Gregorio Zabalza Olaso eta mapa interaktiboa.

Duela gutxi (2023ko martxoan), Historiaren Errege Akademiak (Real Academia de Historia) dibulgazio-helburuak dituen mapa interaktibo bat duen webgune bat ireki du. 150.000 erreferentzia geografiko eta biografiko dituen informazio-iturri handi bat dela erran daiteke, historia “hispanikoaren” benetako Google Maps bihurtuz. Nahi den eskualdean, herrian… zooma egin daiteke, eta txintxeta batekin markatuta badago, sakatzean koadro bat irekitzen da, aerlaitz desberdinak aurkituz: jaiotzak, heriotzak eta gertaerak.

Bertzalde, mapa interaktibo hori bilaketa-sistema aurreratu batengatik nabarmentzen da. Bilatzaile batean ohikoa den bezala, hitz gakoak sar ditzakegu, hala nola pertsonaien izena, gogoratzen dugun borroka baten lekua, edo, bertzerik gabe, biografien, gertakarien, aldien edo lekuen arabera iragazi.

Zomma egiterakoan eta gure eskualdera hurbiltzean, txintxeta ugari ikusiko ditugu. Pixka bat kuxkuxeatzean, ikusiko dugu agertutako pertsonaia historiko guztiek ez dutela zertan herrikoak izan behar, ezta bertako pertsonaia hitorikoak eta guttiago, euskal kulturako personai ezagunak. Agertzen diren pertsonaia historikoak hispanismoarekin lotura dute.
Jar ditzagun adibideak;

Saran, Martín Alberto Palacio Elissagüe arkitektoa agertzen da, Saratar honek Madrilgo Atochako geltokiaren eta Bilboko Bizkaiko zubiaren (munduko lehen puentetransbordadorea) egilea izan zen. Baita ere Pedro de Aguerre Azpilicueta “Axular” ageri da. Askainen; Isabel Dato Barrenechea da personai historikoa, Madrilgo Datoko dukesa honek iparraldeko herrian zendu eta lurperatua izan zen. Beran; Caro-Barojatarrez gain, Vizente Gonzalez Moreno general Karlista agertzen zaigu (Moreno Urdazubi eta Bera artean hil zuten Nafarroako karlista batailoi menderakaitz batzuek). Lesakan, Fermín de Marichalar Arano jauntxoa eta Jorge Macazaga konsula dira mapa nabarmentzen dutenak. Etxalarren bertzeak bertze Miguel de Zubiría Merkatari tratularia eta Santo Domingoko alkatea (egungo Dominikar Errepublika), Manuel Aznar Zubigaray, Espainako Aznar presidente ohiaren aitetxia. Arantzan ageri zaigu Juan Bautista Irisarri Guatemalako independentziarekin zerikusia zaukan merkataria, Francisko Almandoz militarra…Ituren; Juan Vizarrón Aranibar Kadizen merkataria, Zubietan José Francisco Goyeneche Juanmartiñena, Doneztebe; Gerónimo de Uztariz, Tomás Echavarri Ostiz pianista eta Juan Antonio de Urriza konsula. Donamarian Juan Francisco Aguirre Uztáriz marinela eta exploratzailea, Narbartem hainbat Uztariz familiako kideak eta José María Lacoizqueta apaiz botanikoa, Zugarramurdin Juan Francisco Aguirre Uztáriz finanza gizona…eta Baztanen, antzekonparezido, doike!

Mapa honetan agertzen diren baztandarren artean, aunitz blog honetan landu izan dira jada, baina bertze batzuk aurkikuntza bitxiak izan dira, Gregorio Zabalza Olaso Arizkundarraren kasua bezala

Arizkunen jaio zen 1829an, eta zuzenbidea ikasi zuen Madrilen. Bere ideologia politikoa zeinu aurrerakoiko liberalismoarekin identifikatzen zen.
1869ko urtarrilaren 15eko hauteskundeetan, gizonezkoen sufragio unibertsaleko lehen hauteskundeetan, Iruñea eta Agoizko barrutietatik Gorte eratzaileetarako hautagai izan zen Komite Liberal-Foruzale-Monarkikoaren izenean, baina garaitua izan zen. Batzorde horrek bakearen eta foruen bandera, Nafarroako autonomia eta independentzia ekonomiko-administratiboa jaso zituen. Era berean, erlijio-tolerantziaren alde agertu zen, karlisten jarrera politiko eta ideologikoei aurre eginez.

1871ko martxoaren 8ko hauteskundeetan Baztango barrutian aurkeztu zen eta 5352 boto-emaileetatik 2635 lortu zituen. Ondorioz, Eusebio Múzquiz (Elizondo) hautagai karlistari irabazi zion. Hala ere, Muzkizek irregulartasunak salatu eta protesta egin zuen, boto-zenbaketaren prozesuko irregulartasunak azalduz. Zigan, Oronozen eta Almandozen hainbat protesta aurkeztu zituzten karlistek, mahaiaren eraketan irregulartasunak egon zirelako. Azkenik, Kongresuak Zabalzako diputatuaren akta onartzea erabaki zuen. Gregorio Zabalzak Savoiako dinastiaren zilegitasuna eta 1869ko Konstituzioan jasotako printzipio konstituzionalak aldarrikatzen zituen.

1879an Sagasta buru zuen alderdi liberal-fusionistarekin lotuta zegoen. 1881eko abuztuaren 21eko hauteskundeetan, Iruñeko barrutitik aurkeztu zen (Baztango barrutia desagertu zen eta Iruñekoaa sartua izan zen), eta diputatu hautatu zuten 2958 botorekin. 1881eko urriaren 20an, karguaren zina egin eta eserlekua hartu zuen. Bere kudeaketa parlamentarioa Tarazona-Tutera trenbidearen eta udalerrien banaketarekin lotutako gaietara mugatu zen.
1883ko azaroaren 3an, Bartzelonako gobernadore zibil izendatu zuten, eta kritikak jaso zituen prentsarekin eta joko-etxeekin toleranteki agertu zelako.

1886ko ekainaren 27an Cadizeko gobernadore zibilaren agintaldia hasi zuen. Han, prentsak ustelkeria eta hertsapena (coakzioa) leporatu zizkion. Ikerketak frogatu zuen zuhurtziagabekeria izan zela kudeaketan. 1887ko uztailaren 21ean kargua utzi zuen eta horrekin amaitu zuen bere karrera politiko-administratiboa. Historia Hispana webgunearen biografian ez daageri noiz eta non hil zen politikari arizkundarra

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

Gregorio Zabalza Olaso. Historia Hispánica- Real Academia de la Historia.

