Miguel Muzkitz, ogibidez ministro!

Gezurra dirudi arren, Madrilen ministro karguan denbora gehien iraun duen ministroa, baztandar bat izan da, hain zuzen ere Miguel Muskiz Elbetearra! hemezortzi urte eta bederatzi hilabetez Ogasun ministro eta bortz urtez Gerra ministro izan zena.

Muzkitztarrak Ultzamako Arraizen dute jatorria. Migelen aita, Pedro Muzkitz, Arraizen bataiatu zuten 1688ko ekainaren 2an, eta hemengo familia tipiko bateko bigarrena zenez (non seme zaharrenak etxea eta ia ondare guztia heredatzen zituen) Arraiztik atra eta Elbete herriko Catalina Goienetxe Ginkerrenarekin ezkondu zen, eta Elbete bertan finkatu zuten beren bizilekua. Bikote hontaz, 1719ko urtarrilaren 15ean, Elbeten jaio zen Miguel.

Nerabe zela, gurasoek Alacantera bidali zuten, Juan Goienetxe y Ginkirrena (Elvetea, 1689) amaren aldeko osabaren zaintzapean. Honek Estatuko Administrazioaren munduan sartu zion, Alacanteko Tabakoaren Errentaren administrazioan betetzen baitzituen bere eginkizunak.

Hamazazpi urte zituenean, Madrilen zegoen eta gorteko lehen lana, Torrenuevako markesaren burtsako morroiarena (pajea) izan zen, Torrenuevako markesa Ogasuneko estatu-idazkaria (ministroa) zen. Cabarrusek, (Baionako garaiko finantza gizon garranzitsua) Torrenuevari buruz erran zuen; ” bere ministerio laburran egindako gauz onena Elbeteko gazte horri emandako babesa izan da“. Harrezkero, hainbat ministroren itzalpean igotzen joan zen: Iturralde (Arizkun 1674-1741), Montenegro Berdeak, Campillo, Senatua, Valparaiso eta Esquilache. 1739an 5. ofizial izendatu zuten, 1748an 3. ofizial, 1754an Ogasuneko Idazkaritzako ofizial nagusi, eta 1766an Esquilache kargutik kendu eta gero ministro!. Guztira berrogeita bederatzi urte eman zituen Ogasun Ministerioan.

Miguel Múzquiz Goyeneche politikari eta aristokrata baztandarraren erretratua. Francisco Goya (wikipedia)

Ogasun ministro izendatu baino urtebete lehenago (1765), Karlos III.a erregeak bere alaba, Maria Luisa infanta, Leopoldo artxidukearekin (Austria inperialako enperadore izango zena) ezkontzera eramateko enkargua egin zion. Bederatzi ontziko eskuadra bat martxan jarri zen, “Rayo” itsasontzian infanta eta Elbetearra ontziratu ziren. Genovara iritsita, Austriako enperadoreen enbaxadoreari eman zion infanta. Itzuleran bertze printzesa bat ere ekarri zuen, baita ere Maria Luisa izenekoa baina hau Parmakoa! urte berean Karlos IV.a Koroaren oinordekoarekin ezkonduko zena.

Bidaia hartan Austriako Maria Teresa I.a enperatrizak berak “Villar de Ladrón” markes titulua eman zion Migel Musktzi.

1767an, Sierra Morenaren jendeztatzearen (birpopulaketa) errege-proiektua onartu zen, eta Miguel Múzkitzek gainbegiratu egin zuen. Egitasmoa Andaluziako Errege Bidean hutsik zeuden eremu handiak populaztea zen, bidea erabiltzen zuten pertsonen eta salgaien trafikoaren segurtasuna errazteko helburuarekin (batez ere bidelapurren arriskuena). Horretarako, Europa erdialdeko kolono katolikoak ekarri ziren, batez ere alemaniarrak, flandestarrak eta suitzarrak. Herri berriak eraiki ziren, horien artean Muzquia izenekoa, Miguel de Múzquizen omenez. Gaur egun herri hori Guarromán (Jaenen) du izena.

