Ursuako Pedro.

 

1561eko urtarrilaren 1ean, Mocomoco herrixkan, El Dorado bila zebilela, espedizioko talde batek, Lope de Agirre buru zuela, Pedro Urtsua eta haren maitalea (Inés de Atienza, Blas de Atienza konkistatzailearen alaba) hil zituen. 35 urte zitun gau hartan eta azken urteak lur berri horiek exploratzen eta konkistatzen aritu zen.

Pedro de Ursuan  fama haundiko konkistatzaile eta explorazaile bezala zauzen dugu, nahiz etagarai haietako bertze haunitz bezala, merzenario, lur ebasle ta espoliatzaile utsa izan. (Hori bai, Karlos V.na eta bere semea Felipe II.naren baimenarekin)

Argi ez dago, noiz eta zenbat urtekin Ameriketara iritxi  zen baztandarrak. Batzuk diote, Ursuako Pedro 18 urtekin Ameriketara iritsi zela (enbarkeko zelulan hori agertzen da). Bertze batzuk 15 urtekin diote, eta azkenik, Eulogio Zudaire dion bezala, 1545an eta 24 urtekin Sevillako portutik atra eta Amerikako Indiasko Kartajenan leorreratu zen. Nahiz eta ez jakin zihur noiz ailegatu zen, bai dakigu inoiz gehiago ez zela bueltatuko.

Pedro Ursuaren soinenborra. Pamplonako Unibessitatean (Kolonbia)

Han, bere osabak Migel Diez de Armendaritz-ek (Granadako Erresuma Berriko agintaria dena), gaur egungo Kolonbiara espedizio bat antolatu zuen eta Urtsuari espedizioburu eta Granadako Erresuma Berriko teniente nagusi izendatu zion. Magdalena ibaian gora egin zuen eta Vélez eta Tunja herrietatik igaro ondoren Santa Fe de Bogotara heldu zen. Bertako gobernadoreak (Montalvo de Lugo) ez zuen hiriko aginpidea Urtsuaren esku utzi nahi izan eta baztandarrak atxilotu zion eta gobernari izendatu zuen bere burua.

 Gero, Gonzalo Pizarrok Perun antolatu zuen matxinadari aurre egin behar izan zion. Handik gutxira Chanchón kazikearen matxinada ere zapuztu zuen, eta buruzagi nagusiak hilarazi zituen.

1549an, Andeetarako barneraldi batean zehar, Zulia haranean (Granada Berriko erresuman) Pamplona izeneko hiria sortu zuen, gaur egungo Kolonbian kokatua dagoena .

Santa Fera itzuli zenean Errege Audientziak muzo leinuaren aurkako espedizioan parte hartzeko agindu zion. 1551an, gerra honetan garaile irten izanak ospe handia eman zion Indietan, eta bere inguruan bertute eta merezimendu guztiez hornitutako kondaira sortu zen; hala ere, aurkaririk ez zitzaizkion falta izan. 1553an Tumunga haraneko lursailetan Nafarroako Tudela (gaur egungo Tudela de Muzos) sortu zuen.

Bere lehengusu Armendaritz postutik kendu zutenean, Urtsuak Santa Martako Justizia Nagusi postua onartu zuen, Tairona indioen aurka borrokatzeko aginduarekin. Horretan jardun zuen, 1553an, gaixorik eta zauriturik zegoela, epaile berriak, kargutik kenduko diote. Agintari berriekin dituen tirabiren ondorioz legez kanpo jartzen dute.

Legez kanpo utzi zutenean, Pamplonan eta Santa Fe-n ezkutatu behar izan zenn , baina bere burua arriskuan ikusten zuenez gero, Panamako Nombre de Dios portu-herrira ihes egin zuen. Han, Peruko erregeorde berria (Cañete Markesa) ezagutuko du eta haren zerbitzari jarri zen. Erregeordeak, ihes eta matxinatutakoio esklabo beltzen (zimarroiak) aurka borroka zezan aginduko dion. 1556. urtean hasi zuen esklabo ohien aurkako gerra eta, haiekin negoziatu ondoren, pozoitu egin zituen denak, Bayano buruzagia salbu. Buruzagia preso artuko du eta Limara bidaliko dio.

1558. urterako guztiz konkistatzaile ospetsua zen eta, urtebete geroago, Hurtado de Mendozak  (Cañeteko Markesa) El Dorado aurkitzeko espedizioa antola zezan agindu zion. Urtsuak Andeak eta Ozeano Atlantikoaren artean aurkitzen zituen lurralde guztietako gobernadore, jeneral goren eta epaile titulua jaso zuen. 1559an Ezpedizio antolatzen eta prestatzen ari zela, Trujillon Inés de Atienza, Blas de Atienza konkistatzailearen alaba, ezagutu zuen. Hartaz maitemindu zen eta espedizioan berarekin eramatea erabaki zuen.