Gregorio Zabalza Olaso. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

Comportamientos Políticos en Navarra durante la Restauración:
Las Elecciones Generales
entre 1876 y1890. Cesar LayanaIlundain-en Tesis doctorala. Universidad Publica de Navarra.

Artxuria, Peña Platako gotorlekua.

Etxalar eta Baztan artean, Sararako bidean, 756 metrokin Atxuria mendia aurkitzen da. Mendia Aitxuria, Aitz Txuri edo gaztelerako “Peña Plata” izenez ere ezaguna da, izan guztiak tontorrako kuartzita, eguzki-izpiengatik hartzen duen koloreari dagozkio, (batez ere bustita dagoenean).

Atxuriaren gailurrean, oharkabean pasa daitezkeen arren, karlistak izan zuten gotorleku garrantzitsuenetako baten aztarnak ikus daitezke. Nahiz eta hondakin gehienak ez dira metro erdira iristen, ikusmena landuz irudikatzen ahal dezakegu gailurra babesten zuten lubakiak, barrakoiak, bideak eta talaiak-

Iparraldeko aldean, gailurretik gertu, karlistek beren mendiko bateriak (artilleria) kokatu zituzten eskailera-mailei dagokien hobekien kontserbatutako zatia aurkitzen da, lurra nibelatu egin zuten eta harrizko lauzak ezarrui zituzten gainean kanoiak paratzeko. Hortik, ageri den lur laua menderatzen zuten eta baita ere leku hortatik agur-salba bat bota zuten 1873ko uztailaren 16an erregegaia iritsi zenean (Dantxarineako pasabidea zeharkatu zuenean). Baita ere nabaritzen da artilleriako posizioetaraino igotzen zen gurdibidea, eta segur aunitz gurdibide hori, gotorlekuko eraikin guztietara sartzeko bide nagusia izanen omen zen.

Pixket goittixago, muino txiki batean, bertze eraikinen hondakinak agertzen dira, hegoaldeko hegalaren defentsekin lotzeko balioko luketenak. Puntu horretatik, lauza handiak dituen bide bat abiatzen da, gailurrera eramango gaituena. Goialdean, ia gailurrean bertan, arretaz begiratuz gero, talaia zirkularra ikusiko dugu, gaur egun bere oinarriko harrietara murriztua. Behan, hegoaldeko isurialdeko posizioak zeuden, bertan, Ibañetako zelai guztiak kontrolatzen eta astintzen zituztenak, leku estrategikoak ixten eta mugatzen zituzten, nahiz eta gaur egun horma eta eraikinen hondarrak diren.

Gotorlekuaren ondarrak Artxuri mendian. Argazkia Pello San Millan

Hondar guzti hauek, bere garaian “Real Fuerte de Peña de la Plata (El Cuartel Real)” osatzen zuten eta arestian aipatu dugun bezala karlistak izan zuten gotorleku garrantzitsuenetako bat izan zen.

Hasieran, karlistentzako babesleku izan zen; Orokietaren porrota ekarri zuen negu luzea igarotzeko gordeleku. Hala ere, 1872. urtea igarota, eraikin berriak eriki ziren eta bizi-baldintza gogorrak hobetu ziren. Perimetroko lubaki batzuekin, kanpainako gotorleku txiki bat mugatu zuten, gotorlekuaren babes indarra ez zen oinarritzen bere defentsen potentzian, baizik bere kausarekin egiten zuen eremuan zegola eta mugaren babespena zuelako zen. 1873ko ekainaren1an gotorlekuaren data ofiziala izanen da eta punturik gorenean, bandera handi bat zabalduko dute, mezu argia izango duena: inguru hauetan ez du errepublikarik gobernatzen, eta ez du agintzen Don Karlos ez den erregerik.

Gotorlekuak aterpe, biltegi, lantegi, kartzela eta inprimategi gisa balio izan zion karlismoari! Baina bere helburu nagusia hornigaiak, materialak eta armak sartzeko ate bat irekita edukitzea izan zen. Erori zen arte, gerraren amaieran jada, Peña Plata gotorlekua Estatu Karlistaren atzeguardian mantendu zen, eta kontrabandoaren gotorleku handitzat har daiteke.

Lehenagotik, Arxuria eta bere inguruak lurralde ezaguna zen kontrabandistentzat eta baita ere Konbentzio Gerran eta Frantzestean (Independentzia Gerra) okupatua izan zen, batez ere azken horretan, tropa britainiarrentzako “base” bezala erabili zuten Napoleonen tropen ihesaldiekin borrokan ari zirenean. Hori guztia jakinda eta nazioarteko mugak erretaguardia babesten diela, Artxuria 1872ko apirilaren 14ko altxamendu-aginduari erantzun zioten indar karlista matxinatuen kontzentrazio-gune gisa erabili zen.

Apirilaren 21etik 22rako gauean, Eustaquio Diaz de Radak, Carlos VII.ak izendatutako Mugetako Komandanteak eta Nafarroako eta Euskal Probintzietako Kapitain Jenerala zena, Nafarroako muga zeharkatu zuen 15 ofizialekin batera, “mendira eskapo” egin zituzten boluntarioen taldeak koordinatu eta armatzeko intentziarekin. Arma horiek Artxuriatik zetozen, denbora bat zeramaten ia karlistek armak biltze eta mendian ezkutatuta pilatzen
Radak berak, Azpiazu koronel eta Balda komandanteari idatziko die, bere agindupean Zabalza jaunak Sara eta “las Palomeras” artean dagoen “La Plata” mendian, utzitako armamentua jasotzera joan behar zutela.

1972ko udaberrian, erregegaiak muga zeharkatuko du, eta maiatzaren 2an iritsiko da Berara. “El Combate” egunkari madrildarrak idatziko du, Peña Platatik Baztango mutilei armak (karabinak) banatu zituztela erregegaiaren sarrera babesteko. Baina bi egun geroago Orokietako desatrea gertatu zen eta Karlos erregegaiak (Donozteben zegola) hurrengo egunean berriro muga zeharkatu behar izan zuen eta garaitua izandako armada karlistaren hondarrak Artxurian babestu behar izan ziren.

1872ko udaberri karlistaren porrotaren ondoren, karlistek ez zuten ez domeinurik ez gotorlekurik inongo herritan. Beren izaeragatik gerrarako baliatu zituzten bi indargune baino ez zituzten. Bi indaguen horiek Aretxulegi (Gipuzkoa) eta Peña-Plata ziren. Peña Plata armen eta gudarako tresnen kontrabandoarekin lotuta egonen da, kontrabandu hau dago Urdazubitik etorriko da. 1873ko martxoan hasi ziren gotorleku-lanak Peña Platan, soldadu liberalek interferentzia handirik egin gabe.

