Tukutukuen biltzarra.

Baztandarren Biltzarra  1964. urteaz gero (1997an, 2020an eta 2021an ezik) urte Elizondon Baztango 15 herrien arteko senidetasun jaialdi  da. Baztango bailarako festarik bereizgarriena da. Goizeko orgen desfilearekin baztandarrek bailararen iragan eta egungo egoerak islatzen dituzte, karroza ikusgarriek Baztango hamabortz herrietako eguneroko bizitza tradizionaleko eszenak irudikatzen dituzte. 

Jai honi, Zugarramurdiko lagun batek, baztandarren arrotasun eguna” (dia del orgullo baztanes) deitzen dio eta jakiña da  Malerrekan, baten batek “tukutukuen biltzarra” ere, deitzen diola.

 

2009ko Baztandar Biltzarra jaiako kartela. Egilea Begoña Durruti

Tuku tuku edo ttuku ttuku, aspalditik baztandarrei adirazteko erabiltzen den hitza edo goitizina da (gehien bat Malaerrekan) eta hala dio Euskalzaindiako  hiztegia hitz horren  3. adierazpenan;

                     Baztango biztanleen ezizen gisa. Baztandarrak tukutuku, L.” Baztandarrei aplikatzen dieten ezizena, erreserbatuak eta mesfidatiak direla adierazteko “.

Eta Hiztegiko  lehenego adierazpena, peto peto ematen du gure izaerarekin;

                 Onomatopeia, “isilik ibiltzea edo ihes egitea adierazteko, zaratarik egin gabe, arreta erakarri gabe; eta gauzak oharkabean egitea.”

Ulertzen dudana “Baztandar tuku-tuku”ertean hiztegiko 2. adierazpenagatik dela da eta Ibarretik kanpo erdeinuzko moduan erabiltzen bada ere, egia errabn baztandarrei ez zaie enbarazu egiten eta goitizenaren erranahia honela ulertzen da: isilpekoak, zuhurrak, nobleak; serioak eta erreserbatuak… eta Tuku-Tuku izaera horrek harrotasunez betetzen ditu.

Nahiz eta erranairu batzutan “Baztandarra tuku-tuku, gasna erre yale, sura jan ta batre gabe” bezalakoan, ergel, tentel, lelo, txepel, inozo, tonto intxura gelditu zeren dion bezala gasna zotz baten muturrean jarri ta su gaiñean erretzen ari denean, aunitzetan sutara erori, ta baztandarra gabe gelditzen da!.

Bertze kasuetan, batek bertze batengana, nondik ziria sartu dabillenaz erte da “Baztandar tuku-tuku. Koikuan milia marra-kuku”

Ta mila marra-kuku (Baztango talo mota)koikuan izanez, Baztango herri guztiendako bere iseka kanta ezin falta!

ERRANAIRUAK eta ISEKA KANTAK

Herriz herriz basaburutik hasita  baztangoizaraino herri guztiak badauka bere iseka kanta

–Almandoz galtza motz – Almanandoz kiz koz, berroetarrak galtza motz, aniztarrak buru motz, zigarrak muturre zorrotz.

–Berroeta han badire hainbertze iratze meta.

–Aniz, hameka etxe,hameka labe ta hogeitabi zetabe, bat bertze behartu gabe – Aniz inbusteri haundiz.

–Irurita jo zazu txiribita , edo erdaratuta “toka la txiribita“- Irurita neska polita.

–Oronoz galtza motz, Arraioz leku oz, Lekaroz hor ere otz, Oieregi zerri begi , Narbarte  hemendik aparte…

–Gartzain hor badago hainbertzearzain – Gartzain zapela bete gaztain.

–Elizondo xinguli mango, arto gitti jango, ogiaren papurra, Elizondo zangamakurra – Elizondo zangili mango, arto gutti yan do.

–Elbete kukute apo bat yan dute – Elbete kukute zerri bat hil dute katilu bai ezin izanez xerri aspilean yan dute

–Arizkun Dominus obiskun (jauna zuekin erran nahi du) – Haundienak dira arizkundarrak, hori segitu nahiak erratzutarrak, xito salto salto Ziga burutarrak, galtzapurdi lazo arraioztarrak.

–Bozate deabru guztiak hor zate – Bozate kukute zerri bat hil dute katilu txar bat ezin izanez zerri aspilean (zerriak bazkatzeko tokia) yan dute

–Erratzu mile petatzu- Erratzu hamar mile petatzu.

–Azpilkueta, jo eta bota.

–Amaiur haurrek xatar ezin bihur – Maia Baztango zerritaia.

Baita ere badago Baztango neskei buruz abestitxoak

–Neska ederrak dira aniztarrak, dantzari ederrak arraioztarrak, beltxaran graziosoak zigatarrak, makilkari haundiak gartzaindarrak, arrikari haundiak iruritarrak eta gona luze denbil, elizondarrak

eta akitzeko kanpotarrentzat ere badago

–Española yan ta hotza, frantsa yan ta bero nahiz ta deus ez den gero.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala;

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999).

www.euskaltzaindia.eus

Nafarroako Esaera Zaharrak. mediateka.eus

Read Full Post »

Ikastola(k).