Baina Miguel Muzkitzen lanik handiena, zalantzarik gabe, 1782an Banco de San Carlos fundazioan izan zuen papera da, ondorengo Banco de España izango zena (Cabarrus eta Campomanesekin batera).

Bankua sozietate pribatu bat zen, bere akzioak zituzten erakunde eta subjektu partikularren jabetzakoa. Banku publikoa ez zen arren, Koroaren babesa zuen, eta estatuarekin harreman finantzario estuak zituen. Bere eginkizun nagusia Estatuarekiko zorrak islatzen zituzten benetako txartelak berehalako eskudiru bihurtzea zen.

1780an Gerra ministro izendatu zuten. Espainiako monarkia absolutuan lehen aldia izan zen zibil bati Gerrako Idazkaritza ematen zizaiola. Menorca berreskuratzean Ingalaterraren aurkako ekintza militarrei aurre egitea egokitu zitzaion, baita ere Gibraltarreko blokeoa, Aljeriarako espedizioan eta Floridako Estatu amerikarraren independentziako gerran.

Villar de Ladrón markesatuaz gain, 1783ko uztailaren 2an Errege Bulegoak sortutako Gausa konderria lortu zuen, Moresko  bizkonderri batera.

Miguel Muzkitzen armarria, Gausa Dorrea errota gotortuan, Sagunton (Valentzia). Argazkia wikipedia.

Ogasuneko Idazkaritzan egindako ibilbidea negozio pribatuekin uztartzen du. Fernando VI.a erregearentzako kontakto zuzena duenez, 1755ean etxeak, errotak eta ustiapen-eskubide esklusiboak dituzten lurrak erosiko du. Horrela, Valentzian eta Cuecan eraikinak eta lurrak erosi zituen. Gausan (Valencian) Saguntoko harresiaren azpian, errota bat eraikiarazten du. Errota horrek bizileku gisa ere egiten du eta armarria jartzen dio. 1775etik, Sagunton, Muzkitzen armarria (Baztango xakearekin) ageri da.

Olibadi, mahasti, lehor eta baratzeko nekazaritza-ustiategietara ere sartzen da, eta Albuferan arrozaren laborantza bultzatuko du.

1785eko urtarrilaren 21ean, Miguel Madrilen (El Pardon) zen du zen, 1749tik Maria Ignacia Clemente Leozyrekin ezkonduta zegoen, eta lau semen eta alaba baten aita izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

Miguel de Múzquiz y Goyeneche. Real Academia de la Historia webgunea.

Miguel Muzkitz. wikipedia.eus.

Muzquiz Goyeneche, Miguel de. Auñamendi Eusko Enziklopedia

Read Full Post »

Huaquiko kondea.

Jakiña da 1440an Kontuen Ganbarara  (camara de comptos) eramandako eta irabazitako auzia baten bitartez, argi eta garbi (idatzita) geldituko da Baztandarrek kaperatasun orokorraz gozatzen dutela, (1441an Bianako printzea egiaztatu eta zihurtatuko zuen).

Nobleziako titulua apalena izan arren arras garranzitsua izanda baztandarrentzat eta haunizendako inpostuak ez ordaintzea eta armarri bat izateaz aparte , koorteko ateak ireki zien, mundu berriara joateko aukera ere, negozioak sortzeko eta doike! bertze jauntxo tituloak lortzeko ere, erabili zuten kaperatasun orokor hori, adibidez; Juan Fermín de Aycinena Irigoyen zigatarra ( Aycinenako markesa),Juan Bautista Iturralde Gamio arizkundarra (Murillo el Cuendeko markesak)…edo jatorriz Iruritarra izandako José Manuel de Goyeneche y Barreda, Huaquiko lehendabiziko kondea izan zena.

