondoko herriak  izango duen “kontrabanduaren” oroigarria eginen duna.) eta ezta ere Joseba Lekuona laguna!!!

Hargiñak izanen dira Arizkundarra mazeta ta zintzela kajoi batean betirako uzterakoan eta harg¡ntza ez da izanen galdutako lanbide bat, baña bai… pasaden azken mendean hainbat lanbide desagertu izan diren horietako bat  , larruginarena ( larru-ontzailea ” kurtidorea, pelteroa”)  izan da. Baztan aldean erraten ahal da 1960an desagertu zela larrugintza artisauaren lanbidea, hiru belaunaldiz larru zurratzea eaman bai zen Gartzainen Unanua familiaren bidez, Baztango ondarreko zurratzailea Dionisio Unanua izanez. Larruginta ondutako larruarekin jantziak edo bertze zernahi objektu egiteko lanbidea edo jardueran da; jantzi eta objektuen fabrikazioa hain zuzen.

Lan honen “prozesua” haritzaren azaletik taninoa  erauzten hastn zen, taninoa  landareetatik lortzen diren konposatu fenolikoetako edozein da eta tinnteak egiteko, tinteak arropetan finkatzen laguntzeko eta, batez ere, larruak ontzeko erabiltzen da (Wikipedia). Taninoaren erauztea udan egiten zen, garai honetan zuhaitza “izerdie” bai du. Zuhaitzaren azalan aizkorakada batez eta palanka iñez azala kentzen zen eta azal puske horiek errotan ehotzen ziren hautsa bihurtu arte.

Larruaren kasuan ohikoena behiarena izatea zen, larru-behia “pelamo” deitutako metro kubikoko putzu batean sartzen zen, pelamoa urez eta kare-biziz estaltzen zen.  Egunero artisaua larrua atratzen zun putzutik, ura nahasten zun eta berriz larru-behia pelamoan sartzen zun, lan berbera hamar egunez errepikatuz. Denbora hau pastuta  Gartzaingo Unanutarrak larrua atratzen zuten eta kutxilla batekin  larruaren hilea eta oraindik gelditzen ahal ziren haragi puskak kentzen zituzten. Ondoren berriz ere putzu batean sartzen zen larrua, kasu hontan  kare arrastroak kentzeko intenzioarekin putzuak soilik urik zeukan. Prozesua luzea zen eta larrua ia garbituta zegonean taninoz eta uraz betetako bertze putzu meheagoetan barruratzen zuen Dionisio Unanauak. Taninotik egunero larrua hiru aldiz atratzea beharrezkoa zen, taninoa eta ura ongi nahastu taninoa ongi disolbatzeko, horrez gain gañera sei egunetara putzua taninoz berritu behar zen eta horrela 3 hilabetez prozesua irauten zula.

Bertze batzutan larrua ardiarena, akerra edo ahuntzarena zenean prozedura ezberdiña zen. Larrua artilearekin ur beroko “aska” moduko batean sartzen zen, ur beroan gatza rta alunbreko harriak botatzen ziren alunbrea desegiten zen (Aluminio-potasio sulfato hidratatua. Tindaketan erabiltzen da, tinda finkatzeko, larrua tratatzeko eta medikuntzan lehorgarri gisa erabiltzen da. Harluxet hiztegi enziklopedikoa) eta egun batzuk egon ondoren larrua atra, idortu eta garbitzen zen.

Azkenik eta ea zer enpleua izan behar zun; sdibidez bizkarreko larru gise  bezala erabili behar bazen  larrua luzatu, tiratu eta zabaltzen zen eta berriz uztarria estaltzeko batzen larrua estutzen zen, horretarako zabaltzeko eta estutzeko taula hiltzedun batez baliatzen zen.

Post hau iteko Agustin Otondo Dufurrena-ren “Diccionaro Histórico biográfico del Valle De Baztan“  (2002) liburua rabili da.

Read Full Post »

Eskalapuinak.