Urtero bezala, Ekainaren hasmentan  Baztan ikastolak bere besta ospatzen du ( aurten ekainak 7an). Festa hau Ikastola sortu zenetik egin da eta famili giroan, ospatzen da.

Baztan Ikastola  1970 urtean jaio edo sortu zuten (1970-71)- Garai haientan, Baztandar gehienentzat ama hizkuntza eskuara izan arren,  egoera larrian zegoen. Hola zela, zenbait guraso, Baztanen, ikastola baten beharra sentitu zuten eta segidan lanian patu ziren; Paperak eskatzen, Hernaniko Ikastola ikusten,  haurrak eskolara joateko  zeukaten gurasoekin hitz egiten… eta azkenean 1970eko martxoaren 24an; Mariano Izeta , Fernando Iribarren, Pablo Eraso, Antonio Astiz,  Joaquín Zubikoa eta Marcos Irigoyen gurasoek  Vianako Printzea Erakundean  “Elizondoko leku honetan euskarazko eskola bat irekitzeko, non haurrek gure hizkuntza maitea ikasiko duten” eskaera siñatu zuten, eta dena lortuta Irailan ikastola martxan jarri zen. Marcos Irigoyen Guraso Elkarteko lehen lehendakaria izan zen.

Lehenego ikasturte horrek 27 haurrekin Miserikordiako (zahar etxean) libre zegoen eta gustora utzitako gela batean hasi zen eta lehenego ikasle hoien andereñoa Lekarozko neska gazte bat izan zen;  Mari Karmen Goñi andereñoa.

20 hamarkadako ikastolako ikasleak. Argazkia nie50urte

Urte haietan, gela antolatzeko modua arras desberdiña zen: mahiarik gabe, lurrean exerita (honek zer erranak sortzen zituen herrian), liburu gabe, euskara abestiz eta txontxongiloz lantzen zen eta Larunbatetan, ibilaldiak egiten ziren…Baita ere urte hasieran, irakaslearen fitxa egitera eta haurren kopuruatz galdetzera garai haietako “sekretak” pasatzen ziren.

Hurrengo urtean bertze andereño bat etorriko da, Sokorro andereñoa.  Bi talde izanez eta urtez urte ikasle kopurua haunditzen joan zenez, irakale gehiagoren beharra  zegoenez  Mª Jose Bertiz, Mª Lourdes Apeztegia (Marilu) eta Mª Paz Goñi sartu ziren. Beranduxago 1978an lehenengo maixua agertuko da,
Kepa Dendarieta.

Ikastola haunditzearekin arazoak etorri ziren, lekua txikia zen eta gainera guraso batzuk “libro de escolarida” lortzen ez zelakoz seme-alabak atera zuten. Lekuarena, parkeko ikastetxearekin irtenbidea bat lortu zen. Eraikina eskola nazionalaren egoitza zena eta libre gelditu zenez “parkeko ikastolan” bihurtu zen. Geroxago etorriko zen Elbeteko eskola  eta borroka luze baten ondoren (herria ia ia bi zatitan banatu zen ta guzi) Pilarreko egoitza lortuko zen. Ordutik hona  aldaketak aunitz izan dira, oztopoak gaindituz normalizazio bat arte aurrera segitu du Ikastolak.

Hasierako 27 hoietako haur,  haunditu ziren,  gurasoak  bihurtu ziren eta bere seme alabak ikastolan matrikulatu zuten eta ia  urte dexente ondoren badirea kasu berezi batzuk, ikastolatik famili berbereko bi belaunaldi (guraso-seme/alabak)  pasatu direnak.

 Baztan kastola eta gaur egungo ikastolen aurrekaria, 30eko hamarkadan sortutako euskal eskolak (Nafarroan ikastola izena eman zizaien) izan ziren. Lehena, 1931n, Iruñeko Karlos III etorbidean jarri zen abian. Hiriburuaren ereduari jarraituz, 1933an Lizarran patronatu bat sortu zen ikastola bultzatu eta zuzentzeko. Azkenik, 1935ean, euskal eskola sortu zen Elizondon.

Guztiak ekimen pribatutik sortzen dira (Gerra Zibilaren ondoren sortzen diren ikastoletan ere izango da hori). Bultztzaileak Nafarroako euskal nazionalismoarekin zuzenean lotutako pertsonak edo taldeak dira. Denetan modu batera edo bertzera Nafarroako Emakume Abertzale Batza atzean zegoen; Hiru ikastoletan kontratautako andereñloak erakunde hoorretakoak ziren. Baztanen erakundearen lehendakaria Bittori Etxeberria zen eta berak, bere anai Esteban eta Elizondo’ko Eusko Etxea’n biltzen ziran bertze euskaltzaleek eraginda; Manuel Aramburu, Agustín Ariztia, Rafael Garmendia, Bautista Iribarren, Felizita Ariztia, Timoteo Plaza, Ignazio Iturria …posible izan zen. 