Real Fuerte de Peña Plata (Archivo General de Navarra). Euskalherriko Forteak liburutik hartuta.

Ejerzito liberaleko goi-agintariak ez zeuden ez gizonik ez materialik galtzeko prest, garrantzi estrategikorik ez zuen gotorleku bati erasotzen, beraientzat posizio horrek mugaren gaineko babesgune gisa baino ez zen

Etsaien esku-sartzerik gabe, karlistek babesteko leku ezin hobea aurkitu zuten eta gainera, kontrabandoa errazteko funtsezko puntu bat zen. Peña-Platatak karlistei egiten zien zerbitzu handia gerrako kontrabandoa bultzatzea izan zen, bertatik gauero herrialdea ezagutzen zuten hamar-hamabi gizon irteten ziren, Frantzian sartu, fusilak bildu eta beraiekin itzultzen ziren, inork ikusi gabe.

Tropen eta materialen pilaketak berehala ekarri zuen lekuaren defentsa- eta bizigarritasun-sistemak handitzea. Joaquín Elio jenerala, Gerra ministroa, izan zen Peña Platako gotorlekue pentsatu eta bultzatu zuena. Peña Plata posizio menderaezin bihurtu zen, bide ongi babestuak zituen, 400 gizon hartzen zituen kuartel batekin, kartzela handi batekin, bolborategia, edateko urezko iturburu bikainekin, janari-biltegiekin, goitiko aldean dorre batekin eta hasiera batean, bi kanoirekin (defentsarako baino gehiago gotorlekua apaintzeko zirneak).

1873ko maiatzaren amaieran, karlisten lehen gotorleku handia amaituta zegoen, eta ekainaren 1ean lanen bukaera osapatu zen. Karlisten lehen gotorlekuan bandera altxatzeko zeremonia egin zen eta “Estado Mayorko” kideaz gain, Urdazubi, Zugarramurdi, Baztan eta Bidasoako gainerako herrietako karlistak han zeuden. Meza handi bat egin zen, hitzaldiak eman ziren, egun osoan zehar kanoiak jaurti ziren eta bazkari bat eskaini zen, horretarako ardoa eta hornigaiak Baionatik eta Donibane Lohizunetik, ekarri ziren.

73ko udan Peña Plata benetako gotorlekua da eta Artxuriatik Bidasoako herrialdea menperatzen dute, karlistekmugak kontrolatzen dute eta handik armak etamunizioa sartzen dituzte, Baztandik mutilak errekrutatzen dituzte, Zugarramundin kartutxoak egiten dituzte eta Beran proiektilak. Gainera Peña Plata jarraitzaileak erakartzeko leku bihurtu zen, Peña Platara iristea D. Karlosen armadan sartzeko lehen urratsa zen.

uztailaren 16an, Karlos VII.ak muga zeharkatuko du berriz ere, Peña Plata kanoiakadak agurtzen diote, bere armadak eta Zugarramurdiko herriak goresten duten biztartean, arratsaldean gotorlekua bisitatuko dut.

Entrada de D. Carlos en la iglesia de Zugarramurdi. Irudia, Álbum Siglo XIX eta Hechos, Anécdotas y Relatos de Las Guerras Carlistas webguneatik hartuta.

1875eko amaieran, Peña Platara itzuliko zen, kasu hontan erretiratzen ari zen Karlos VII.aren babesleku bihurtu zuen gotorleku menderaezinak. Egun horietan Iruritan dago eta ez zuen segurutzat jotzen zeren etsaiak Belateko portuan dabil eta aurrera egingo zuen beldur, Peña Platan bi gau pasatuko ditu.

1876ko urte asieran Erdialdeko eta Kataluniako tropa karlistak garaituta, gerra okertu zaie soilik 4 euskal probintzia kontrolatzen dituzten karlistentzat. Araba izango da lehen biktima. Ondoren, Bizkaia galduko dute. Bertan, atzera egiten ari diren batailoiek aurre egingo diote azken aldiz bere lurraldean, Elgetako guduan, Gipuzkoara pastu aurretik (ihes egiten edo desagertzen). Nafarroan ere ez ziren gauzak ondo joan, fite galduko da erdialdea, eta iparraldeko bailará geratuko dira, karlisten azken jabetza bezala.

Gudaroste karlista erretiratzen ari zela, tropa liberalek indarrak bilduko dituzte erresistentzia karlistaren azken muinoetan bat egiteko. Lapoblación (Lizarraldean) gazteluan inguratuta zeuden gizonak kanporatzeko interesikez zuenez (sitiatua zeuden), Peña Platako gotorlekua, bere sinbolismo-karga handiarekin, 1876ko otsailaren 18ko egun hotz batean, karlistei amaiera emango dien borroka bihurtuko da.
Borroka epikoa izan zen, baina hori bertze istorio bat da eta dagoeneko hemen kontatua izan da.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

Peña Plata: Una Historia de Carlistas y Liberales. Hechos, Anécdotas y Relatos de Las Guerras Carlistas, Estudio histórico (y arqueológico) de las Guerras Carlistas. 2014 Mikelatz.

El Real Fuerte de Peña Plata: Prólogo y Epitafio de una Guerra. Hechos, Anécdotas y Relatos de Las Guerras Carlistas, Estudio histórico (y arqueológico) de las Guerras Carlistas. 2019 Mikelatz.

Euskal Herriko forteak Berpizkundetik karlismora. Antton Arrieta Valverde 2015. Txalaparta

FOTOTEKA

Artxuriako Peña Plata gotorlekuaren hondarren argazkiak, argazki gehiago baztanargazkitan.com

Gotorlekuko harriekin egindako harri mukurua

Hondarrak, hauek turberaren ondoan daude,  karlisten posu aurreratu bat zen
Ibañetan Baztango eta Etxalarko “atea” zegoen. Saratik Zugarramurdira eta Lepo hontatik Etxalarrera eta hortik Bera ta Gipuzkuarako bidea.

Sorgin-ehiza Zigan.

“Zugarramurdiko sorgiñak” izenarekin ezagutzen da euskal sorginkeriaren historiako sorgin prozesurik ospetsuena (1609-1612) eta gaur egun mundu osoan ia ezaguna dena. Baina ez litzateke izango Nafarroan izandako sorgin prozesurik bakarra ezta lehena (Tutera 1279), ezta azkena ere (Burlata 1672).

Urte batzuk lehenago, 1575-1576 urteen artean, sorginkeria-prozesu ugari gertatu ziren Nafarroan, eta Araitz eta Odieta bailarakoak izan ziren entzutetsuenak. Odietako ibarrako Anotzibar herrian, irekitako prozesuak bere eragina izango zuen Baztango Ziga herrian.