José Manuel de Goyeneche y Barreda, Arequipan (garai hatean Peruko erregeorderria), 1776ko ekainaren 22an sortutako militar eta diplomatikoa zen. Bere aita 1.741eko urtarrilaren 26an Iruritako Indakoetxean jaiotako Juan Goienetxe Agerrebere zen. Famili haundikoa zen Juanek,  Iruritako Indakoetxeaz gain, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz, Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa genuen. 1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi karguarekin. Horrezaz gainera, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker eta doike! eskualdeko pattar saltzaile handiena zela eta  esklabu-tratuan aritu zelari ere… aberastasun handia, lortu zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen eta bortz seme-alaba izan zituzten, bigarrena: José Manuel de Goyeneche y Barreda

Teniente General José Manuel Goyeneche y Barreda. Huaquiko kondea. Margoa Federico de Madrazo.

Zortzi urte zituela Arequipako miliziaren 1º batallonan sartuko da eta  bederatzi hilabete egon ondoren, 1783ko abenduan (zortzi urtekin ere), Cumañako zalduneriako (caballería) 4. errejimentuan zegola, teniente izendatuko zioten, orain arte izendatutako teniente gaztena izanez. 1788an (13 urtekin) “cadete” ikasketak amaitzeko Sevillara bidaliko diote. 1795an eta 80.000 erreal ordaindu ondoren Granadero errejimentuko kapitaina izendatzen diote. 1802an, kristiano zaharra eta bere lehen lau deituren noblezia probatu ondoren (hidalgoa zela eta Baztanen familiaren sortetxea zegoela azalduz) Carlos IV erregea Santiagoko zalduna izendatu zion. 1803an ejerzitoak taktika berriak ikasteko Europan zehar bidaltzen diote, Prusiako ejerzitoarekin Berlin eta Postdamen egonen da, Vienan Austriako artxidukearen ejerzitua ezagutuko du eta Parisen eta Bruselasen Napoleon Bonaparteren ejerzitua zautu zuen, horrez gain Inglaterra, Erbereetan, Italian arituko da. 1805 bueltatuko da eta Koronel gradua lortuko du.

1808an Napoleon Spaina inbadituko du eta Espainako erregea Karlos III Bayonan adikatu ondoren lealtasuna Jose Bonaparte Iºari zin eginen dio, baina hilabete batzuk  Sevillako junta osatzean ( Franziarrei erresistentzia antolatzeko junta probinziala) bat eginen du. Franziarrek, ameriketara mezulari bat bidaliko dute, hango gobernatzaileak, erregeordeak errege berriarekin bat egiteko, Sevillako junta Juan Goienetxe bidaliko dute kargu politikoak konbentzitzeko franziar erregea ukatzeko. Bitxikeria bezala aipatu badela bertze bersio bat erten duena bera zela Hegoa Amerikak, Jose Bonaparte erregea berria onartzeko franziarrek bidali behar zuten mezularia (azken momentua Sevillako juntari pastu zion informazioa). Afera da Franziarra lehenago iritsi zela Buenos Airesera eta hango erregeordekin, Santiago de Liniers (jatorriz franziarra) bilduko da. Erregeordeak ez dio ezer zihurtatuko baina Goienetxeri  ez dio biltzeko aukera emanen. Honek , kartaz sahiatuko da erregorde guztie aipatzea, franzes bat zegola erregea berria konbezitu nahian eta ez itea kasu.