Ikastola 1935ko Irailan ireki zen eta Beitonea etxean kokatua zegoen. Pilare Alba Loiarte goizuetarr hartu zuten andereño. Ikastolak onek Ignacio Iturriaren laguntza jaso zun eta honek gastu guztiak hartu zituen, andereñoren soldata, liburuak, mahiak. Bertze batek tokia utzi zien. 

1935ko ikastolako gela, Beitonea etxean. Argazkia nie50urte

Baina Mariano Izetak kontatzen zun bezala gure herri hontan beti izan dira euskararen etsai batzuk eta hauek maltzurkerietan, ikastolak ez zuela baimenik, legez kanpo zegola , bota behar zela…hasi ziren eta lan zikin hori bere fruituak eman zuen. Hasi bezain laster, aste batetara gobernua ikastola itxi zun eta haurrak eskola nazionalera bueltatu ziren (erdaraz ikastera)

Ikastola lau hilabetez egon zen itxita baina  1936ko Otsailan hauteskundeak izan ziren Espainian eta Frente Popular talde ezkertiarrak hauteskundeak irabazi zitun eta gauzak aldatu ziren. Baimena eskatu zen Gobernu berriari eta honek baietza emanez ikastola berriro, ireki zen. Bizpa-hiru 
hilabetez segitu irekia egon zen eta ikasturte anormaltasunean aktie zen, baina zorritxarrez faszistak armetan altxatu ziren (Espainiako gerra zibila lehertuz) eta uztailak 25ean Iruñetik Mauricio Iribarren falangista iritsi zen. Udaletxeko Errepublikaren bandera balkoitik behera bota ondoren, falanjistak (eta haien inguruan bilutako elizondar aunitz) Ikastolako atea bortxatuz sartu ziren eta han aurkitu zuten liburu guztiak erre zuten, mahiak eta aulkiak eskola nazionaletan banatu zuten eta  ikastola ustu ondoren,  ate buruan horiz “cuartel de Pelayos” idatzi zuten.

P.D Sarrere 2009ko ekaina engin zen baina, urta hauetan moldatu eta informazioni berria gehitu zaio.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Mariano Izetaren ” Baztango kontuak” ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999) liburua.Las Ikastolas en  Navarra ( sigloXX): Búsqueda de un modelo de escuela propio. Irene López Goñi. Universidad Pública de Navarra. 2005

Euskerazaintza. LVIII Zenbakia. 2006.

Gerra Zibila eta gerraostea Baztanen 1936-1946. Iker Frias Iturria. Kondaira.com 2004.

Los primeros alumnos de Baztan Ikastola vuelven a clase. Lander Santamaría. Diario de Noticias. 2015

Read Full Post »

Sugaar eta zaparrada.

Zaparrada euri jasa bortitza da, denbora labur batean gertatzen dena, eta bortitza denean uholdeak eragin ditzakeena. Hala izan zen! bapatean euri zaparrada  segidan menditik uharrak atera eta ibaia billatuz, errepideak zeharkatu eta ti-tau batean dena estali zun urak.  Jendea arkupe eta gorapetan babestera korrika egin zuten, autoak mantxo joan arren zipriztindu egin ziguten, zerua grixe eta iluna eta begi bista bat urrunera botatzerakoan… Auza beltz eta pertz! (Erratzuko herrie eta arana badaki zer den Auzatik uharkak jaustea

Zaparrada. Argazkia Pello San Millan.

Zienzia aldetik zaparrada prezipitazio mota gogor bat da, gutxi irauten duena eta konbekzio hodeietatik oso zuzen erortzen dena. Tantak izaten dira, eta kazkabarra edo harria ere. Zaparradaren ezaugarria bat-batean hastea eta bat-batean bukatzea da, eta zeruak ilunak agertzea ere. 

Mitolojia aldetik, kontu zaharrak eta kondairak diotenez, gure arbasoentzat zaparradak Sugar sortzen zituen! bo, Sugar eta Marik Auzako kaskoan binatzen zirenean.

Jakina da Sugaar (Sugar, suge, Erensuge, Sugoi…) Auzako kobazuloa batean bizi dela (J.M Barandiaran) eta Mariren bikotea edo “senarra” dela. Tradizioa dio Marik Anboto utzi eta Auzara abiatzen dela (suzko bola baten itxurarekin) Sugaarrekin egoteko, eta biek sexu plazerretan ematerakoan, txinpartak tximistetan bihurtzen dira, intzirak ortotsetan, Auzako kaskoa goibeltzen da eta azkenik, kriston zaparrada edo erauntsia erortzen da.

Sugaar Marirekin bi seme ditu; Mikelats eta Atarabi, gaizkiaren eta ongiaren irudikapenak direnak.  Suzko igitaia formakin zerua zeharkatzen du eta doike! ekaitz eta trumoiak sortzen ditu. Batzutan gizaki forma hartzen badu ere, normalki suge itxura du.

Behin Lola Sarrateak, Arraiozko artistak,  Sugaar buruzko ipuin bat bidali zidan. Lola Sarrateak  Almandoz jaiotako nafar artista eta idazlea da. Arraiozko Kanakonean  dauka bere  etxe-tailerra eta sarean, blogarte blog ederra eta interesgarria kudeatzen du. Blog hontan bere arte lanak, margoak, eskulturak… ikusteaz eta gozazeaz gain, Baztango eta bertze lekuko historioak kontatzen ditu ere.