Aste huntan Nederlanden egon den lankide batek hango eskalapuin pare bat oroigarri gise ekarri dit. Zautzen didatenak badakite gure etxean kriston afizioa badela traste zaharrak, ,tramankuluoak eta alako segapotoak etxeko atarian zintzilikatzea; gariak, pulupeak, aitetxi zurgiñaren tresneria, guatzeak berotzeko “zartain” antzeko horiek, garragardo “katiluak”… eta doike! eskalapuineak (eskalapoinak) ere bai, eta gañera egitazkoak! ez  oparitako hauek bezala, zeramika txurikoak (margotuak) direla ta.

Etxeko eskalpuin zaharrak.

Eskalapuinak zurezko pieza bat hustuz egiten den oinetakoa da, hainbat lurraldetako baserritarrek erabiltzen zutena. Gehien bat, zola zurezkoa izan arren baitere gomazkoak badire eta batzuk  larruzkoa ere. Etxeko sarreran zintilikatuta daukagun eskalapoiak batzuk, Ahetzen erositakoak dira eta bertziak, nik uste bertakoak direla, hauxe  da Errotaberekoak (gure arbasoenak).  Nahiz eta etxekoak izan, erran behar ez dutela iñoiz oin bazutan patuak ikusi  eta sabaian zoko batean urteak egon ondoren, gure aitak (gomazkoekin batera) egun batian zintzilikatu zituen eta ti ta  batean, baratzean ibiltzeko zapata zaharrak apaingarri moduko edergarri batean, bihurtu ziren.

Eskalapoiak joanden mendeko 50. hamarkada artio oinetako arras erabilgarriak eta arruntak (komunak) omen ziren. Normala zen beraiekin ibiltzea eta erraten da baserritakoak igandian herrira jausten zirenenan edo merkataure edo  ferietara…jausterakoan, eskalapoiekin jausten zirela eta ia herrian zeudenean bai ostatu batean edo hurbilean zegon aska batean ,eskalpuinak kendu eta “Igandeko” zapatak patzen ziren. Bitxikeri bezala aipatu, alako toki bat, Elbeteko Oñaska zen, eta hortik etorriko zitzaion tokiaren izena “oinen-aska” izan omen bai zen!

Eskalapuinen bertze ezaugarria zen etxeko nausia kalean zegola jakiteko, balio zula. Normalian etxe kanpoan erabiltzeko oinetakoa bai ziren etxeetako atarietan edo sarrera egoten ziren eta eskalapuinak  hor ez egotean edo ez ikustean normala izaten zen suposatzia etxeko nausia  (edo eskalpoien nausia) etxe barruan ez egotea baizik kanpoan!!

Erran behar eskalapoiak  Europa osoan (bederen nekazal-mendi giroan) erabiliak izan arren, akaso hiri gunetan arras ezezagunak izan direla eta norbati oinetako mota hauekin ikustean harridura edo txundidura pizten ahal zuen. Eskalpoiekin eta alako harritzearekin zerikusia daukan eta baztandar batzuek “pormedio” dauden bitxikeri bat bada. Istorioa etxean entzunda neukan baña denborarekin gertakizunaren protagonistaren izena ahaztua ere! Zorte onez, Agustin Otondo Dufurrenak bere “Diccionaro Histórico biográfico del Valle De Baztan” liburuan pasarte bitxi hori biltzen du.

Kontatzen dutenez ,1968ko Donistian ospatutako XXV. “iestas euskaras” (Donostiaco “centro de Atraccion y Turismo” antolatue) jaurdunaldietan barne, artisau erakustaldi bat izan zen eta erakusketa horretan, 83 urteko Juan Bikondo artisau  erratzutarra parte hartzen zun, eta hamar egunez Donostiako alde zaharreko Trinitate plazan, taloak eta marrakukuak (taloa edo artopile gaztakin) egiten aritu zen.