Momentu berberan, Karlota Borbon ( Spainako Calos IVren alaba eta Fernando VIIren arreba) Portugaleko erregiña zena, baina 1807tik Napoleon Portugal inbaditu zuenetik Brasilen zegoena, Goienetxeri aipatuko dio bera lurralde hoiek administratuko zuela…heme baita ere, bi bersio badira, bata Goienetxek erten duna ezetz lur horiek Fernando VIIrenak direla eta bertze bersio bat, ideia ongi ikusten duena eta hitz hori gobernatzaile eta erregeordean artean zabalduko zuena. Hego amerikako lealista batzuk juntak sortzen dute eta Sevillako juntari karta bidez aipatu eta salatuko dute Goinetxe Karlota eta Franziarrenzat lana egiten ari dela.  Goienetxe lealista bezala aurkezten da sevillatik diote leala dela eta horren ondorioz junta defendituz Buenos Airesen erregeordea aldatzea lortuko du (franziar jatorriagatik). Junta Supremako zuzendaritza emanen diote eta baita ere tropen generala izango da. Baina Goinetxe Peruko erregeorderriari abiatzen da, Perun bere famila dago, anaiak epaile kargua du, aita kapitaina, eta iritsi bezain laste Peruko erregeordea Brigadier izendatzen dio,

Hegoa Amerika eztanda ingo du, Karlota lurralde batzuk eskatzen ditu, Juntak ez dira ados patzen, Buenos Airesen erregeorde berria bota dute, leku batzuetako nobleak agian, hobe egonen zirela  ezta espaina ez Karlota ezta Franziarren eskuetan…matxinadak hasten dira…

1809ko Urrian Rio Platako erregeorderri ko iparraldean, Altos de Peru (gaur egun Bolivia) nobleak eta indiarrak (behartuak) matxinatu dira, lehenego Chuquisacan eta gero La Pazen. Buenos Airesko mandatariak ( orain junta) Peruko erregeordeari laguntza eskatzen dio (hurbilago dagoenez). Perutik bakea lortzeko Juan Goinetxe birigadier bidaltzen dute . Honek 5000 soldadukin agertuko da (gehienak indiarrak), La Pazko matxinatuak ezer egin izan zuten eta seguidan Goienetxren armada garaituko die.

“Bakea” ezarriko du,odolez sinatutako bakea, hainbat matxinatuak hilko du, baita ere Bolibiar indegenkin fuerte arituko da, ez ahazteko bertze baterako mehategian lanean segitzeko (Potosiko lurrak dira).

Huakiko bataila.

Matxinatdak segitzen dite eta 1810k maiatzan  Buenos Airesen “la Revolución de Mayo, aseen da (Onen ondorioz Arjentina independencia lortuko du). Gauzak itxusiak daudeala  Ekainan Alto Peruko lurraldea (Bolibia) Peruko erregeroderriara pasten da….Goienetxek lur horretako  nagusia izendatuko dute eta Alto Peruko ejerzitoa bere eskutan dago. ​ Bere taktika hegoaldera ez jaustea da. Matxinatuak Suipachako batalla ondoren Alto Peruko lurraldearen jaun ta jabeak dira, Goienetxe ez du erasotzen. Matxinadak sortu ziren urte bat ondoren eta batalla txiki batzuen ondoren 1811an  Goienetxek eta independentisten generala armistizio bat siñatzen dute. Independentistak Huaquin izeneko eremuan daude, armistizioa siñatu da, armistizioa borrokan diharduten herrien edo armaden artean itundutako borroka etena da eta independentistk lasai daude, ba bapatean Goienetxek ibaia pasatu eta titau batean independentisten armada sunsitu eta deseginen du. Independistak alde eginen dute eta bere atzetik Goienetxeko tropak herrian sartu zirena ez ziren salbatu, jauntxoak, andreak indiarrak zaharrak eta emakumeak hil zituzten. Bataila lealistenzat arraskastatsua izan zen. Aste gutti batzutan Alto Peru berriz Fernando VII.aren lurrak ziren, Cochibamba, Potosi….hango jendea Goienetxeren gogorkeriak jasan zituen, hau da, sarraskeria. Peruko lealistak berriz Goienetxerandako tituloa bat eskatu zuten.

1815an Fernando VII.erregea Batailla horregatik Huaquiko kondea izendatzu zuen, gero grande de España, gentil hombre eta bla bala ba….han Bolivian, oñik bere izena ez dute entzun nahi, deabluarekin lotzen diote.