SUGAR ETA  HAURRA

Behi mutikoa oihanera sartu zen, lelo larilelo kantari, eta oihan ilun hartan ba zegoen sugaar bat, muruuuuuhhh ahotik sua zeriola agertu zitzaion mutikoari bidera., sua fu fu jarautiz eta jan eginen zaitut erranez, aspaldian ez dut eta zurea lako txitxia xamurrik haginkatu, ja ja ja, txtxia xamurra ja ja ja, haurra ikaratu nahian, baino umea ez zen beldurtu.

Desesperantza apur batekin

-kendu hortik !erantzun zion haurrak dragoiari, eta ez bota gehiago ke gogaikarri hori mamorro horrek, lotsatu beharko zenuke hain handia izanda horrela irtenda ni bezalako haur ttikia beldurtzen.

-Aida! Aida! Joan zaitez paleontologia museora, zimpi zampa eginen zaitut bestela!

Eta dragoia erori zen zipli kanka tunk identitate krisi sakonera, eta arras deprimiturik, gan izan behar zuen laster dingili dangala psikoanalistarengana…

J. S. ren ipui batetik hartua.

P.D. Sarrera hau 2009ko Maitzako 13an idatzi zen, egun hartako atsaldean zerua goibeldu eta kriston zaparrada bota zuen. Gure ette ontdoko errepidea tita batean urea estali zen, ur kanal bat zirudien, Tarte matez kotxeak ezin ziren ibiltzen ahal!-

Sarrera hau egiteko erabilli den materiala:

Baztango kontuak . Mariano Izeta Elizalde. Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999

Auza. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

 Diccionario de Mitología Vasca. José Miguel Barandiaran. Txertoa. 1984

Read Full Post »

Laxoko kontuak: Pilota-soroak, plazak eta desafioak.

Laxoa, gaur egun praktikatzen den Pilota modalitate zaharra dugu, eta bertze batzuen aitzindari da. Gora behera handiak izan baditu ere, gaur egun gure eskualdean osansuntsu dagoela erran dezakegu eta osasun hori Laxoa elkarteari zor diogu. Laxoa elkartea 1980an sortu zen eta berarekin txapelketa eta behin betiko laxoa eskualdean (Baztan -Bidasoa) berreskuratu izan da.

Garai batean, antzinako artzainek Laxoa partidak jokatzen zituztela edozein pilota-soro eso soropiletan (belarra ebaki ondoreneko lursail laua). Gero, herrira jaitsi zirenean, joko hau zabaldu eta ikaragarrizko arrakasta izan zuen; Euskal Herriko kirol nagusia izan zen XIX. mendeko bigarren erdi arte. Ipar Euskal Herrian, Nafarroan, nahiz Gipuzkoa, nahiz Bizkaian eta bertze zenbait tokitan ere arrakasta izan zuen Laxoak. XIX. mendearen erdialdean izan zuen bere garairik dizdiratsuena.

Herri-tradizioak eta zenbait lekutako izenek argi uzten dute laxoan aritzen zirela  artzainek bere aisialdietan, Toki edo lur eremu horiek pilota-soro ( edo soropil) izena zeukaten.  Baztanen, Arraiozen (ia ia Bertizko mugan) Urrizketako pilotasoroa dago, Beartzunen Kuartel zaharreko lur saila pilotasoroa zen ere eta Orabidean Karokotze-soroa dago.

Urrizquetako pillota-soroak 70 metro luze eta 40 bat metro zabal zuen eta Arraiozko Indakobordako Juan Ugartek (1914/08/21),  gogoratzen zen Urrizquetako pilotu-soroan laxoa jokatu zuela gaztetatik berrogeita hamarreko lehen urteak arte (bere aitak lehenago ere aritu zen).

Juan Ugarte Urrizquetako pilota-soroan. Arraioz (Baztán). (Argazkia C.U. 05.98). http://www.gipuzkoa.eus .

Pilotasorotan joko-arauak erreboterik ez egoteari egokitzen zitzaizkion, eta pilotak gaur egungoak baino handiagoak eta astunagoak ziren. Gaur egun garai bateko pilotasoroak gogora ekartzen digun plazak Arraiozkoa eta Arizkungoak izan daiteke. Plazetan Oinarrizko elementu bat errebotea da. Hau hasieran ttipiak ziren eta elizitik hurbil eraiki ziren plazetan (Arraioz), haien pareta zen errebotea.

Arizkungo Bozate auzoan dagoen Lamierritako plaza, Goienetxetarren Etxeberria “jauregiarekin” batera ereiki omen zen Lamiarrita izeaneko eremuan. 1913. urteko uholdeak plazan izugarriko kalteak eragin zituen. Erreboteko pareta garai batean altuagoa zen, baina gibeletik pasatzen den errepideak ikusmen handiagoa izateko, murriztu egin zen. Erreboteko paretaren alboan zulo txiki bat bada; han partidan erabiltzen ziren pilotak eta freskagarriak gordetzeko zen. Hamarkada aunitzetan zehar Lamiarritako plazan sekulako desafioak jokatu izan dira, batez ere Baztan, Malerreka eta Aldudes aldeko pelotari artean.