Espedizioa 1560ko irailaren 26an abiatu zen, expeizioa zalla, gogorra ta zorigaiztekoa izan zen. Gañera beraekin zeuden haunitz, soilik justiziatik hies iteko expedizioan izenan eman zuten. Bertze batzuk, Lope de Aguirre bezala expedizioaren norberako ideiako zeukaten. Hiru hilabete ondoren Ursutarrari hilko zion eta expedizioko buru ta jabea bezana geldituko da.

Ursuako correa. Bozate, Arizkun.

Hil zen tenorean harras aberats zela erraten da, Panama zegoenean 2.040 urrezko peso igorri zituen Espainiako bankuetara, bahian zeuden Urtsuako dorrea eta etxaldea berreskuratzeko («para desempeynar la cassa y mayorazgo de Urssua»). 1545tik  Ursuako dorreko nagusia bere anai zaharra  Miguel zen. Pedrok hiltzerakoan utzitako dirutza, lur hauetan (Baztanen) ez ziren iñoiz ikusi, nahiz eta bere anaiaren bilobak, Ana ta Maria (Bozatekoak) ia 1571an kobratzea sahiatu izan.

Ofizialki Pedro Ursua konkistatzaile ospetsua, Arizkungo Ursutarren dorretxean sortu zela agertu arren, badire, hainbertze “frogak” hori horrela ez dela kezkatzen gaitunak. Kezka hoiek Pedro Esarte Elizondar historiatzaileak, bere “Navegantes del interior, emigracion de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV” liburuan arras ongi azaltzen ditu.

Azalpen hoietako bat, Pedrori, ameriketan “el Frances” izenakin aipatzen diotela da. Behipin bi dokumentotan ala ageri da;

Batan “...En el año cincuenta y nueve dio El Marques de Cañete la jornada del rio Amazonas a Pedro de Ursúa, navarro y por decir verdad francés…” Eta bertzia, Lope de Agirrek Felipe II.ri bidaltzen dion gutun batetan (erahil ondoren) idazten dioenean Ursua gobernatzaile maltzurra, biziosoa…dela ta gañera,  naparra baño fransa!.

Badakigu Agirrek eta Ursuak bere artean euskaraz iten zutela (lagunak izan ziren) eta euskaldun bati errexa izanen zela euskalkiarengatik jatorria paratzea baino akaso lehenik aipatu beharko genun garai haietan, Bearne, Zuberoa (Nafarroako erregen lurrak izan zirenak) Frantziaren eskutan zeudela eta Pedroren gurasoak ta familia, Zuberokin lotura haundia zutela. Amaren partetik, nahiz eta ama Leonor de Armendariz Tuterakoa izan, familia Zuberotarra zen eta gañera agramondarrak ziren, zubero aldean lurrak ta jauregiak zituzten, hoien artean Genthaiñeko dorre-gotorlekua. Bertze Aldetik, Pedroren aita Ursuako Tristan zen, baztanarra ta behamondarra, eta honen ama (Pedroren amatxia) Juana Lakarra zen ta hauek baita ere zuberotarrak ziren.

Esartek Liburuan, 1535 ta 1538 urte tartean Arizkunen izandako “prozetsu” bat azaldu ondoren, Pedrok Arizkungo dorretxean sortu ta hazi zela, dudetan jartzen du.

Prozesu ireki hortan, ikusten da urte batzuz (behinpin 30 urtez) Ursutarrak Arizkunen bizi izan ez zirela. Pleitoa, Ikazateako Joaneta alargunak, bere semea Joanot ta honen emaztea Maria Periz  batera, Ursuako Tristraneri patutako “demanda-kin” hasten da. Hirukote honek Pedro Ursuaren aitari salatuko dute. Salaketa, Ursuako dorretxeko elizako hilobitik (etxe bakoitzk zeukan herriko elizan, hilobitarako tokia) haur baten gorpua atratzeagatik izanen da. Haurraren gorpua Joanot eta Maria Perizen alaba zen eta Ikazatarrek erraten zuten bezala, bere familiakoak aspalditik hilobi hoietan (Ursuako dorretxeko hilobiak) lurperatzen zituzte (hilobi hoietan lurperatzeko, Ursuako dorretxea bizi behar zen).

Prozesua hiru urte irekia egon omen zen eta urte hoietan hilobian zeuden gorpuak atra zituzten. Atratako gorpuetatik ez ziren aurkitu Ursutarrik, eta bai Ikazatarrak: haur bat 1506an aldera zendua, Mariso ikazate (1516), bertze ikazatar alaba bat (1517), Joanetaren senarra ( 1523),  Martin Ikazateko bertze seme bat, Catalina de Ikazate eta bere senarra Garzia. Bertze gorpu batzuk agertu ziren eta ezta ere Ursundarrenak izan: Bozateko Beltran (ursuako morroi bat) 1520aldera hila, gipuzkoar soldadu bat (1523) Maria Polit, Pedro Sanz Ursuaren ohaide edo amorantea zena, Maria Politaren haurtxoa (1527), eta azkenik, Petri Nas, Ursua dorretxeko bertze morroi bat.