Azken eguneko goizean, Donostiako portu aldetik, bertze baztandar artisau batzuekin batera pasaietan zebilela; Erratzuko Domingo Etxaide kaikuegilea eta Arizkungo Pedro Zapata forjatzaileakin batera, pasadizo bitxi baten protagonista bihurtu zen. Juan Bikondok burruse (blusa) beltza eta  makile bat beztitzen zun goiz hortan. Bizkarrean zeraman makilan fardel bat zintzilikatue eta oinetakoz eskalupinak ere zeraman!! Bere janzkera zerbait harrituko zuen han zebilen hirisemei eta jaurdunaldietara hurbildutako azerritar batzuei, haunitz gehiago ta!

Kanpotar hoietako bikote bat, adiñeko baztandarrari gise horretan ikusterakoan arras harrituta, ze zapate mota arraro zeramala, galdetu zioten. Juan Bikondokin zeudeten bertze bi baztandar artisauak erran zieten, agureak zeraman zapatak, itsatsoa zeharkatzeko (gañetik) oinetakoak zirela eta tita batean hasi behar zela itsatso gañetik ibiltzen eta makilan zintzilikatuta zeukan fardelan, bide luze horretarako behar zuen janaria eramaten zula ere!.

Gauza da, arrotzak hainbat galdetu ondoren eta hainbat argazkiak atera ondoren, dirudi,  siñestu zutela gezurtxoa eta badaezpada bidaia hasi baño lehen, kafetxo bat hartzeko sosa eman zioten Bikondori ta guzti!!…eta guk jakin gabe eskalapuinak itsatso zabalak zeharkatzeko oinetakoak zirela!!!

Post hau iteko urrengo liburu edo webgunetik informazioa atra da.

Harluxet hiztegi enziklopedikoa.

Agustin Otondo Dufurrena-ren “Diccionaro Histórico biográfico del Valle De Baztan”  (2002) liburua.

Read Full Post »

Arizkungo Eztei taldea.

Ohiturak, dantzak, soñuak, tradizioa…biltzen dun herria Arizkun dugu, eta hontakoan hoietako bat, ezkontzarekin  zerikusia daukan erritoa “plazaratzen” dugu, Arizkungo eztei taldea.

Ezkontza bi pertsonak elkarbizitza egiteko asmoz hitzarmenez egindako elkartzea da, elkartzea era formal batean ospatzeko ezteiak izeneko zeremonia egiten da. Baztango ezkontza tradizional batean, Ioiak edo eztei soñua, arrunt ezagunak dira, adibidez  erraten da, Maurizio Elizakdek doinu eder hau 416 ezkontzatan jo omen zuela…baña eztei zeremonian, garai batean soinu hauek baño zerbait gehiago, zen.

Franzisko Arraras napar flokloristak (ikasketak Lekauzko kolegioan in zun) 1987an argitaratu zun “Danzas e indumentaria de Navarra, Merindad de Pamplona (II)” liburuan ezteiak edo Arizkungo eztei taldea nolakoa zen, biltzen du. Dioenez, eztai festetako ospakizunak azken proklamako egunean hasten ziren, arreoa senargaiaren etxera eramateko asmoz.

Ospakizunaren handitasuna lagun talde batetan zetzan. Talde buruan, andregaiaren nebak urrezko apaindura eta lazo gorrixka batez hornituriko ahari bat zeraman. Etxe berrira iritsi baino lehen, ahariari lazoa kentzen zion nekatxa urte barruan ezkonduko zelako ustea zegoen eta bere helburua lortzen bazuen, emaztegaiaren anaiak ezingo luke eztei bazkarian parte hartu.

Anaiaren gibelan txistulariek zigoazten ioiak jotzen eta ondoren bi behi orga bat tiraka. Behiak, ohial ederrez, eta garez apainduak zeuden eta organ,, emaztegaiaren arreoa zijoan. Gaztetatik, ezkondu baino lehen, neskatxa bere arreoa prestatzen hasten zen. Arreoa arropa zuriz osatzen zen batez ere.baña baita ere organ zijoan,egurrezko guatzea, koltxoi, mandiriek, izarak, mantak, burukoak eta abar.

Taldea, bi mando zamatuta segitzen zuten, bata artoz ta bertzia ardoz, ondoren behor baten gaña emaztegaiaren haizpa. Honek, animaliaren bi aldeko zintzilikatutako esportxetan (zintzilikatutako xaretoak) arraultzak eta oiloak zeraman.