Tiburzio Arraztoak “Laxoa. La pelota en la plaza” liburuan, 1853ko. urtean Lamiarritan, baztandarren eta aldudarren artean jokatutako partida bateko bertso eder batzuk aipatzen digu.

Zer dut bada aditzeen

Baztango aldetik?

Mendiek inharrosten

Iduriz errotik

Bada oihu, bada kantu

Bada irhintzina:

Aire guzia dugu

Bertze bat egina!                                 

19 estrofa osatzen dituzten bertso hauek (lehenbiziko estrofa),  batzuk M. Etchegaray Aldudeko apezak idatzi zituela diote bertze batzuk Johannes izeneko ikustalek idatzi omen zituen.

Bertsoaz gain, haietako desafio edo xelebrekeri batzuk Mariano Izetaren eskuz ere iritsi zaigu. Baztango kontuak liburuan baten bat biltzen ditu. Adibidez, Alduideko plazan Alduidetarren eta Erratzutarren artian eman zena.

Baztandar pelotari bi talde. Argazkia Diario de Noticias (Ana Mari marin utzitakoa)

Desafio hortan jende pile bildu omen zen, mugaz bi aldeko pilotazalez bete zen plaza eta diru aunitz jokatzen zen. Zaleen artean Erratzuko “Mapitzi” pelotazale eta apostuzale amorratua zegoen. Partida hasi aintzin bi taldeko pilotariak, jokatzen zen diru guztia Mapitziri eman zioten, honek boltseroa bai zen. Mapitzik hainbertze sos ikusirik, gordetzeko eman zioten  diru guztia… Baztandarren alde apostu egin zuen.+

Partida hasi eta segidan Alduindarrek aintzinaldia hartu zuten eta errex ateratzen ari zuten partida, Maipitzik berriz hori ikusita izaldura hezurretaraiño sartu eta deldurraz dardarka, handik ihes egin omen zun muga aldera. Bidean zigoala entzuten zun Aldiudesko plazatik heldu ziren txaloak eta esku-zartak, ikaratuta eta jakinez Erratzura iristen baldin  batzen ere bere bizia arriskuan izango zela, han, to geldi-geldirik gelditu zen. Handik ordu terdi batera gizon bat pastu omen zen eta Maipitzek ea nola zijoan partidua galdetu zion, gizonak erran zion, hasieran Alduindarrek abantaila artu izan arren baztandarrak berdindu, aurreratu eta azkenian nausitu zirela. Hori entzutian, pozez, zorriz piztu herriranz abiatu zen. Pilotarien Sosa pilotarei eman ondoren, apustutako irabaziekin bere poltsikoa beteta Erratzura poz-pozik joan zitzaigun gure Maipitzek.

Erten da erratzutarren eta alduidendarren artekoak ez ziren partidak soilik baizik gudukaldiak. Bertze batian aldudeskoak joan ziren Gorostapolora jokatzera, (han bai zegoen Erratzuko errebote plaza) eta normala zenez jende aunitz etorri zen. Alduidarrak frontoia ezagutzeko jokaldi batzuk in zuten beraien artean. Erratzuko pilotariak ikustean zein ongi jokatzen zuten… eta jakinez sekulan ez zutela partida irabatziko desafioa gibelara bota zuten. Kriston kalapite sortu zen eta azkenik desafioa ez zen egin. Alduindarrak aserre bizirik joan ziren Iparraldera  baño bidean ikusi zuten iretze meta guztiek (metaziri ta guztiz) autxiz eta errakara botaz erre zuten egun hartako espantukeri guziak.

Laxoaz, deafioz, Aldudes, Baztan eta antzekorik aipatzean ezin da historian izan den laxo pelotari ospetsuana izendatu gabe gelditu. Pelotari hori Juan Martin Inda Perkain da, bizitza xelebre izan zuena, baina hori… bertze istorio bat da

P.D. Baztan-Errekako XXX. Laxoa txapelketaren edizioa aurkeztu zenean idatzi zen. Laxoa elkartea antolatutako txapelketa Maiatzan hasi eta finala Abuztuaren 2an jokatu zen.  Arraioz, Irurita, Doneztebe, Oiz eta Hondarrabia herrsko 10 talde aritu ziren.

Post hau egiteko erabil den materiala:

Los pilotasoro. Gipuzkoa.eus weba.

Laxoa. La pelota en la plaza. Tiburzio Arraztoaa Urrutia. Cénlit Ediciones- Luis Enrique Hualde Alfaro / 978-84-96634-60-2.

Laxoa.com webgunea. Tiburcio Arraztoak eskeinitako informazioa.

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999).

Read Full Post »

Aintzineko izokiñak.