XVI. mendean, Nafarroako erresuma zaharran, Gaztelak inbaditu eta arma-indarrez okupatua zuena, jauntxo berriek bultzatuta, bertako bizilagun eta barride aunitz (batez ere iparraldeko haranetakoak) sorginkeriaz salatuak, kondenatuak eta zigortuak izanen dira.

1575 eta 1576 urteen artean, jazarpenak Arakil, Araitz eta Odietako ibarretan hedatu ziren, hain zuzen ere kasu larrienetako bat Odietako Anotzibar izeneko herrian gertatu zen. Dena 1575eko udan hasi zen, Pedro Esain Anotzibarko abadeak Joanes Olague eta Maria Anotzibarkoa emaztearen bisita jaso zuenean, eta 10 eta 7 urteko bi semeak sorginduta zeudela kontatu ziotenean.

Sorgina euskal mitologiako pertsonaia, Midjourney inteligentzia artifizialak imaginatua. Wikipedia

Seme zaharrenak aipati zion, bere izeba Juana Anotzibar, adar batetik ateratako ukendu bat   igurtu ondoren “akelarrea” (hitz hori geroago ezagutarazi zen, Zugarramurdiko kasuaren ondoren) ospatzen zuten lekura hegan eramaten zituen. Han, bertze barride batzuen artean Zubiriko Miguel, Anotzibarko Mariato, Martirena eta hirurogeita hamar urteko bizilagun bat, Joanot izenekoa, zain zituzten (azken honi, denek erreberentzia eginten zioten eta eskuan musu eman ere).

Anaiek ziurtatu zuten, bizilagunek gau osoa ematen zutela dantzatzen edo herriko larreak pozoitzen. Baita ere izebari leporatu zioten, herriko elizako irudiei, gurutzeri txistua botatzera behartzen ziela.

Akusatuak torturatu egin zituzten eta Maria Juanak Sorgina zela aitortu zuen. Zubiriko Migel, bere emaztea Gracia eta haurren izeba heresia, apostasia eta idolatria egotzita zigortu zituzten, eta 1578ko irailaren 28an hiltzera kondenatu zituzten. Jasandako torturen ondorioz, gizona kartzelan hil zen, eta emakumeak Iruñako Takonera larrean erre zituzten (Florencio Idoateren arabera, Miguel, bere emaztea eta Maria Juana urkamendira kondenatu zituzten arren, zigorra azkenekoari bakarrik ezarri ahal izan zitzaion, Miguel eta bere emazte Gracia kartzelan hil bai ziren).

Dirudienez, Maria Juana Anotzibarrek txikitatik izan zituen krisi epilektikoak, eta, beraz, hainbat lekutara jo zuen laguntza eske. Urdazubiko fraide batek erran zion bere konbultsioak eta ikuspenak bere bataioan izandako akats batengatik omen ziren!

Anotzibar Argazkia Patxi Txokarro. Wikipedia

Odieta bailarako sorgin-ehizaren ondoren, ehizaldia Anue, Ultzama eta Baztango haranetara hedatu zen. Ultzaman akusatua Lizasoko Santxo Iraizoz a izan zen, eta Anuen berriz, Olagueko Maria Aniz “Xoapalda” ostalaria izan zen (borzt urteko lekuko baten arabera, aniztarrak aker baten bizkarrean Anotzibarreraino joaten omen zen). Anizko Maria erbestera kondenatu zuten.

Baztani dagokionez, Zigako Maria Etxeandia izeneko hamaika urteko neskato batek Maria Graciana Goienetxe eta Zigako bertze emakume batzuk Anitzibarreko akelarreetara joateaz akusatu zituen. Hala ere, frogatu zen Maria Etxeandiak Zigako parrokiako erretore osabak hala konbentzituta jokatu zuela, honek, liskar pertsonalak baitzituen akusatuekin. Prozesuan, neskatoari “pertsona sinplea, jakintza gutxikoa izatea eta fedea eta sinesgarritasuna merezi ez izatea” leporatu zioten, eta zorionez akusazioak ez ziren urrunago iritsi.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

Ziga, brujas, guerrilleros y monumentos herrerianos en El Valle de Baztan. sitioshistoricos.com.

Anotzibar, la caza de brujas olvidada. sitioshistoricos.com.

Nuevo Baztan, Baztan Berri.

Nuevo Baztán Madrilgo Erkidegoko ekialdeko udalerri bat da, Cuenca del Henares eskualdekoa, Alcala de Henaresetik arras gertu eta Madrildik 50 km ekialdera dagona. Herriaren hirigune historikoa 1709tik 1713ra hasi zen, jatorriz Arizkungoa zen Juan de Goienetxe y Gastónek ex novo (berrie) sortua. Azebedoko basoa erosi ondoren, José de Churriguera (barroko espainiarreko artistarik nabarmenena) arkitekto madrildarra kontratatu zuen, 500 biztanle inguruko herrixka bat eraiki zezan. Churriguera Goienetxek babestutako arkitektoa izan zen bere egunen amaierara arte. Churriguerak hiru etapatan diseinatu zuen multzoa, alde batetik jauregi-eliza-lau angeluko plaza sektorea, bertzetik etxebizitza-multzoa eta hirugarrenik fabrikak (beira, ohial eta txano fabrikak) eta hauen langileen bizilekuak. Herriari Goyenechek Nuevo Baztan izena jarri zion, jatorrizko haranari omenaldia eginez.

Nuevo Baztango hirigune historikoa. Argazkia queverenelmundo.com

Nuevo Baztan eta Nafarroaren arteko lotura ez zen bere izenez bakarrik eman, baztandar aunitz, Goienetxek ekarriak, leku honetan finkatu baitziren. Nafarroako Foru Orokorraren legeek, XVI. mendetik aurrera eta auzotasunaren kontzeptuari jarraiki, eskualdeko garapen demografikoa mugatzera behartzen zuten, Baztanen oparotasuna arriskuan jarri eta jatorrizko familien hondamendia eragingo zuen gainpopulazioa eragozteko. Horregatik, nafar aunitz emigratu egin behar izan zuten eta oparotasuna sorterritik urrun bilatu.

Madrilera batzuk iritsi ziren administrazioan edo merkataritzan eta finantzetan enplegu onuragarri baten bila. Bere deserrotzea arintzeko eta identitate sentimendua indartzeko, kofradia, kongregazio, ermandade eta halakoak sortu ziren, non sektore profesional eta gremio ezberdinak bildu ziren, aunitzetan ahaidetasun loturetan oinarritutako eragin eta kontaktu sare zabal bat sortuz (Goienetxe bera Arizkunetik Madrilera joan zen gazte zelarik osabaren etxera).