Eztei taldea senargaiaren etxera iristen ziren, han honen anaiak ahariari xingola gorrixka kentzen zion eta bere txapelan apaindura bezala patzen zen. Apaindura hori, bazkalosteko dantzetarako baimena ematen zion emaztegaiaren haizpakin bikotea osatzeko.

Hemen akituko zen “eztei taldea” baña, ezteiak egun batzuk gehiago iraungo dute.

Biharamunean, ezkontza egunean, herritarrek senargaiaren etxean biltzen ziren. Ongi gosaldu ondoren eta ttunttuneroak Eztei soñua jotaz, emaztegaiaren etxera hurbiltzen ziren,  hemen berriz, pastak, ardoa eta pattarra eskeintzen zizkieten eta handik bi taldetan Elizako bidea artzen zuten. Aipatu behar,joera “txarra” izandako nobioak, mezak goizaldean iten zela eta emaztegaiak bidea hau, zapi beltz batekin burua estalita, iten zun.

Zeremonia erlijiosua  bukatutakoan, eliz atarian gonbidaketak hasten ziren eta hartan jarraitzen zuten etxe berrira iritsi arte. Hara iritsitakoan eta emaztea emakume ezkondutako burukoa patuz ( betirako eramanen du, zeren soilik ezkongabeak ilea laxoa edo trenzetan eramaten ahal zuten) eztei bazkaria ospatzen zen. Errekia zerbitzatzen zen tenorean, txistulariak, (gehienetan bi txistulari ta atabalaria ziren) soñu baten bat jotzen zuten, adibitzez, Franzisko Arraras aipatzen dun bezala, Antoni Elizalde Aniztarrak, normalki “Urtsuako kanta” jotzen zun. Musika jotzen zen biztartean, ezkongaiak hiru sardexka artuz (txistularien kopurua) eta sardexka bakoitzan ogi ta haragi puske bat patuz, “tripode” antzeko bat egiten zuten (edo egiten da) eta musika amaituta, atabalaria hasita ardo tragoxka edan ondoren, nobioa haragia ta ogia eskeintzen zien.

Errekia segituz, postria , algara eta joku dantzak; Itsats-dantza, Bizkar-dantza, Eskalapoi-dantza, Saskito-dantza, Zurrume-dantza…eta iluntzerakoan, gizonak eta emakumeak zapiekin elkarbanatuak plazara atratzen ziren Soka-dantzan. Plazatik herrian zehar ibiltzen ziren soka dantzan ezkongaia ezik, honek, oinez zijoan (zinta gorri bat bularren eramaten zun) eta topatzen zenarekin, ardo baso bat eskeintzen zion. Herrian ibili ondoren afaltzera bueltatzen ziren (soka dantzan) eta afaria amaituta dantza segitzen zuten… eztiak amaitu gabe!!!

Bigarren egunean, bertze bazkari haundi bat zegoen gonbidatuekin eta berriz ere arratsaldean soka-dantzarena errepikatzen zen. Hirugarren egunean, bertze hirugarren bazkari bat batzen, baña kasu honta gonbidaturik gabe, baizik bi aurreko bazkariak prestatu eta zerbizatu zutenentzan zen eta bazkari hontan, etxekoandre berria zerbizatzen zun. Emakume hauek, arratsaldean, sukaldatzeko mandarra eta zapiekin dantzetan aritzen ziren!.

More Free Videos Here

Ikusten denez ezteiak lau egun irauten zuten, baña benetako bukaera urrengoko igandean izaten zen, zeren Igande hortan, ezkon berriak bere gurasoekin bazkaltzen zuten ( aurreko bazkarietan ez zuten parte artzen) eta lehen eguneko “eztei taldearen” kalegiran, orga gañean erakutsitako arroa, (dotea) ematen zen.

Post hau iteko, “Danzas e indumentaria de Navarra, Merindad de Pamplona (II)” Institución Príncipe de Viana 1987, Francisco Arraras-en liburua erabili da. Irudiak liburu berberakoak dira eta marrazkien egilea, Arzai da.