Apirile biribile zerria urdaindegian hile.. edo erran beharko genun Apirile biribile  hilabete hontan izokiña hile-

 Apirile 1an hasi omen da izokiña arrantzatzeko demboraldia (bigarren urte izanne da Baztan-Bidasoan amuarrainak ez direla arrantzatzen ahalko). Endarlatza eta Donoztebeko tartea hortan eta soilik 60 izokin arrantzatzen ahalko den denboraldia. Debnak prest “lehendabizikoa” esperoan! Arrantzatzen bada!  zeren  ibai hau ez da lehenago bezalakoa, amuarrainez eta izokiñez beteta zegona.

Mariano Izetak bere “baztango kontuek” komentatzen zun bezala, bazen garai bat (ez ain hurrunekoa) izokiñak Elizondo pastu eta Amaiurreraino igotzen omen  zirela . Orain berriz  igoera zallesten dieten presaz eta urjauziz beteta dago, nahiz eta toki batzutan , adibidez Elizondon, negu hotan konpondu duten  Txokotoko presa, albo batean dagoen arrainak goiko aldera pasatzeko urbidea ezarri duten. 

Endarlaza (www.riosconvida.es web horritik artuta dago)

Gaur egun, Izokiñaren presentzia bai kopuruan, batai tamainan ere eskasian dago. Azken urtean arrapatzen diren izokin kantitatea gutti gora behera 20 tik 40ra dira. Tamainuaren aldetik gehienbat  65zm ingurukoak dira eta 3,5 kilo pisukoak. Arras ttipiak omen dira konparatzen baldin badugu, adibidez 1906an dokumentatua dagoen arrantzatutako 19 kiloko izokiñarekin edo, goitiko argazki zaharrean agertzen den arrantzatutako izokiñarekin, behipin hiru negu itxatsoan pastu duen izokiña dela eta ez gaur egungoak bezelakoak, gehienak negu bat itxasoan bakarrik igarotzen dutenak

Kopuruaren eskasia 1982urtean nabaritu zela erten dute. Urte hortan ez omen zen izokin batere arrantzatu nahiz eta bitxikeri gise aipatu urte hortako ezkontza mediatiko batean konbiteko menuan Bidasoako izokiña nabarmentzen zela. Istorio hau Lander Santamaria Elizondar gazetariak (“Las cuatro estaciones del valle de Baztan” liburuko “el salmon ya no es el rey del rio” artikuluan kontatzen du. Ezkongaiak La Pantoja eta Pakirrin ziren eta menuan Bidasoako izokiña agertu arren, fijo bertze iba batekoa zen, zeren aipatu dugun bezala urte horretan ez zen batere arrantzatu.

Aspaldiko istorio bat dion bezela, bazen garai bat izokiña auserki bazela, Trenbidearen lanetan ari zirela, komentatzen da uholde baten ondorioz, ura bere ubidera bueltatu zenian ibarretako bazterrak izokinez beteta gelditu zirela eta egun hartatik aintzin Elizondo-Donosti trenaren trenbideko langileak…. egunero jatekoi izokiña izan zuten! Ez da erran behar langile gixajoak kokotaraino akitu zutela izokinez.

Baztan ibaiak ez da Baztanen baden (izan den), izokinak gora joan den ibai edo erreka bakarra , Urrizaten Izokin izeneko erreka dago eta bere izena erten dun bezalaxe (izena duna existitzen du) aspaldi aspaldi izokinak uneraño erruntzera igotzen ziren. Izokin erreka  Urrizaten sortzen da eta Urbakuran (mugan) Aritzakungo errekakin batu eta Bidarraiera joaten da (Baztan erreka deitzen diote) eta hortik Errobi ibaiera eta doike Baionatik itxasora.

Bazen garai bat, izokiñak Euskal Herri osoko ibaietatik; Bidasoa, Errobi, Urumea.. erruntzera igotzen zirela, baina gaur egun, bakarriki Baztan-Bidasoa ibaia dugu, izokin ibaia dena, beno… Bidasoa ibaiako Endarlatzako eremua!

Hontan dakitenek diote, izokiñaren eskaxia ez dela soilik uharken presenziagatik, bizik baita ere ibarretako zuhaitzen mozketetan, uraren kalitatean (hobetzen ari dena) kulpa ere dute. Horrekin batera arrantza kontrolatu bat beharrezkoa da Bidasoan izokiña Errobi ibaian gertatu zen bezel ez desagertzeko-

Ondo izan eta ondo jan eta garizuman, arrain. Izokiña? bai seguraski Norbegiakoa izanen dela.

P.D. Post hau egin zenetik urte batzuk ondoren, ainbertze presa (uharka) bota zituzten.

2016ko daten arabera (posta egin zenetik 7 urtetara) Bidasoan izokina berreskuratzeko joera positiboa zen. Azken zazpi urteotan, 400 izokin gora mantendu dela dirudi. 90eko hamarkadatik hona 250zen. Beraz, badirudi aurreko hamarkadetakoa baino ale gehiago daudela urtean, azken urtean igo diren izokinen kopurua jaitsi den arren..

Post hau egiteko erabili den materiala:

Las cuatro estaciones del valle de Baztan. (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santamaria.

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999)

P.D 

Read Full Post »

Auza, han baduk gauza.