Hau jakinda, argi dago Ursutarrak garai batez dorretxe hortan bizi izan ez zirela, (behipin Tristanen familia) eta akaso, (hau hipotesis bat da), konkistaren garaian, Pedro eta Miguelen ama, agramontarra zela,Zuberoko Genthaineko jauregira joanen ahal zen? eta han, bi anaiak sortu eta haziko ziren?. Gero urtekin, eta Karlos V.ren (edo I) agramondarrein eskeinitako “bakea-rekin” bueltatuko zen? Bitxia da, Pedrok Ameriketara joateko, bere aita Ursuako Tristan zela eta gurasoak beti juntu bizi izan zirela egiaztatu beahar izan zuen.Bi gauza horiek zihurtazteko lekukoak bildu izan behar zitun… eta hala garbi ez bazegon, zertako lekukoak (testiguak) bildu?

Post hau iteko, erabii diren liburuak hauek dira:

Pedro Esarteren “Navegantes del interior, emigracion de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV” (Nabarralde 2009).I

«Pedro de Ursúa Díez de Armendariz». Idoia Estornés Zubizarreta. Auñamendi Eusko Entziklopedia. Euskomedia.org

 «El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa» Eulogio Zudaire Huarte. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 41 urtea, Zº 158-159, 1980 , 141-160 hor. Dialnet.unirioja.es

Santiago Sesma Zabalegui-ren “Navarra un Reino de historias” (egn) 

Pedro Urtsua wikipediako wikia.

Read Full Post »

Aldapeko sagarraren sagastiaren sagardoa.

Urria aldera sagardoa egiteko garaia da, irailetik sagarrak bildu izan dira. Sagarraren bilketa beti izan da festa giroa bailarako baserri eta herrietan. Antzina, sagarraren garaia iristen zenean, denek parte hartzen zuten sagarren bilketan eta sagardoa egiten, zaharrek, haurrek, emakumeek, gizonek Sagardoa egin ondoren,sagardantza dantzatzen zen, sagarra kontsumitzeko edo sagardoa egiteko bildu ondoren zuzenean sortutako  dantza. Sagardoa gauz preziatua eta garranzitsua izan da lurralde hauetan.

Ez dakigu noiz sartu zen sagardoa Euskal Herrian; hala ere, aztarna batzuek erakusten dute sagarra eta sagarrondoak antzina-antzinatik egon direla euskaldunen artean. Oso litekeena da euskaldunek erromatar garaian ikasi izana sagardoa egiten. Bertze batzuek, ordea, erromatarrak iritsi aurretik ere egiten zutela uste dute.
Koldo Mitxelenak Textos arcaicos vascos liburuan aipatzen du sagardoari buruzko lehen idatziak XI. mendetik aurrera agertzen direla. Gaur egunera arte iritsi den testurik zaharrena, euskal sagardoaren ekoizpena aipatzen duena, 1014ko apirilaren 17koa da, eta latinez idatzitako testu bat da, Iruñeko Antso III.a erregeak Leireko monasterioari Gipuzkoan emandako lur-emate bati buruzkoa.

“Hernaniko terminoetan itsas ertzean Donostiaz erraten den monasterio bat ematen eta eskaintzen dugu, lurrekin, SAGARRONDOKIN, itsas arrantzekin,…”

Horregatik, garai hartan sagarrondoak landatzen ziren eskualde horretan, eta jende arruntak eta monjeek sagardoa egiten zutela suposatzen da.

Arizkungo Gamioxarreko dolarearen sabaia. Argazkia baztanargazkitan.com 

 Gaur egun, “baserri” deitzen ditugun eraikinetan, sagardoa eta sagarrak izan duten jarrantzi haundia ikusten ahal da. Baserria, Euskal Herriko isurialde atlantikoko landetxe tradizional bat da. Historikoki, bertako jarduera nagusiak nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza izan dira, baitakere a sagardogintza (wikipedia). Baserri zaharrenak 500en bat urte izanen dute (Euskal herrian), Nafarroko zaharrenak Baztanen daude, harrizko horma, zurezko egitura itzela ta barruan behi ikuilu zabala eta batzuk, dolarea (barruan edo kanpoan) ere dute. Dolarea, sagardoa egiteko tokia da eta Baztanen gelditzen zaigu batzuk! Adibidez Amaiurko Apezaren etxean berritu dutena eta ikusteko dagona, Arizkunen  badira batzuk ere (bortz baziren tenore batean) baina haur egun garrantzisuena Gamioxarreako da.