P.D Gregorio Funes garai hoietako idazlea eta kazetaria, bere ” Ensayo histórico de la revolución de América” Goienetxeri buruz erten du : «Madrilen Bonapartista zen, Sevillan federalista, Buenos Aires realista eta el Perún… tirano hutsa».

Posta egiteko erabili den materiala.

wikipwdiako José Manuel de Goyeneche wikia.
wikipwdiako Batalla de Huaqui o Guaqui wikia.

Juan de la Rosa. Memorias del último soldado de la Independencia. Nataniel Aguirre

LHistoria web guneko invasion-francesa a España. Invasión napoleónica a España 1808 artikuloa.
–

Read Full Post »

Arequipako Goienetxetarrak

Urriak 12 Spainian festa nazionala da, hispanidadearen eguna bezala zautua, eta, ez aspaldi “dia de la Raza” izenareki ezagutzen zena. Amerikan berriz, ospakizuna ezberdiña da.  Urte auniz “dia de la raza” izan arren,  herrialde batzuk izena aldatuz gain, pentsatzeko garai hauetara moldatuz ospakizuna ere aldatu dute, edo Kuban bezala, ez dute ja ospatzeko beharrik.

Arjentina 2010tik ‘Día del Respeto a la Diversidad Cultural’ izeneko  festa eguna da,  Mexiko eta Kolonbian “dia de la Raza”mantentzen da,  mexikon “raza” mestizo ezaugarria eskuratzen du. Chilen 2000 urtetik “Día del Encuentro de Dos Mundos¨ besta da. Uruguayen ‘Día de las Americas”, Salvadorren Españan bezala”de la Hispanidad”…eta Venezuelan eta Nikaraguan “Día de la resistencia indígena” izeneko fiesta eguna da.

Gaizki pensatuko genuen, koloniazailen aurkako erresistentzia indigena XVI. mendearen bigarren erdian amaitua bezala ematen badugu (garaiko kronikalari eta geroko historiatzaile batzuek bezala), aztekaren hiriburuaren erorialdiarekin. Blogan ikusi dugu nola 100 urte geroago Itzalak aurre egin zietela, eta garai haietan ere Maputxeak hainbertzetan matxinadan altxatu ziren hegoamaerikan, Mexiko aldean 1646, 1650-1652 y 1684-1690 Tarahumarak altxatu ziren eta Santa Fen Pope aztiaren indiar askatutak hriarekin egin ziren. 1734-35an Baja Kalifornian Perikue eta Koratar indiarrrak jesuiten misioen aurka egin zuten, 1742 Atau Huallpa matxinatu zen eta 1780a Tupac Amaru II. ren eskutik, indigena eta independentziaren aldeko mugimendu handiena eman zen, Amerika osorako askatasuna eskatzen lehena izan zen baita ere, indigenak esplotatzeko hainbat modu desagerrarazteko (mehatzetako mitak, merkantzien banaketak…) eta arraza beltzeko pertsonen esklabotza deuseztea eskatzen lehena ere izan zen.

Peruko Erregeorde baztandarra aurre izan zun Tupak Amaruri.  Erregeak indigena noblearekin akabetzea agindu zion Agustin Jauregia eta Aldekoa Oharriztaz (Lekaroz) birreiari, eta honek aginduak gogokin hartu zitun

Juan Goienetxe Agerreberearen erretratoa Arequipako Udalan, wikipedia

Erasoa edo erasoak, Agustin Jauregia izenarekin izan ba ziren, fisikoki bere aginpean zituen hainbat general kapitan ta militarrak burutu zituzten, eta doike! hoien hartean baztandarrak baziren… Juan Crisóstomo Goienetxe  Agerreberea Iruritarra bezala, militarraz gain Arequipiako negozio gizona zena.Esklabuak saltzen bai zun eta mehategi aunitzen jabea zenez (jakinda mehategi ohietako langile indiarrak zirela) Tupac Amaruren altxamendua, bere negoziokin gaizki joaten zen. Hortaz, dudarik gabe bere diruaren lagunzarekin  Zortzigarren Konpainiaren Arequipa-ko Milizianoa Infanteriakk Kapitaina izendatu zioten eta indiarren askatasun mugimenduaren aurkako errepresioan parte hartuz.