Nafarroako familia horiez gain, Baztan Berriaren sorreran gehien babestu zen teorietako bat Bozateko agoteentzako kolonia bat sortzea izan zen, Baztan ibarreko gainerako biztanleek jasaten zuten bazterketatik atera ahal izateko. Hala ere, Caro Barojak, Pio Barojaren iloba eta Nafarroako historian eta, bereziki, agoteetan aditua zenak, uste izan zuen ez zela Goienetxe Nuevo Baztan agoteetara eraman zuena, haren seme Francisco Javier baizik. Zihur Goinetxetarrek sentimendu altruista horregatik ez zituztela bozatarrak ekarri, baizik agoteak eskulan artisau gisa (harginak zurgiñak…) eraikuntzan erabiliko zituzten, eta Baztandarra baten bat administratzaile edo eskribu gisa ere bai, frantsesaren ezagutzagatik.

Nuevo Baztango kale bat. Argazkia queverenelmundo.com

Nafar familiez eta agoteez gain, Nuevo Baztan inguruko bertze herri batzuetako bizilagunekin populatu zen gehienbat, ondoz ondoko nekazaritza-krisien ondorioz pobretuak, bai eta luxuzko objektuetarako, batez ere zeramikarako, beirarako eta oihaletarako fabrikak zuzentzeko kontratatutako maisu atzerritarren familiekin ere, gortearen eskaria asetzeaz gain, esportaziorako eta nazioarteko merkataritzarako ere erabiltzen zirenak.

Hala ere, agoteen kasuan, badirudi gehienek beren lurraldera itzuli zirela, 1722ko populazio-erroldan haien eta abizenei buruzko erregistrorik apenas geratu zenez.. nahiz eta baztandarren batena bai.

Nuevo Baztanenko hildakoen lehen liburuan erregistratutako lehen heriotza 1723koa da, Luisa María umetxoa da, Nuevo Baztangoa (herrian sortua), Antonio Otxe eta Josepha Molinaren alaba dena.
Partidan abizen hauek agertzen dira gehien bat: Pinilla , Ambite, Armendariz, Oliva , Rihila, Carmona , Aguirre, Risel, Bazan eta Leoz. Gero, badira zenbait abizen, 1726an eta hurrengoetan hildakoenak, euskal jatorriko pertsonei dagozkienak.

– Mariana Uhalde, Zugarramurdikoa
– Franzisco, Baztango Franzisco Binodenaren semea.

-Francisco Aguirre de Anuekoa.
– Maria Leiza, Agoizkoa.
– Maria, Baztango Francisco Billadenaren alaba.
– Jose Leoz, Orreagakoa

Nuevo Baztango gainbeherak beira fabrikazioan hainbat lanuztenatik izanen da. Industriarako energia-iturri nagusia inguru horretan dauden gorosti ugariak (Ilex aquifolium) ziren, baina beira-ekoizpeneko urte batzuen ondoren egur gutxi egonen da. Juan Goienetxek, ekoizpena gelditzea saihesteko, dena Villanueva de Alcorónera eraman zuen, baina beirateriako ofizialek, inguruko kareharrizko lurrak lantzeko aukerarik gabe, ezin izan zuten Nuevo Baztanen zuten kalitatea eman. Fabrikak geldituta eta Nuevo Baztandik kanpo, biztanleria gutxitu egin zen.

Bere jatorri Baztandarra eta are gehiago naparra! oroimezeko, herriko eskola publikoa Juan de Goyeneche izena darama , martxoko bigarren igandean Javierada ospatzen dute eta abenduaren 3an (Xabierko San Frantziskoren eguna) Nuevo Baztango patroiaren eguna da.
Bertzalde, hemen, bailaran, Elizondoko luzapen bateri ( Lekaroz aldera), Baztan Berri izendatu zen.

Sarrera hau egiteko erabili den mteriala:

Nuevo Baztan ¿colonia de agotes?. Muy interesante. 2022.

Seroantropologia e Historia de los Agotes. Pilar Hors. culturanavarra.es.

Nuevo Baztan. wikipedia.org

Menchu Gal, paisaiaren margolaria, bereziki Baztanena

Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.

Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle. 

Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.

Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.

Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.

“Paisaje de Arrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.

Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.

Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.

Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.

1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».

1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.

Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.

Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.

laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)

Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da. 

Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen. 

Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.

.

Menchu Gal, la pintora del paisaje, «en especial de mi querido Baztan». Alicia del Castillo. diario Vasco. 2008.

Menchu Gal y el Bidasoa. zubiaurcarreno.com. Fco Javier Zubiaur Carreño. 2011.

Wikipedia. wikipedia.org, Mentxu Gal.

FOTOTEKA

Menchu Gal. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Menchu Gal eta Ana Mari Marin Erratzun. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Baztan. zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Etxenikeren Eguzkia

Peruko Kuzko hiriko bandera zazpi koloretako zazpi banda horizontalez osatuta dago, ortzadarraren antzeakoa. Ofizialki 1978an onartu zen, baina 2021ean, LGBT kolektiboaren banderatik bereizteko, aldatu egin zen, Kuzkoko armarria erdialdean sartuz.

1986an erabaki zuten Kuzkoko armarri ofiziala Etxenikeko plaka edo Etxenikeko eguzkia (Sol de Etxenike) izatea. Sol de Etxenike urrezko pieza prehispaniko bati egiten dio erreferentzia. 13,5 cm-ko diametroko urregintzako lan bat da, eta % 90 urrezkoa, % 5 zilarrezkoa eta % 5 kobrezkoa da.

Kuzko hirieran bandera, Sol de Etxenike irudiarekin. Irudia Wikipedia

Uste da disko hori Kuszkoko Marcavalleren kultura preinkakoaren bularralde bati dagokiola, etagobernari inkek bakarrik eramango luketen apaingarri bat izango litzatekeela ere. Ainquek 500 A.C inguruan egin zuen plaka, bertze batzuek 3.000 urteko antzinatasuna kalkulatu dute eta, beraz, objektu garaikidea izango litzateke Paracas eta Chavíny kulturentzat.

Urrezko objektua Kuzkoko pertsonaia batek oparitu zion Jose Rufino Etxenike Peruko presidenteari 1853an Kuzkoko hiria bisitatu ondoren eta hortik aintzin pieza zahar hori “Sol de Etxenike” bezala ezaguko da. Pieza (eta bertze opari batzuk) Txileko Santiagora bidaliak izan ziren eta… sute batean galdu zirela erran zen. Hala ere, diskoa bildumagile alemaniarrar baten eskuetan agertu zen eta 1912an bertze bildumagile bati saldu zion. Hark New Yorkeko Indiar Amerikarraren Museoari oparitu zion. Han egongo zen 2021arte, Peruko Independentziaren Bigarren Mendeurrenarena zela ta, “Etxenikeren eguzkia” Perura itzuli eta Kuzko hiriaren armarri ofizial bihurtu zen.