Gamioxarreako dolarea bizirik eta aktibo dago, dena “Jo ala jo” kultur taldeari esker. Elkarteak dolareari astindu bat eman zion eta zarberritu izan zen eta bere prentsa barrokoa (XVIII. mendekoa) urte aunitz geldirik egon arren, 2006ko Urrian martxan jarri zuten eta 1.500 kilo sagar sartuta ( Aritzakun, Azpilkueta, Arizkun eta Erratzuko sagarrondoetatik) dolarean sagar zukua atera zen berriro.

Aipatzekoa da “Jo a la jo” taldeko kideek egindako lan handia sagarraren kultura berreskuratzeko eta erakusteko, ez bakarrik dolaria zaharberritzearen kasuan, baita Kirikoketa jotzearena eta Baztango hainbat sagardantzak berreskuratzeko (Amaiurkoa azkena).

Etxe guztiak dolarea ez zuten arren, baserri eta etxe gehienetan sagastiak omen ziren eta orain dela gutti arte sagartegia (sagarrak gordetzeko tokia) mantendu dute sabaiako txoko batian, (lurrean zabalduta sagar pila, izara baten gainean). Dolare barrokoen garaian, dolarearen nagusia nekazariei sagarrak erosten zizkieten eta sagardoa egiten zen negu luzerako.

Pedro Mari Esarte historialari baztandarrari esker dakigu nola saltzen zen eta nori saltzen zitzaion Sagardoa. Berak ikertutako, 1544 data duen “Elizondoko ordenantzetan” (Batzango ordenantzak baino zaharragoak), argi ta garbi azaltzen da nola zen saltzeko prozesua, eta baita, nola sagardoari prezio patzen zizaion. Dirudi, mandatariak, alkate jauna, kargodunak (akaso Baztangoa edo Herrietako alkate-juradoak) sagardoa dastatzen zutenak lehenengoak ziren eta hauek egiaztatzen zuten ona baldin batzen edo ureztatua zegoenik ala ez, goxoa ala samiñe baldin bazen, kolorea zein zuen… Sagardoaren kalitatea zehazten zenian ,orduan prezioa ezartzen zen kupela bakoitzeko sargardoari, sahiatuz, beti ahal zen prezio merkenan (ekoizleari kaltetuz gabe).

Sagarrak zanpatzen. Pisoien bidez zanpatutako sagarrak “patsa” bihurtzen da, patsarekin ( sagar puskek) tontortxo bat iten da. Argazkia baztanargazkitan.com 

Ordenantzetan, baita bertze arau batzuk aipatzen dira eta bete beharrezkoak zirenak, adibidez ez dela saltzen ahal kanpoko sagardoa Baztangoa ez baldin bada akitu, baita ere ixunak egonen dira ezarritako prezioa baino garestiagoan saltzen baldin bazen, prezioa ezarritako kupeleko sagardoa bakarrik saltzen ahal zen, ta beharrezkoa zen, izatea “pintak, pinteroiak eta pintalaurdenak”. Gañera harras garrantzitsua zen arau hauek betezea  zeren  sagardoa ez zen edari arrunt bat, baitzik ia ia elikagai bat eta garai hartako osasunarako harras garranzitsua eta beharrezkoa. Bitxikeri bezala erraten da, euskal marinelen fama, marinel finak, langileak eta osasuntsuak sagardoari esker zela, zeren sagardoz betetzen zuten itxasontziak (lapurdiko produkzio guztia itsatsontzietarako zen) bidai luzetarako, Terranobara, bakailua eta baleak arrantzatzera, sagardoa edateari esker ez zuten antrax, eskorbuto eta alakorik gaixotasunik artzen.

Gauz guzti hauek nabarmentzen digu zein preziatua zen sagardoa eta horren ondorioz baita ere sagarrak, sagarrondoak eta sagastiak eta ia erdiarotik arau idatziak daude sagastiak babesteko. Lehenengoetako bat 1189 ko udazkenekoa da Lapurdin eta Rikardo (lehoi biozkoa) emandakoa da, erranez- “debekatua dagola animaliak sartzea sagastitan eta zigortuko zela sagarrak lapurtzera sartzen zena” baita ere Lapurdin ematen da lehenengo epaiketa, behi batzuk sagasti batean sartu direlakoz,..1457an gipuzkun heriotz zigorra ezartzen da behinpin bortz sagarrondo moztu edo xehatzen duenari, 1587an Hernanin 24 marabediko ixuna jartzen zien ahuntzen artzaiei, (ahutz bakoitzagatik) sartzen baldin baziren sagastietan… eta horrelakoak, haunitz dokumentatuak dude.