Juan Goienetxe Agerrebere  1741eko urtarrilaren 26a  Iruritako Indakoetxean jaio zen. Aita Pedro Goienetxe Grajitena eta ama Maria Bautista Agerrebere Iturralde izan zituen. Famili haundia zen eta Iruritako Indakoetxea, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz eta Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa zen.

1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi kargua hartuz. Sarjentu zela, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker, aberastasun handia lortuko zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, alegia, Nicolas de Barreda y Obando, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen bere jabetza haundituz. Merkataritzan ere aritu zen; batetik, Europako manufaktura produktuak inportatzen zituen, eta bertzetik eskualdeko pattar saltzaile handiena zen eta aistion aipatu dugun bezala esklabu-tratuan ere jardun zuen. Irabazien zati bat Penintsulan inbertitu zuen.

Indiarren Matxinada ondoren 1788an Granadarien kapitain izendatu zuten, eta  1786an Arequipako alkatea izan zen, baita ere epailea geroago

Iruritarrak bortz seme alaba izan zuen, eta boterea gustukoa duen ongi antolatutako familiak bezala, seme bakoitza ofizio interesgarri bat aukeratu zuen. Anahi nagusiak, Pedro Mariano (1772-1844), Limako Errege Entzutegiko epailea izan zen. Bigarrenak José Manuel (1776-1846), Errege Armadako lotinant jenerala eta Guaquiko lehen kondea, hirugarna, José Sebastián (1784-1872), Limako artzapezpikua eta txikiak Juan Mariano (1788-1870), merkataria, familiako negozioekin segitu zuen….ah! alaba, Maria Presentacion….jauntxo garranzitsu eta dirudun batekin ezkontzeko prestatu zen, baina gazte zendu zen.

Hego Amerikan Independentziako mugimenduak eman zirenean Goienetxetarrek errealistas izan ziren, Espainako erregearen alde atraz,.Jose Manuelek militar errealista bezala garaipen garranzisuak lortu zitun eta Huaquingo bataila ondoren Guakingo kondea izendatu zioten, baita ere zurrumurrua bada Napoleonen espioa zela…baina hori bertze istorio bat da.

Errealistak galdu zuten eta 1821 Peru Espainako erreinutik independizatzen da eta anai batzuk alde egiten dute eta Espainian exiliazen dira. Juan Mariano huakiko bigarren kondea izanen da eta urte batzuk ekonomikoki gaizki pastu ondoren (amiliak  errealista izateagatik), errekuperatuko da. 1825ean María-Santos Gamio eta Araníbar nafar jatorriko emakume arekipaiarrarekin ezkondu zen (Bernardo de Gamio eta García-Idiakez aberatsaren alaba). Bikotea bortzt seme-alaba izan zituen eta bere ondokoen bidez Goienetxe abizena  garrantzie haundia izanen du Peruko historioan…baina hau ere bertze istorio bat da.

Post hau egiteko erabili den materiala

“La consolidacion de una familia de la oligarquia Arequipeña: Los Goyeneche“. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

Juan de Goyeneche y Aguerrevere wikia. Wikipedia.com.

notimera.com webguneeko  ¿Qué se celebra el 12 de octubre en Latinoamérica? artikuloa

Read Full Post »

Juan Goienetxe eta “Baztango ordua”.

2011ko Otsailak.

Hilabete hontan (2011ko Otsailan), nabarraldekoek, beren sustatzailei gazeta-rekin batera “Síntesis de la historia de Navarra” (Luis Mª Martinez Garate) liburua oparitu die. Liburuaren izena dion bezala “sintesis” tita batean eta modu ariñean Nafarroaren (Euskal Herria, baskoiak eta euskaldunak) pasarte historikoak azaltzen ditu.