José Rufino Pompeyo Echenique Benavente, 1808ko azaroaren 16a Punon (Peru) sortutako militar eta politikaria zen, eta 1851-1855 urteen artean Peruko Errepublikako presidente izan zena.

José Rufino Echenique 1855ean.
Limako Liburutegi Militarra

Oso gazterik armada independentistan sartu zen (1821); ondoren, Boliviaren (1828) eta Kolonbia Handiaren (1829) aurkako kanpainetan parte hartu zuen. 1830 eta 1840ko hamarkadetako gerra zibil eta iraultzetan parte hartu zuen. Manuel Ignacio de Vivancoren (1843-44) Direktorioko kolaboratzailea izan zen, gero Ramon Castillaren (1845-51) lehen gobernuari zerbitzatu zion, eta honek bere ondorengo gisa babestu zuen.

1851ko hauteskundeetan presidente aukeratua izan zen, bere gobernua joera kontserbadorekoa izan zen, liberalen oposizio gogorra jasoz. 1854 kontsolidazioa izeneko korrupzio eskandalu larria atra zen, haren gertuko pertsona talde bati mesede egiteko diru-kopuruak puztu zirela susmatu baitzen. Eskandalu hau Castilla buru zuen 1854ko iraultza liberalaren arrazoietako bat izan zen, gerra zibil odoltsu bat ekarri zuena. 4.000 pertsona baino gehiago hil ziren eta herrialdeari kalte ekonomiko handiak eragin zizkion. Iraultzaren behin betiko garaipena Lima kanpoaldean burutu zen, La Palmako guduan, non Etxenikeren tropak menderatuak izan ziren (1855eko urtarrilaren 5ean), honen ondoren boterea utzi eta erbestera abiatu zelarik. Urte batzuen buruan itzuli zen, politikan jarraitu zuen eta 1887an Liman zendu zen.

Bere aita José Manuel Etxenike y Vásquez izan zen, Valparaisokoa (Txile). Honen aita eta aldi berean Jose Rufinoren aitatxia Miguel Etxenike Ibarrola izan zen. Miguel 1760an jaio zen Erratzun!

Sarrera hau egiteko erabili den materuiala

Wikipedia.org. José Rufino Echenique

Wikipedia.org. Sol de Echenique.

Wikipedia.org. Bandera del Cuzco

José Rufino Echenique Biografias y Vidas.com

FOTOTEKA

Etxenikeren eguzkia, Sol de Echenique pieza. Argazkia Wikipedia.

Houdiniren makila

2017ko irailaren 3an Otsondon foru-poliziak egindako kontrol batean Andoni René Iturrioz Lenglart-i makila familiarra konfiskatu zioten. Andoni Parisera itzultzen ari zen uda Amaiurren duen borda batean igaro ondoren. Han, bertzeak bertze, ehun urtetik gorako makila bat zeraman, aitetxi izandakoaren makila! Iturrioz familiaren oroigarri preziatuenetako bat.

Uda hortan Andonik, Irungo Alberdi artisauei makila eraman zien, larruzko helduleku berria balitz bezala utz zezaten. Otsondon Foruzaingoak ibilgailuari geldialdia eman zionean. Agentea, autoa miatzean, tresna eta ekipaje artean makilarekin topatu zen.

– Arma bat da– erraan zion. – Ezin duzu gainean eraman. Debekatutako arma da, azpimarratu zuen foruzaingoak, eta tresna arriskutsutzat jo zuen, barruan ezten itxurako 17 zentimetroko estoke bat zuelako.

Geroztik, Iturriotarren makila Elizondoko Foruzaingoaren komisarian dago (bederen 2020ra arte), eta agintari eskudunak entzungor egiten die familiaren errekerimenduei, haiek sinbolotzat jotzen dutena itzul diezaieten.

Makila Elizondoko komisarian. Argazkia noticiasdegipuzkoa.eus.

Makilaren jatorrizko jabea Manuel Iturrioz zen, mugalarien Houdini bezala ezaguna. “Houddini” goitizena (ilusionista eta eskapista ezaguna) Iturriotzek irabazi zuen presondegitik ihes egiteko zuen abileziagatik, behin baino gehiagotan bisitatu baitzuen.

Manuel Iturrioz Gipuzkoako Orexa udalerrian jaio zen 1902an eta mutikoa zelarik Arizkunen morroi lanetan aritu zen. Arizkungo baserrirako, bertzeak bertze artzai gise ibili zen eta Baztango mendiak eta muga ezagutu zituen. Baztandik Orexara itzuli zen eta han artzain lanetan jarraitu zuen, baina ondoren ardiak saldu eta Tolosara abiatu zen lan bila, hortik Zumarragara eta hotel batean hasi zen lanean. Zumarragan Mikeleteak (Gipuzkuako foruzainak) biltzen ziren eta handik gutxira, lagun baten biz tartez, mikeletea egin zen. 22 urte zitueen eta bertan ikasi zuen gaztelaniaz. Mikelete bezala Oiartzungo mugan, Gipuzkoa eta Nafarroa artean lanetan hasi zen, mugazain gise… azkenean mugazaina mugalari bihurtuko zen!

Gerra Zibila hasi zenean, gerraren lehen egunetan Donostian atxilotu zuten. Bere lehen ihesaldian parte hartu zuen eta batailoi milizianoekin bat egin zuen, Intxortan borrokatu zen, Lemoan zaurituta erori zen, Asturiasera iritsi zen eta bi hilabete eman zituen preso Santoñako espetxean sartu zuten eta handik ere… eskapo egin zuen. Santoñatik Bilbora iritsi zen oinez, handik Donostiara trenez, gero Añorga, Astigarraga, Artikutza eta Lesakatik Sarara. Bartzelonan borrokan agertu zen berriro, hontakoan kapitaina zen.

Errepublikarren bandoak gerra galdu zuenean, Frantziara alde egin zuen, baina Argeles-Sur-Mer kontzentrazio-esparruan akitu zuen. Han este bat pasto ondoren baita ere handik ihes egingoi zuen. Perpignango Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin Ipar Euskak Herriara etorriko da eta Bidarteko ospitalean zauriak konpondu ondoren, Tarbeseko arma-fabrika batean hasi zen lanean.