Jo ala Jo taldekoekprensa prestasen. Argazkia baztanargazkitan.com

Baina pixkanaka pixkanaka sagastiak desagertzen joango ziren, gehien bat artoarekin, zeren artoarekin iraultza txiki bat izan zen (ez zen gendea aberastu baini bai famili asko ez zuten gose gehiagorik jasango, taloak, artopilek. oiloendako…erabiliko bai da). XVII. mendetik aurrera sagastiak ordez lur horietan artoa landatzen da. Honek eta gero ta gehiago asten dela kontsumitzen Arabak eta Nafarro erdialdeko ardoa, egin zun ia ia sagardoa eta sagastiak desagertzea. XIX. mendearen bukaeran Araba izanen da, lenengo herrialdea sagastiak galtzen duna, kasu hontan mahatshondoagatik eta patatagatik, gero Lapurdin, arrantza flota ia ez da hain haundia ta bertze pattarral edaten dira (wiskia..), ta baita ere ia, ia Nafarro guzian.

Bertzaldetik, ardoa sagardoa baino iraunkorragoa eta sendoagoa zen, garraiorako praktikoagoa, ez baitzen herdoiltzen (ez zen pikortzen), eta hori ardoa merkataritzarako merkeagoa izate egiten zuen. Ardoarekiko desabantaila horien ondorioz, une horretatik aurrera etxerako sagardoa baino ez zen ekoizten. XX. mendean ekoizpena txikiagoa izan zen eta sagastiak ere murriztu egin ziren.

1917an Nafarroan  bakarrik Bera aldean ekoitzten  da (egin ta saldu)  sagardoa. Gipuzkoan berriz garai haietan, oraindik 30. milloi litro egiten da baina urte batzuk geroxago 1967an 1.250.000 litro bakarrik ekoiztuko du.

Gaur egun 12 milloi litro ekoizten da [1] , Baztanen Larraldeako sagardotegia bakarra izanik, sagardoa ekologikoa eta nahiz eta sagasti propioak izan eta zonaldeldeko baserrietako sagarrondotik artu eta jaoan den urtea harras ona izan zela sagarrentzat, kanpotik ekarri behar dira, Galizia, Asturias, Francia… 200.000 litro ekoizteko.

P.D. Gamioxarrea dolarea.

Arizkungo Gamioxarrea dolarea bertan antzinako sagardoa ekoizpenaren eta kirikoketa erakusketak egiten dira. Dolarean XVIII. mendeko dolare edo prentsa bat dago.

Gamioxarreko sagastia, Arizkungo etxe hau dolaretxa gain baita ere sagastia mantentzen du. Sagastia bi metrotako etsi batez babestua dago, garai batean sagarra harras preziatua zen.

Dolaretxeko behitiko solailuan kupeltegia dago, paretan dago zirrikitutik, sagar zukua dator dolaretik, egurrezko kanal baten bidez eta askan erortzen da.

Sapaian, biltegia dago, han sagarrak pilatzen dira Katilu haundi hori, sagar bolumena neurtzeko erabiltzen zen.

Oharrak

[1] – 2009ko datuak

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

Wikipedia.

FOTOTEKA

Argazkiak Pello San Milla.

Read Full Post »

Joan zaigu uda (eskerrak).

Uda aste batetik bertzera joan zaigu, tita batean konturatu gabe, aste batean eguzkitan bero eta bertzian bero sutondoan. Freskoa etorri, euria erori, goizetan berogailua autoan lanera joaterakoan eta zeru grisan, tximiniatik ateratzen den kea nahastuta, udazken honetako edo neguberri honetako lurruinak dira.

Supazterreko arratsalde heze eta busti hauetan, goxo goxo egoteko, liburu baten laguntza nengoela , Josetxo Azkonaren azkena “arbola naiz eta zuhaitza” (Alberdania), egun hauetako aproposa (gainera baztango ikur bat dena), olerki hau irakurri dut.

Xirimiri edanda.

Euria,

mila eta hamaika ttantta,

taupakaritan barreiaturik,

behe-lainoz jantzita zetorren

dotore, haritzpetik ikusita.

 

Bihotz kristaldun

opako baten antzera

ageri zen dizdizka,

oihal berde artetik astiro iragatzen.

 

Goraka behea nengoen ni:

zentzumenak laxaturik,

ahoa irekia, logikaz aratago.

Orduan,

nire baitara erori nintzen

ziplo, zeruz mozkorka.

Argazkia Xataka

Joan zaigu uda…baita urte oso bat ere, duela urtebete hasi baitzen Baztango haizegoia lau haizetara zabaltzen (sarean), Iruritar xelebre batekin hasi zen haize-bolada (Tinidad Urtasun bertsolariari buruz), eta urte hontan zehar, astero astero sahiatu gara hor egotea ere.