Udaberriko egun eguzkitsu batean, Auza kaskoa beitu eta odei, laino beltz bat inguratzen badio  ” Auzako kaskoan bertza, bihar egun beltza” errten da, eta hala izanen da, biharamunean eurie, hotza eta ekaitza egonen da.

Auza inguruan dagoen bertze erranairu bat , “kasu! Auzan baduk gauza, baina nehork ezin har” da. Baztango mendi honek bere 1.305 metrokin Saioaren atzetik. bailarako bigarren mendi altuena da, eta Baztango mendirik misteriosuna eta magikoena da. Baztango herri eta leku aunitzetik ikusten edo nabaria da. Sendotasunez altxatzen da, eta nabaria ere da, bere albo batean aspalditako graziar batek utzitako arrastroa. Jana deitzen diote zoko hori.

Argazkia Pello San Millan

Auza majikoaaren inguruan harrespilak, eta bertze eraikun megalitikoak aurkitzen ahal dira, baita ere mendiaren inguruan, hainbertze kontu eta kondairak sortu eta kontatu dira.

Mariano Izetak “Baztango kontuak” liburuan kontatzen du, agian XIX. mende bukaeran (data bat jartzeagatik) edo bederen 100 urte lehenago , sekukako idorte baten ondoren Auzak su artu zuela. Ez omen zen sute normal bat, baizik sugarrik gabeko sute bat! bakarrik kea eta kea ikusten zen. Ke hori,  egun aunitz igaro omen zun (sumendi bat zirudien) eta Baztango jendia komentatu zun, egun hoietan sorgiñak, deabruak, Mari eta bertze ispirutuak batzartu eta bere parrandetan zebiltzatela Auzako kaskoan. Gaur egun badakigu halako suteak badirela, lurpeko suteak dira, lurreko azaleko belarrak, goroldioak…, bero haundi eta luze batengatik idortzen dira eta erretzen dira. Soilik kea harrietatik eta lurretik atratzen  nabari da sugarrik ikusi gabe (sugar txikiak dira). Orain dela bizca urte Gorramendi halako sute bat izan zen eta begun batik mendia “erretzen” egon zen zeren sute hauek arras zailak dira itzaltzeko.

Auzako kaskoan paraje ikusgarria du, Pirineoak eta itxasoa ikusten dira, bere kaskoan ere Arrigorria haizak daude, ikusteko politak! Baita kaskoan ziloak fikus daiteke eta doike! zilo hauek badute bere istorioa.

Erraten dute. Erratzuko baserri bateko jaunak in zitula. Gizon honek egunero igozen  zen bere aizur, pala, piko ta guzti kaskora, egunero mendia zilotzen zuen urrea aurkitu nahiez eta hau ez zen agertzen, egunero ta egunero berdin. Baserritarrak ongi baizekien Auzako kaskoan urrea omen zela.

Ez da istorio bakarra urrea aipatzen duela Auzako kaskoan, bada kondaira Zahar bat ere mendia errez bette dagoela kontatzen diguna.

Kondaira dio; 
Auzan leitze bat ba omen da eta leitze hortan urre auniz omen da, Aker beltz bat eta sugetzar batek zaintzen dute sarrera. Erraten dutenez Alduidesko apaiz batek (Marttiene etxekoa) igo zela urre hori hartzera. Apaizak, urrea eliza konpontzeko eta  bertze gauz batzuetarako behar omen zuen. Han iritsi zen eta  leize pare parean gelditu zen apaizak. Akerrak apaiza ikusi bezain pronto, sugetzarrari deitu zion, honek agertu zen sarrera guztia okupatuz. Apaiza leizean  ezin sartuz, errezatzen asi zen eta otoiz bakoitzarekin sugiak mehatzen eta argaltzen omen zen, baina sartzeko intenzioarekin harengana hurbildu bezai pronto, berriz loditu egiten zen sugezaharrak!, halako batean sugezaharrak zizare bate tmainua zuenean, apaiz konfiatu eta ia hanka bat kobazuloan zuelarik….suge zaharrak haunditu zen eta apaiza atakatu zion! Eskerrak bularran ostia saindua bat eramaten zula, hori babestu bai zion sugetzarraren bazkaria izateaz. Dirudi aipazak bueltatu zela eta  “Kasu auzan! han baduk gauza, baina nehork ezin har” zabaldu zuela.

Sugetzar hori ez zen edozein sugetzar, Sugaar baizik! Mariren maitalea edo senarra (euskal mitologian Mariren parekoa baino
gizontasuna adierazten duena) eta Sugoi, Maju izenakin ezagutzen dena. Erten dute  batzutan Marik su bola itxujarekin bisitatzen diola Auzan eta bere amodiotasuna bizi, gozatu eta sentitzen dutenean bere sexu txinpartak..tximist, ortosetan, ekaitzan.. bihurtzen dira. Ez da arraroa  Auza gainean goibel beltza eta pertza ikustea eta kriston ekaitzak han goian sortzea 

Kontuta mitolojiako siñeturak, dirudi, bi jeinu hauek bere sexu plazerretan murgildu zirela  1913k0 ekainaren 2an. Egun hartan Auzako kaskoan  goibel ikaragarri bat lehertu zen eta kriston ur hori erdia Banka aldera joan zen eta bertze erdia Baztanen ixuri zen,  kalte haundiak sortuz.  Uholdeak, bete betean harrapatu zun Erratzu, zenbait etxe eta zubi botaz eta sekulako kalteak bazter guztitan. Gero uberroak Elizondo eta Elbete ere harrapatu zitun eta bi herri hauek desegin zitun, bi pertson ito ziren eta etxe, zubi , komertzioak desegin, Jaime Urrutia karrikan ura 4 metrotara igo zen, hondakinez eta zaborrez bete zuen herri guzia…jainkoen plazerrak suntsitu zituzten bazterrak!