Bigarren Mundu gerra piztu zenean eta Alemaniarrak Franzia indarrez hartu zutenean  Gestapo ezarria zen, hainbat sarekada gauzatu zituzten, eta nazietatik ere ihes egin zuen. Donibane Lohizunen ezkutatu zen eta han, baserrietan laguntza bila zebilela Alejandro Elizalde Elizondarrarekin topo egin zuen. Baztandarrak, Comete sarearen arduraduna zen inguru honetan, eta mugalariak bilatzen zituen. Comete sarea alemaniarren eremu okupatuan erortzen ziren hegazkin pilotuei muga pasatzen laguntzen eta Manuel Iturrioz Comète sarean parte hartu zuen lehen pasatzailea izan zela uste dute ikertzaileek.

Manuel Iturrioz. Argazkia, mugalari.info

1942ko apirilean, Iruñeko Poliziak harrapatu zuen eta hauek Meliton Manzanas odolzaleaaren eskuetan utzi zioten. Manzanasek hiru egunez torturatu zuen Irungo komisaldegian baina berriz ere Iturriotzek ihes egin zuen eta, bi hilabete eta erdiz Artikutzako kobazulo batean ibili ondoren, inguruko baserri batean babestu zen. Han bere eamztea izando zena Asun Escudero ezagutu zuen (baserriko alaba) eta denborarekin hiru seme izango zuten; Ángel, Andoni (Andoni Reneren aita) eta Maite.

Bigarren gerra amaitu ondoren itzuli egin zen eta makiei Pirinioetako alde batetik bertzera pasatzen lagundu zien eta kontrabandoarekin dirua irabazten hasi zen. Familia hasiera batean Saran finkatu zen eta gero Parisen behin betiko.

1991n hil zenean, senide batek ohar autobiografikoen bilduma bat eman zion Andoni Iturrioz semeari, Manuelek bi koadernoetan idatzita utzi zuena. Aitaren bizitza erkatu zuen, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washingtonera arte murgildu ondoren. Eta utzi zuen bezalakoa zen. Heroien iritzirik eta balentriarik gabe. Liburua Alberdania argitaletxeak argitaratu du: Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak.

1991n hil zen, Manuelek bi koadernoetan bere bizitza idatzita utzi zue. Andoni semeak aitaren bizitza, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washington artxibategietan murgildu ondoren eta Juan Carlos Jimenez de Aberasturi ikertzaileari galdetuz (Comete sarea ikertu zuen) Manuelen testuaren datak eta izenak erkatu zituzten. Informazio horrekin Joxe Mari Iturrioz (Manuelen iloa) 2011an “Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak· idatzi zuen.

Sarrera hau egiteko erabili de materiala:

Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak. Joxemari Iturrioz. Alberdania. 2011.

 Manuel Iturrioz, el Houdini de los mugalaris vascos. Iban Gorriti. Mugalari.info. 2017

Una makila de un siglo en la comisaría. Enrique Conde. Nabarralde. 2019.

Manuel Iturrioz: abeltzain, mikelete, gudari eta Comete sareko kidea. Peli Lekuona. Naiz.eus.2022

FOTOTEKA

Manuel Iturrioz eta Pedro Okamika mugalariak. Argazkiak, naiz.eus

.

Timoteo Plaza, mugalari eta alkatea.

Elizondoko Pedro Axular karrikan, Baztan ibaiaren ertzean, ‘Bittori Etxeberria’ eskultura dago. Mikel Iriarte artista arizkundarrak egindako Markina beltzezko mormolezko pieza bat da eta guerra zibilan eta ondoko frankismo urteetan euskal erresistentziako Alava sarea parte hartu zuten baztandarrak omentzen du.  Alava Sareko parte izan ziren Bittori Etxeberria, Esteban Etxeberria, Agustin Ariztia, Felicitas Ariztia eta Timoteo Plaza.

‘Bittori Etxeberria’ eskultura. Argazkia erren.eus.

Timoteo Plaza Mendiburu Lekarozen jaio zen 1908an eta 30. hamarkadan EAJko militante nabarmena zen Baztanen. Felicitas Ariztiaren senarra zen eta Bikotea, Agustin Atiztia koñatuarekin eta Esteban eta Bittori anai-arrebekin batera, 1937ko abuztutik, Euskal Zerbitzu Sekretua deritzonaren ekimenez Baionaren eta euskal erresistentziaren arteko harremanari eusteko balio zuen sarea osaten zuten. Sare hainbat dokumentu, informazioa eta pertsonak Baztandik pasten zuen.

Sarea martxan jarri baino hilabete batzuk lehenago, Timoteo Plaza atxilotu izan zen eta Iruñeko Espetxe Probintzialean espetxeratu zuten 1936ko azaroaren 7an. Hala ere, atxiloketa horri buruz Timoteo Plazak berak hitz egin omen zuen Carlos Blasco kazetariari 1978an emandako elkarrizketa batean eta hala zion, “36ko urrian atxilotu zidaten, baina akusazio zehatzik gabe”. Egia izan ala ez, dirudi edo pentsa daiteke 1936ko udazkenetik aurrera mugako pasabide klandestinoak egiteko lanetan zebilela. Muga nahiko ongi ezagutu behar zen, aurretik 2.000 pezetako isuna jarri baitzioten kontrabandoan aritzeagatik.

37ko abenduaren bukaeran, nazionalak Baztango gazteak alistatzeko deituko dituzte, Timoteok 1938ko urtarrilaren 1 eta 2ko gauanean muga menditik zeharkatu zuen, Iparraldera ihesis. Hortik aintzin Saratik sarea lagunduko du eta lankidetza estua izanen zuen Pepe Mitxelenarekin, Euskal Zerbitzuko kidea zena eta bi urte eta erdiz hainbat aldiz Daxen bilduko ziren.

Hilabete ba geroxago (1938ko otsailean) bere kuñatua Agustin Ariztiak (Pablo Etxebeste izen klabea), Guardia Zibilak bere etxean agertu zirela, Komandantzia Militarrera joateko zitazio batekin, baita ere Frantziara ihes egin zuen. 38ko urrian frantsesek Toursen konfinatu zuten, eta han egongo da 39ko maiatzera arte, Elizondora bueltatuz.