Eskerrak eman nahi genun zuei, irakurle guztie, berexiki Philipi, hasierako laguntza, animoak, aholkuak (oberena LINUX-era pasatzia), emateagatik, Ieperra (Angel), lehenengoetako irakurtzailea izateagatik eta bere erantzunagatik (falta botatzen dugu), Mikel Romo argazkiblogaren lehenengo “garraitzailea”, Lamizuriri bere urbiltasunagatik nahiz eta urrun egon, katta edo kattalingorri, Ritxiri, Trabis, liztor, Josebe, xa2, JKe, Lasartearai, Gorka, nabarkideri eta Nereari. Baita kolorezko muxuak-oei (argazkiblogan utzitako mezuagatik), Juleni, bere metzueagatik eta bere blogan esteka jartzeagatik, Jaime Viguriari arrazoi berberagatik, valledebaztan.com webhorri ederran aipatzeagaik, (hainbertze sarrera edo bisita etortzen zaigu zure web horritik) eskermile! egonen gara! Nola ez Toribiori bere blog Arizkun agertzeagatik, nabarlur blogari (blog soberanista bezala agertzen garenez eta egia da, Nafarroko historia gaia jorratzen dugunean idei hori daukagu ta gaiñera, beraiek bezala nabarraldeko kideak izanda)…Pernan, Lola Sarratea, Mikel (berratarra), Mirian, Joseba… irakurtzeagatik..

Baita ere eskerrak eman nahi nuen, nire amatxiri (1911-1998) ,ipuin eta istorio kontatzaile hain ona izateagatik (lastima gaztiak izatea eta konntatzen zuna arreta gutti jartzea, kontu zaharrak eta zaharren kontuak zirela pentsatzen genulako), Lander Santa Mariari bere artikuloetatik eta “Las cuatro estaciones en el valle del Baztan” liburutik informazio aunitz atera bait dut, baita ere Agustin Otondo baztandar jatorrizko txiletar idazlearen laneetatik, Maite Lakarren “baztan solasean” liburutik, ta Pello Salabururen “Baztango mintzoa gramatika eta hiztegia”, Pedro Mari Esarteren liburu aunitzetatik “infazones“, “navegantes del interior...”…Iñaki Sagredoren “castillo de Amaiur”…eta nola ez Mariano Izetarin ipuin, gertakizun eta bitxikeri aunitz “lapurtu dugu” bere liburuetatik, “baztango kontuak”, “negarrez sortu nintzan”…

Joan zaigu uda... tita batean urte oso hau bezala, eta datorren bigarren urte hontan… saiatuko gara astero-astero istorio bitxiak lau haizetara astintzen! eta urrengo urtebetetzerako hitz ematen dugu tarta izanen dela.

Ondo izan.

Read Full Post »

Gazteluaren aztarnak.

Amaiurko herriaren eta Gaztelu Elkartearen ekimenez, 2006an hasi zen Aranzadi Zientzia Elkartea Amaiurko gazteluko inguruak arakatzen, eta handik aitzina egindako lanak arrunt aldatu dute ingurua. Juantxo Agirre Mauleonen zuzendaritzapean, Aranzadiko arkeologoek Amaiurko monolitoaren lurpea zulatzeari ekin zioten eta indusketa arkeologikoei esker, lurpean gelditu ziren oinarriak agertu zaizkigu. Lehenengo sorpresa 15 zentimetrora baino ez, harresien arrastoak zeudela izan zen. Gazteluaren eta harresien perimetroa zehaztea lortu zuten eta indusketen bidea gazteluaren azken itxura ezagutu ahal izan zen; Dorre nagusi bat zegola, XIII. mendean jada existitzen zena, bortz dorre zituen harresi batez inguratua zegola. Perimetroak eta sarrerako atalazapata (atalasea) ageri zen, baita ere urputzua (aljibea, euri-uraren biltegia) agertu zen, eta, bigarren harresi bat, bi dorre zituena.

Baita ere Nafarroa konkistatu zenean Erdi Aroko gaztelua gotorleku bihurtzeko egin ziren obra handiak antzeman dira.; Bi kubo, hiru solairuko dorreak, kanoiak jartzeko plataforma erdizirkular moduko bat…

Urtez urte, gazteluak bere sekretuak erakutsi dizkie. “Hazienda zatiak aurkitu dire (hezurrak), ze jaten zutena erraten digutenak; behia, ardia ,ahuntza… Europa osoko txanponak, ontzi zatiak, gezi puntak, lantza puntak eta zilarrez estalitako zutoihalen (portaestandarteak)puntak, artilleria piezak … eta Amaiurko ezpata ‘bezala ezagutzen dena, 1,30 metroko luzera duen ezpata, bere ezpataburuarekin. Hau guztia posible izan da  1522an, gaztelua erabat utzi aurretik, kargak lehertu zirelako eta material aunitz erori zelako, aurkitutakoa lurperatuz.