Bideoa, Youtubetik artuta dago Ximuntxo-k igo du.

Read Full Post »

Kapera.

2011 Ekainak 12

Mendekoste astelehenean, hau da Pazkoko bigarren egunean, Baztanen, arratsaldean komertzioak ixten dira, merkatariek erdi festa egune artzen bai dute. Goizez lan egin ondoren, bazkari batekin Kapera besta ospatzen dute. Nahiz eta gaur eguan besta hau ia ia ez den nabari Baztanen (Urdazubiko komerzioak berreskuratzen saiatzen hari dira), aipa behar garai batean, arras besta garranzitsua, ospe haundikoa eta jendetsua zela eta Baztanetik, Ainhoako Axulari maendian dagoen Arantzatzuko Ama Birjinaren kaperara, erromerian joaten ziren… baina festaren jatorria zerikusi gutti zeukan erlijiorekin eta gehienak mugan inguruan gelditzen ziren bederen…bigarren gerrate mundialatik, Espaina eta Frantziako mugak itxiak zeuden eta. Mendekoste Franzian festa zela, 50. hamarkadan muga soilik egun horretan irekia zegoen eta aprobetxatzen zen alde bateko eta bertzeko familiak, lagunak…ikusteko, biltzeko, negozioak  iteko, produktu frantsesak erosteko okasio…eta doike! erbesteratuak zeudenak (hasieran gerra zibilatik eta geroxago iheslari politikoak) baita ere bere senidekin bederen egun batean egoteko balio zizaien.

Arantzatzuko Kapern (Ainhoa). Argazkia Internetetik artua

Hala zela ta, lekuakoaz (Xaretakoa, Baztandarrak…) gain Euskal Herritik  abertzale eta Spaniar estatuko errepublikatzaleen familaiak etortzen ziren eta festa (Ahinoa, Dantxarinea) jendez eta jendez betetzen zen. Horren adibide, Elizondoko La Baztanesa autobusen webgunean anekdota gisa azaltzen dena, egun horretan garraio enpresa baztandarra bidaiari kopuru gehien biltzen zituen eguna zen Kapera besta. 

Bideko guruzeak Argazkia @turiscapadas https://twitter.com/turiscapadas

Festa erlijiotsoa zenez, Ahinoako herritik, 389 metro garaiko mendian dagoen kaperara (ermitara)  erromesaldia ikusgarri, koloretsua eta zaratatsua batean igotzen zen. Beila, (peregrinaldia) Klika (tronpeta eta danborren banda) baten atzetik doa eta hain errealista diren hiru Kalbarioko gurutziltzatu ondotik pastuz Arantzeko Ama Birjinaren kapera iristen da, tokie ikusgarria izanez eta Xaretako eta Lapurdiko ikuspegi pollitena begiztatzea posible da. Meza eta erligioko afera amaituta eman ondoren, erromeria Ainohako Dantzarinean segitzen zun. Ez da beharrezkoa erran Elizondotik autobusez etorritako aunitz, Ainohako auzo hontan hasieratik gelditzen zirela eta bere familiko iheslariekin egoteaz gain, ikurriñak, Euskal Herriko pegatinak eta halakoak erosten zuten, hegoaldean debekatuak bai zeuden!!

Urteak pasaz, garai horiek pastu ziren eta gaur gun ia ia soilik Ainhoako eta inguruko herriko fededunak kaperarat igoiten dira mendekosten meza  entzutera. Bertzealdetik arestian aipatu dugun bezala, Baztanen merkatariek bazkari  batekin eta atsaldez itxiz ospatzen da aspaldiko tradizio zahar hau, urrun geldituz  “fama” haundiko egun hoiek!..ta fama hain haundia zuen!, Orson Welles zineasta ospetsu berberak 1955ko urtean erromeria grabatu zuela, Euskal Herriari buruz BBC-rentzat egin zuen saiorako. 

Erromeria 4:03. minutuan agertzen da.

Read Full Post »