Auzaren buruz zerbait gehigo jakiteko Mariano Izetaren “Baztango kontuak” liburuan aurkitzen ahal da.

Sarrera hau egiteko erabilli den materiala:

Baztango kontuak . Mariano Izeta Elizalde. Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999

Auza. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

 Diccionario de Mitología Vasca. José Miguel Barandiaran. Txertoa. 1984

Read Full Post »

Azken otsoa.

Otsail hitza, dirudienez, “otso” eta “hil” hitzen batuketatik dator; beraz, otsoen hilabetea erran nahi omen du. Otsoa antzina-antzinatik ehizatu izan du gizakiak, guztiz galtzeraino ere. Abeltzaintza hain jarduera garrantzitsua zenez, gizakiak animalia arriskutsutzat ikusi izan du otsoa, bere azienda hiltzen ziolako (ipuin eta kontakizun zaharretan gizakiei ere eraso egiten dien animalia gaizto eta zital gise agertzen da).

Zinzelatutako otsoa Iratxeko monastegian

Notiziak diotenez Nafarroan ehiztatu izan zen azken otsoa 1914an Andia mendiloerroan izan zen ( aizakia, abeltzainei kalte haundiak egiten ari baizen). Baina dirudi 1925-1930 bitarte Urbasa, Andian eta Aralarreko mendietan, baten bat ikusten jarraitu omen zuten.

Baztanen data zehatz bat ez dugu, baina bai dakigu 1813an Martin Francisco Ariztiak iruritarrak, zazpi otso-kume Azkorrobietan (Baztan-Bertiz-Etxalar tartean) harpatu zituela (1). Hori aparte,  Mariano Izetak Baztanen ehizatutako azken otsoaren kronika edo istorioa, “Baztango kontuak” liburuaren “otsoak Baztanen” izena daukan atalan kontatzen digu. Mariano Izetak komentatzen du aspaldiko kontu bat dela, Berroetan gertatua zela baino ez dakitela noiz, baina… ehun urte seurik bai! dio Marianok (liburua 1999 argitartua zen , ehun urte gibelat?)

 Berroetarra Juan Tomas Iturralde Inda artzai zen, eta bere artaldea, Uzterketako Lepoan zeukan. Denbora hortan bai omen ziren otsoak eta Uzterketako lepoa otsoen pasabidea omen zen. Otsoek sarraski izigarriak egiten omen zuten eta ardi aunitz galtzen ziren.

Juan Tomas artzaia izanez gain, pilotaria ere zen eta Ibañetan dagoen Pilota soro zelaian, laxoan jokatzen zuen bertze artzaiekin. Egun batez Urri aldera, bazen desafiozko partide bat Berroetan, lau berrotar bertze lau baztandar kontra (bertze herrietatik oberenak bilduz). Juan Tomas larunbatean etorri zen etxera biharaminean partide jokatzeko. etorri baino lehen Uzterketan otso-artea (tranpa) patu zuen. Larunbata arratsean otso bat erori zen hartan eta igande goizean artzai lagun batek otsoa ikusita artean arrapatuta, bizkor jeitxi zen Berruetara Juan Tomaseri kontatzera. Partide jokatzen ari zen eta akitu bezain pronto, otsoarena kontatu zion. Lagun batzuk bildu ondoren eta sataiak eskuan harturik abiatu ziren Uzterketa aldera eta han aurkitu zuten otsoa hanka batekin harrapatuta eta atxikike hasia zen bernalzaña moztu nahian. Gizonak hori ikusita, satai ukaldika, indar guztiaz eta zanpaka aritu ziren, otsoa hil zuten arte.

Otso hura izanen zen, hain segur, Baztanen  harrapatutatako azken otsoa edo behinpin ezaguzen duguna , Juan Tomas pilotari famatua bai zen bere garaian eta Baztan osoan kontatu zen xelbrekeri eta “trebetasun” hori. Famatua zenez. erran behar bere izenian bazirela bertsoak eta denbora hartako bertso batek horrela dio:

Berroetako Iturralde

galtza-purdi lazo

Balkarlosen sakiak

botatzen ditu paso.

P.D. Sarrera hau 2009an egin zen baina 2017an eta 2019an gauze batzuk gehitu eta berrituak izan dira.

(1) Erratzuko kontuak blogatik atraia.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Baztango kontuak”. Mariano Izeta. Nafarroako Gobernua/Labairu ikastetxea. 1999.

Erratzuko kontuak bloga.

Read Full Post »