Gazteluko indusketak 2013 aldera. Arg: Arantzadi Zientzia Elkartea

Gaztelua, 1522ko abuztuan eraistea agindu zen, nafar gotorleku eta harresiz inguratutako beste hainbeste gotorleku bezala. Simancasen datuek, horretarako, kontrolatutako zenbait leherketa egin zituztela azaltzen dute, aurretik, zimenduak suntsitzea aginduz hargin koadrilen laguntzarekin eta naturalekiko mesfidantza handiarekin.

Aranzadik indusketa lanak hastearekin batera, Iñaki Sagredok (1997tik Nafarroako erresumako gazteluak ikertzen ari den ikertzaile eta idazle Irundarra) ikerketuz eta dokumentuak bilaztu ondoren (Simankaseko artxiboa… ) 2009an Pamielaren eskutik El castillo de Amauir a traves de la historia de Navarra liburua argitaratu zuen.

Liburuak Nafarroaren konkistaren bertze ikuspegi bat eskaintzen du, Amaiurko gazteluaren historia Nafarroako historiarekin batera askoz gehiago ezagutzea lortuz.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra liburuaren azala. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

Erromatar garaitik hasita (pentsakoa da ezazu bidea begiraleentzako dorre bat egotea), Erdi Aroan,XVI. mendean, XVIII. mendean eta XX. mendean izandako aldaketak ageri dira liburuan, baita XX. mendean egindako oroiagarriaren (monolitoa) historia ere, eta doike! XX. eta XXI. mendeko indusketenak.

Amaiur eta bere gazteluaren inguruko lehen erreferentziak Behe Erdi Arokoak dira, XII. mende ingurukoak, 1192an Gazteluko tenente gise Orizko Gartzia agertzen da. Gazteluaren ardura zen Baiona-Iruñea bideko saria biltzea zen. Zaintzako postua zen, inguruko segurtasuna bermatzeko. Mayer edo Maya herrian (dokumentu zaharretan halaxe agertzen da) peajea ordaindu behar zen, merkantzien krontrol egiten zen, erresuman zer sartzen zen eta zer ateratzen zen kontua eramaten zen (tabla).

Liburuan baita ere gazteluko alkaide edo tenenten zerrenda guzia aurkitzen da, gotorlekuaren momenturik ezagunena, Amaiurko bataila! eta bertze garai batzuk ere; 1637an erreforma batzuk egin ziren,1522ko eraispenaren ondoren geratu zenarekin oinarriz hartuta; 1641ean, Espainiarrek hondarrak eraitsi zituzten; 1794an Franzestean (Konbentzio Gerran), Frantsak dinamitarekin hegan egin zuten eta, 1813an Napoleonen Gerrak barne dirudi abandonatua izan zela. Geroago XX mendean monolitoa eraikiko da eta baita ere ermita bat izanen da.

Liburu honek dibulgazio historikoaren ezaugarriak eta edozein irakurlerentzat erakargarriak diren materialak; irudiak, mapak, diseinua- konbinatzen ditu, baita jatorrizko dokumentazio ugaria aurkezten duten atalak ere, horietako aunitz ikerketa honetan zehar aurkitutakoak. Sagredok bilaketa zehatza egin du Simancaseko (Segovia) eta Zerbitzu Historiko Militarreko eta Kartografia Historikoko (Madril) artxiboetan, baita Nafarroako Artxibo Nagusian ere

Ibilbide historikoaz eta dokumentu eta indusketa arkeologikoetatik abiatuta gotorlekua berreraikitzeko ahaleginaz gain, liburuak Pedro Esarte elizondarraren hitzaurre bat du, eta, amaieran, 22 eranskin, kronologia bat eta terminoen hiztegi bat daude, bertzeak bertze.

Bortzehun urte beranduago, honelako lanei esker (arkeologikoak eta ikerketakoak) gaztelu zahar haren historiaz gehiago dakigu, non nafar fededunek euren independentzia berreskuratu nahi izan zuten.

P.D. 2020ko abuztuan, azken 15 urteotan Aranzadi Zientzia Elkartekoak gazteluan egindako indusketa-lanetan berreskuratu eta eta  bertan topatutako aztarna arkeologikoak biltzen dituen Amaiur arkeologia-zentroa inauguratu zen.

Arkeologia-zentroa Amaiurko kale nagusian dago. (museoa)

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

www.aranzadi.eus. Aranzadi Zientzia Elkarteko webgunea. Arkeologia atala.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

2009-«El castillo de Amaiur»: Presentado en Iruña el nuevo libro de Iñaki Sagredo. Pamiela.com

El castillo del yacimiento de Amaiur descubre sus secretos a los visitantes. Alicia del Castillo. Diario Vasco. 2015

Harresiak lurpetik atera eta hizketan hasi dira. Itsaso Zubiria Etxeberria. Argia. 2013

Read Full Post »

Baztandar nabigatzaileak.

