Nahiz eta XVIII. mendean Nafarroan (bertze tokitan iduritsu) preso gehienak gizonezkoak izan, justiziarekin modu batera edo bertzera lotutako emakumeen kasuak ere izan ziren.
1684ko Gorteetan, Iruñean bizitza “lizuna” zuten emakumeentzako kartzela esparru berezi bat egotea komeni zela aurreikusi zen. Gorteek eman zuten azalpenetan adierazten zen sentsualitatearen bizio kutsakorra areagotu egin zela, eta “libreki dibertituta bizi ziren emakumei” ez zela nahikoa aldizka erabiltzen zen bitartekoa, hau da, erbesteratzea». Erbesteratze-zigorra aplikatzen zitzaien, baina ez zen arras eraginkorra, gehienak beren etxeetara itzultzen baitziren denbora gutxian.
Kartzela horrek La Galera (emakumeen galera) izena izango du. Horren barruan amaitzeko, Gorteek arau (probidentzia) batzuk ematen dituzte:
«Lehenik eta behin, kausa justifikatuta egotea “Libiako emakumeak” (lizunak, luguriosak) galeran bidali behar izatea, horiek ezagunak eta publikoki ezagunak izatea, eta hori epaileen erabaki zuhurraren mende geratuko da».
«Emakume enkubridorea edo kontakatiluei ehun zigorkada ezartzea Gorteek agintzen dute, eta ondoren Galerara eramatea. Eta amaitzeko, Gorteak aipatuko dute, baita ere Galeran amaitzeko arriskuan egone direla “emakume ezkongabe batzuk bezala, zerbitzatu nahi ez dutenak, eta beren gogora eta askatasunean gehiago bizi nahi dutenak, gela apartatuetan bakarrik bizi direnak, edo bertze emakume batekin batera, ez direna haien jabeak, ez eta haien ahaideak ere, Izeba-izenez baliatuz, edo itxurazko ahaideak direnak …»
1684ko Gorteek aurreikusitakoa ez zen gauzatu, ideia bakar batean geratzen naiz, baina Ondorengotza Gerraren amaierarekin (suzesioneko guerra) normaltasunara bueltatu eta 1722an Galeraren ideiarekin berrekin zuten. Baina sosa eskasia zela ta bertze afera batzuek zirela… ondarrian, 1743-1744ko Tuterako Gorteek azken bultzada emango diote kartzelaren eraikuntzari eta 1747ko abuzturako emakume bat zigorra betetzen ariko zen Galeran, eta 1748ko apirileaan bortz preso izango dira.
Proiektua abian jarri ondoren, kasu bereziki konplexu eta gatazkatsuak izan ziren, eta arazoa zen Gorteak azaldutako “probidentziak” betetzean, ulertzean edo interpretatzen zenean. Antonia de Maya-ren kasua bezala, Diputazioaren aurrean 1756ko uztailaren 23ko data zuen gutun batekin protesta egiten zuena, bere ustez hilaren 18an La Galeran behar ez bezala giltzapetu zutelako, San Ferminetako azken azokan haragi zati bat lapurtu izana leporatzen baitzioten, eta jakina zen Galeran “bizitza arineko emakume ezagunak” bakarrik sartu behar zirela”, beraz, esparrutik berehala irteteko eskatzen zuen Amaiurko Antoniak.
Erregeordeak, Andrés Maraver y Verak, erresumako epaile goren gisa, hilaren 27an erantzun zion, eta argitu zuen bere espetxeratzea ezkongabea izateagatik eta ijitoek bezaloa bizileku finkorik gabe bizitzeagatik izan zela, eta hasiera batean deserrira (erbestera) kondenatua izan zela eta, ondoren, Gorte Nagusiko alkate batek Galeran sartzea erabaki zuela.
Galeran preso zeuden emakumeen baldintzak gogorrak ziren. 1725. urtean, egunero libra eta erdi ogi (kilo erdi inguru) eta tarja bat (txanpon bat) ematea gomendatzen zen, baita ohea, argia, egurra, gatza eta ura ere. Era berean, alkateak eta agintariak limosnak eskatzera gonbidatzen zituzten, espetxearen gastuak ordaintzeko. Aukera bazen herriek beren errentetako limosnaren bat eman emtako Galerako, eta “arinkeria-delituagatik” ezarritako isunen diruak kartzelaren mantenuarako bideratuko zen.
Baina 1745ean Galeraren diziplina monjen eskuetan egonen da, eta hauek izango ziren atxilotuak zainduko zituztenak, ez zen faltako urteko jairik seinalatuenetan mezetara joateklo eta komulgatzeko obligazioa. Errege Kartzeletako alkaideak enkargatzen zuen presoentzako lanen bat bilatu eta kobratzea, komisio txiki baten truke, eta, era berean barruan iskanbilarik edo eskandalurik gertatuz gero alkaideak espetxeratuei zigorrak ezartzea obligazioa zuenm nehiz eta hortarak, diziplina hausten zenean, “El Ama” izeneko monja-direktorea zen alkaideak ezarritakoi zigorra betetzen arduratzen zena ( atxilotuari uztai bati lotuz edo zepo bat jarriz) .
Konbentzioko gerrak (1795-95), Frantziako tropa iraultzaileak Iruñetik gertu daudela, erreinuko organo ofizialak hiriburutik kanpo eramenen dira, eta bertzeak bertze La Galera lekutzea pentsatzen da. Baina elikagai falta orokorra, presoek jasan behar zuten zaintza eta Iruñetik ateratzeko zailtasunak nahikoa arrazoi dira emakume horietako batzuk aske uzteko eskatzeko. Aldundiak hamabi emakume aske uzteko eskatu dio Errege Kontseiluari, zigorra betetzen ari ziren hogeita bederatzi emakumeetatik. Gainerakoetatik, preso egondako urteak indultatu eta Nafarroako Erresumatik erbesteratu zitzaketela uste da.
Galerako emakume gehienak Nafarroako Erresuman bertan jaio dira. Badira Erronkarikoak, Iruñeakoak, Tafallakoak, Azkoien, Sesma, Artaxoa, Viana, Funes, Aóiz, Mendigorria, Corella eta doike, Baztangoak ere!
Emakume batzuk Nafarro ondok lekuetatik datoz; Alfaro, Tolosa eta Donostiatik. Urruti samar dauden bertze leku batzuti ere: Malaga, Toledo eta Segovia. Atxilotuetako ia erdiak ezkongabeak ziren, batzuk berrerorleak (reinzidenteak) beren kondenetan. Hogeita bederatzi emakume horien espetxe-zigorrak bi eta hamar urte bitartekoak dira. Ama-alaba bat daude eta baita ere emakume kitu bat.
Azkenean, Galeran preso zeuden emakume guztientzako askatasuna dekretatu zen. Gerraren ondoren, kartzelak normaltasunez jarraitu zuen bere bizitza, baita Independentzia Gerran ere, 1851ko apirilean desagertu zen arte.
Sarrera hau egiteko erabilo den materiala.
«La Galera» de Pamplona: cárcel de mujeres en el reino de Navarra. JUAN JESÚS VIRTO IBÁÑEZ. Príncipe de Viana. Anejo, ISSN 1137-7054, Nº. 15, 1993.
Mujeres que la historia no nombró 2. Ma del Juncal Campo Guinea y cols. Ayuntamiento de Pamplona. 2005.
baztango haizegoa 