Pasarte hoietako bat, Ilustrazioa ataltxoan “la Hora Nabarra” ageri da.  Tenore horreri, izen horrekin “Nafarroko ordua”, Julio Caro Barojak 1969an argitaratutako “La Hora Nabarra del siglo XVIII”  liburuarengatik esker, zautzen da. Barojak mende hartako Nafar burgesiak, Madrilgo kortean daukan kontaktuak, garrantzia karguak eta bai Ameriketako Indietan ta bai Spaniar erresuman daukan negozioak, aipatzen ditu. Napar burges hoietako haunitz Baztandarrak direnez; Juan Goienetxe (Arizkun) , Miguel Gaston Iriarte (Erratzu), Migel Muzkiz (Elbete), Mendinueta Muzkiz anaiak (Elizondo), Juan Bautista Iturralde (Arizkun)… hau da, Baztanek ministroez, militarrez, elizgizonez, hornitzaileez eta merkatariez hornituko zun Spainako erresuma, hortaz batzuk, erdi serio erdi txantxa garai hori “Baztango ordua” ere deitzen ahal dela diote. (irudia, Migel Muzkiz Goienetxe, F. Goyak margotutako erretratoa)

Azken bolada hontan pasarte honi buruz liburu batzuk atra dira. “Volver a la hora Navarra” (2010) eta “Navarra en la Monarquia española en el siglo XVII” (2007), biak Nafarroako Unibersitate ingurutik atraiak. Aipatutako azken hortan, erraten da, Nafarrroo ordu bat baldin batzen, baita ere bertze tokiko orduak izaten ahal ziren; Bizkaikoa, Asturiakoa…zeren toki guztietako jendea zegoen burokrataz betetako Borbondar kortearen inguruan eta Ameriketako Indiakin merkaturatzen dirua iñez. Bertzealdetik baita ere aipatzen da deitutako “Nafar hordu” hori, ez zela “nafar osokoa” baizik Nafar iparrako hordua izanen zen, zeren aipatutako baztandar andanada aparte, Zugarramurdiko Juan Bautista Dutari bankeroa, Doneztebeko Juan Ignacio Urriza, Uharte Arakilko Jose de Aldaz.…zeudeten, orduan bai “hora” hori. Napar iparrekoa izanen zen, eta nik diot! (soilik nik, niri iritzia da, kasu haundirik ez egin) Guzti hoiei gehitzen badiogu burokrata, merkatari Bizkaitarrak, gipuztarrak eta Iparraldekoak (merkataritzabide garranzitsu bat zen Baiona-Madrid), Kortean zeuden ilustratu euskal-akitaniarrrak Carrabus Lapurtarra bezala, akaso baldin bazen ordu bat “euskaldunen ordua” izanen zen, zeren gehien gehienak hizkuntza aldetik euskaldunak  bai ziren!.

Baino Caro Barojaren liburutik ez urrunduz, aipatu Barojaren “ordu” hortan garrantzi haundiko personai baztandar bat badela edo obe errena, horren inguruan sortzen dela “hora Nabarra” hori, zeren berak, lehenengoa dela erraten ahal da (burua sartu zuena) eta segitu zioten bertze baztandar guztiok, normalki bere ingurukoak izan ziren, bai familiarrak, herrikoak eta abar. Horrek ez zen izango bertze bat baizik, Juan Goienetxe Gaston arizkundarra. (Irudia Juan Goienetxeren erretratoa Migel Jacinto Meléndez margotuta)

Juan Goinetxe Gaston, 1656 ko Urrian sortu zen Arizkungo Goienetxea jauregian, gaur egun Lamiarrita izenarekin zautzen den etxea. Hamalau urtekin Madrilgo Compañia de Jesus colegiora ikasketak itera joanen da, gazterian, segidan harremanetan jarriko da mende aldaketa horretan, zenbait eragin intelektual taldeko kidekin,