Historia ofiziala, ia beti,  irabazleek  eta boteretsuek idazten dute, eta, horregatik, hainbat eta hainbat jende anonimoen gertaerak isilean gordetzen dira eta haunitzetan kondenatzen diren iluntasunean. Horrela pentsatzen du Pedro Mari Esartek, ikertzaile baztandarrak, eta horrela kontatzen digu “Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV” izeneko luburuan (nabarralde).

Argitalpen berri honetan baztandar eta baxenabartarren itsas emigrazioari heltzen dio, XIV. mendetik XVII. mendearen hasierara arte izandako bizipen pertsonal eta gertaera dramatikoak jasozen ditu, batez ere XVI. mendekoak.

Artxibategietan egindako ikerketen ondorioz atera den lana da, Nafarroko Artxibo Nagusian, notario-prozesu eta -protokoloen dokumentuak aurkitu izan ditu, mundu berria bezala ezagutzen zen horretara bidaiatu zuten ahaideak aipatzen zituzten jendearen jaraunspen-erreklamazioei buruzkoak ere. Aunitz zigorrengatik edo zorrengatik behartuta egiten zuten bidaia, bertze batzuek ilusioz eta batzuek ere anbizioz!  Baztanen, “Barnekoa izan arren”, itsasoaren erakarpena sentitu eta horizonte berriak bilatzeko ontziratu ziren pertsonak ere bazeudela erakusten digi Pedro Mari Esartek. Horietako aunitz hondoratu egin ziren, bertze batzuk euren helmugetara iritsi ziren; Flandriara, Tunisiara, Napolira, Perura… bertzeak bertze.

Esarte bidez badakigu, 1555ko neguan Baztandar talde bateri gertatutakoa. Baztandarrak infanteriako soldau bezala alistatuak zeuden eta bueltatzerakoan bere itxasontzia urperatu eta hil ziren.  Kasu hontan, baztandar horien familiak azken soldata kobratzeko eskatutako dokumentua Esartek aurkitu eta kontatzen digulakoz jakin dugu eta hau bezalako hainbertze istorio aurkitzen ahal dugu mende haieko baztandar nabigatzailez buruz. Ondoren, libruan ageri diren bi erratzutar batzuen pasartea nabarmenduko dugu.

Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV liburuaren azala.

Bitxikeri, gertakizun edo istori hontako protagoinistak, Pedro de Gorostapolo eta Pedro Mendibil Erratzutarrak dira. Bi baztandar hauek, Gorostapolokoak biak, erten ahal da, Baztango lehenengo “intsumisoak” edo spainako (garai hartan Gaztela) armadako, lehenengo baztandar desertoreak direla ( behinpin dokumentatuta).

Nafarroa konkistatu zutenetik, napar aunitz, erregearen armadan behartuak eta indarrez alistatuak izan ziren, hoien artean bertze aunitz batzuk bezala bi baztandar hauek Portugal aurka guduratzeko behartuak joatea deituak izan ziren. Baino bi lagun hauek, beren gerra ez zen gerra batean borrokatzen ari zirela eta etxetik, herritik hain urrun zeudela… gerra utzi, eta alde egin zuten, Erratzura bueltatuz.

Beren aurka dagoen dokumentuan irakurtzen ahal denez, 1587ko Ekainaren 30an (San Pedro ondoren) Baztango alkateak, Sancho Iturbidek , Luis Carrillo “virreyaren tenentearen ” aginduz ,Pedro Gorostapolo hargiña, lizenziri gabe ezta bere generalaren baimenik gabe “su majestadeko armada bertan utzteagatik” atxilotu zuen.

Horregatik 500 dukadosko ixuna patzen diote eta diru hori etxean ez duenez, lurrak eta bere gauz guztiek enbargatzen diote. Bertze egun batzuk geroxago bertze agindu bat iristen da Erratzura! kasu hontan Pedro Mendibilen aurka, baino kasu hontan Mendibil ez da agertzen, dirudienez egun batzuk lenago Izpegiko bidea hartu, pastu eta iparraldera alde egin zuen. Halakotan, zihur auniz Mendibilek Baztango lehenengo intsimisoa eta baita ere lehenego hieslaria izanen zen.

Hau bezalako bitxikeriak eta  bertze istorioak Pedro Mari Esarteren hamaseigarren argitalpenan irakurtzea posible da eta eskertzekoa da, Pedro Mari Esartek gure historia artxibategitik ateratzean eta denon eskura zabaltzea.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV“. Pedro Mari Esarte, Nabarralde. 2009

Read Full Post »