Pixkanaka-pixkanaka errekonozimendua iritsiko zizaion eta horrek toki pribilegiatu batean patuko dio Karlos II.aren gortean. Honek lehenego kexa sortzen zaie honetan dakitenei, urte hauetan Juan, ia aberatsa zen edo ez, aberatsa zenez, hortaz satu zen erregearen inguran? edo erregeak emandako lehenego kargo publikoetan, bere administrazaile bezala (tesorero de gastos secretos del rey) adibidez, aberastuz hasi zen? Gauza da Goienetxek beti, finanzietako gizona, asentista eta negozio-gizon bezala agertzen zaigula, baña iñoiz ez da jakin nondik etortzen zizaion bere ondasun haundia.

Carlos II.naren gortean, kargo garranzitsu desberdiñak izango ditu: “Milicia generalaren tesoreriaren” arduraduna izanen da, gero Erregiñaren diruzaña izendatuko diote, erraten da kargua erosi zuela “por perpetuidad” zeren kargu hori baita ere bere semea eramanen du. Ez zen bakarrik  Mariana de Neoburgo erregiñaren diruzaina izan, baita ere,  Karlos II.ren erioza (azken Austria) eta oinordetzako gerra ondoren, Felipe V.na Borboi errege berriaren, bi emazteen diruzaiña ere izanen da, Saboyako Maria Luisarena eta Farnesioko Isabelena. Gizon azkarra izan behar zen Arizkundar honek, zeren ikusten den bezala, dinastia aldaketa izan arren kargua mantentzea lortu zuen (Oinordetzako gerran, Borboiei lagundu zien, sosak aintzinatuz)

Azkartasun hori bere negoziotan nabaria izan zen eta negozio hoietarako, baztandarrak (familiarrak) patu zitun buru eta aistion aipatutako gehienak, berarenzat lanian arituko dira. 1709an Madrileko inguruan Nuevo Baztan izeneko herria eraikiko du. Herri-lantegi baten modukoa zen, bidrioa eta ohial lantegiekin eta herritar-langileak, kanpotik ekarriko ditu. (Goitiko argazkian Nuevo Baztaneko Goyeneche jauregia, xakedun armarriarekin. Argazkiaren egilea Jose Luis Hernandez Zurdo eta  www.arteyfotografia webgunetik artuta dago).

Negozio-gizon eta politikaria izanez gain, Goienetxek, editorea, periodista eta idazlea izan zen. 1697 aldera lehenengo egunkari antzeko edo moduko bat sortuko du, “La Gazeta de Madrid” izena emanen dio eta batzuk, gaur egungo  B.O.E.ren (Boletin Oficial del Estado) aurrekoa dela, diote. Baita ere editore bezala olerkien bildumak editatuko du eta Idazle moduan, bertze liburu batzuek aparte, 1685an eta 29 urtekin “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle del Baztán” liburua idatzi zuen. Liburua Baztango semei eskaini zien eta bertzeak bertze Baztango armarriaren historioa edo kondaira kontatzen digu; Nola Nafarroko erregeak, García Sancho Abarkak, bataila batean zehar, frantsen eskutan erotzeaz, baztandarrak  salbatu ondoren, opari bezala xakedun armarrie emanez.

Kasu hontan idatzitakoa egia izan edo ez, zeren bada bertze bertsio bat, (Antso Azkarra eta Navas de Tolosakoa) erran behar, garrantzi haundiko liburua dela eta Baztango famili noblen inguruan joan arren, Bailarako historia azaltzen digu eta honi esker, garai zaharreko kontuak, gaur eguneraño iritsi zaigu.  Liburua irakurtzeko aukera bada (fascimilean) eta irakurri dutenak diote, Baztanetik urrun egon arren, nabaria dela biotzan eramaten zula, zulo hontako, larre berdeak, xirimiria, harri gorriak, ibaiako ur garbiak eta haizegoa…

Read Full Post »