Jakina denez, Araba Sarea 1940ko abenduan desegin zuten, naziek urte bereko maiatzean Eusko Jaurlaritzak Parisen duen Ordezkaritzan sartu zirenean eta Espainiako Poliziari berehala entregatu zioten han aurkitutako dokumentazioagatik. Horrela, 1940ko abenduaren 20an, Madrildik joandako Brigada Politiko-Sozialeko zenbait agentek Bittori Echeverria eta Agustin Ariztia atxilotu zituzten, baita handik gutxira egiturako kide gehienak ere, Timoteo Plaza ezik. Timoteo Plaza ez zuten inoiz sareko kidetzat hartu, ziurrenik 1938ko urtarriletik eta sumarioa amaitu arte Frantziako lurraldean bizi izan zelako. Timoteo Palaza Lekarozera itzuli zen 1942ko udan

Timote Plaza Mendiburu

Nahiz eta Timoteo Plazak ez zuen inolako zigorrik jaso ,1943ko urtarrilaren hasieran ireki zioten sumario militar bat, 1928ko “remplazoari” deitu ziotenean aurkeztu ez izana egotzita. Sumario horretan, bere deklarazioan, Timoteo Plazak esan zuen lehen hilabeteetan Mugimendu Nazionalarekin bat egin zuela, eta harekin elkarlanean aritu zela mendietan, errepideetan eta hainbat eraikinetan zaintza eta patruila egitem. 1938ko urtarrilaren 1ean edo 2an zeharkatu zuen muga, bakarrik eta ezkutuan, Frantzian barneratuz, non ordura arte bizi izan zen, Ipar Euskal Herriko eta Landetan laborari gise eta mendian lan eginez, jakin gabe “gerrara” deitu ziotela. Aipatu zuen ez zela alderdi edo sindikatutako kide izan, eta Espainiara itzuli zela bere bizitza partikularra normalizatzera. Haren aurka espetxealdi arindua agindu zen, eta hamabortz egunean behin Elizondoko Guardia Zibilaren postura joan beharko zuen.

Red Álavak 1937ko abuztutik 1941era funtzionatu zuen, baina aitzindari gisa sare bat egon zen Baztanen, Timoteo Plaza 1938 baino lehen buru zuena, sare hori Elbeteko Erviti anai kontrabandistekin lan egiten zuen (hauek ere 37ko azaroan aldean eginen dute). Timoteo Plazak aistion aipatutako Carlos Blasco kazetariariaren elkarrizketa hartan (1978) aitortu zuen 1936ko uztaila eta 1938ko urtarrila biztartean jendea pasatzen aritu zela, eta Alava Sarea 38. urtean hasi eta 41. urtean desagertu zela, baina urte bat lehenago hasi zirela pasatzen eta jendeari laguntzen.

Berrogei urte baino gehiagoko diktaduraren ondoren, 1979ko apirilean “demokrazian” deituriko lehenengo udal-hauteskundeak egin ziren, botoa emateko eskubidea berriro erabili ahal izan zen, eta udalerrietako alkateak, aukeratu ahal izan ziren. Baztanen Timote Plaza Mendiburu abertzale hautatu zuten alkate.

Timoteo Plaza 93 urte zuelarik 2000 urtean zendu zen.

Post hau egiteko erabili ziren lanak.

Contrabandistas de ganado y redes de evasión en Navarra durante la guerra civil española. Fernando Mikelarena Peña. Cuadernos de Historia Contemporánea. Ediciones Complutense. 2017-2019.

Timoteo Plaza, el primer alcalde nacionalista vasco. http://www.euskoalkartasuna.eus. 2000.

Censo provisional del Exilio navarro de la guerra de 1936-1939. pazyconvivencia.navarra.es.

Bertsio ofiziala eta egia. Jangoneko-bordako Miguel María Iturbideren hilketa.

“Bersio ofiziala” bezala ezagutzen dugu komunikazio bide ofizialak edo instituzionalak jarraitu dituen gertaera edo gertakari baten bertsioa, hau da komunikatu formal edo oficial baten bidez. Baina…ez du erran nahi benetan gertatu deparen egia kontatzea.

1967ko azaroaren 7tik 8rako goizaldean, Laputsegarai parajetik gertu non Guardia Zibilek gazte bat hil zuen gertatkitzunean, bertsio ofiziala zion, Guardia Zibilaren patruilak hildako gaztea, ETAko kide bat zela eta haiek gelditzeko agindua eman ziotenean, honek tiro eginez erantzun ziela agenteei eta hauek beren burua defendatzeko hil egin zuten gaztea.

Bertsio ofizial horrek guardien testigantzaz gain, hildakoaren eskuin eskuan agertu zen pistolak berresten zuen, pistola belgikar bat zen eta tiro egin zuela nabarmentzen zen (beroa, bolbora, usaina…). Datu bitxi bat; garai hartan, ETA-k oraindik ez zuen ekintza armaturik egin.

Hildako gaztea Miguel María Iturbide Elizalde zen, Jangoneko Borda baserrikoa, eta 16 urte bertzerik ez zituen (1951ko abuztuaren 9an jaio zen). Herrian, inork ez zuen bertsio ofiziala sinetsi!.

Miguel María Iturbide Elizalde. Argazkia “Miguel María Iturbide, crimen sin castigo” liburutik hartura dago

Laster jakin zuen herriak gertaeren egia, eta ez zuen ja zerikusirik bertsio ofizialak kontatzen zuenarekin.

Bertsio ofiziala kolokan jartzen zuten lekukoak baziren, Miguel Mari Iturbidek ez baitzuen goizalde hartan bakarrik egon. Berarekin Iruingobordako Jesus eta Juan Pedro anaiak zeuden, eta hiru zugarramurdiarrek “gau-lanean” (kontrabandoa) ari ziren.

Iparraldera aratze batzuk pasatzeko asmoz ari zirela, goizaldeko 03: 00ak aldera Guardia Zibilaren patruila batek gazteak ustekabean “altoa” eman zienean hasi omen zen dena. “Para, o te quemo” entzun bezain pronto Zugarramurditarrek ihes egin zuten, eta agenteak tiroka hasi ziren. Eutiquio Chamorro Chamorro kaboa, Barrentxea etxean ostatua hartzen zuena, tiro egin zion Migeli eta bizkarretik bala sartu zizaion (ihetsan zegoenean) eta hor betan hila erori ziren. Bi anaiek ihes egitea lortu zuten.

Bertze lekuko batek azaldu zuenez, goizalde hortan Chamorro kaboak, Barrentxeaan sartzen eta Iturbide hil zuten lekura itzultzen ikusi zuen, pentsatzekoa da pistola belgikarraren bila joan zela gorpuaren ondoan paratzeko intentzioarekin. Kontatzen zenez, gaztearen eskuan arma parta baino lehen agenteek pistola tirokatu zuten, Miguel Mariak lehenik tiro egin ziola errateko, eta haiek defendatu egin zirela. Ah porzierto! Migel Mari ezkerra zen.

Baina herritarrek eta Zugarramurdiko Jose Otamendi parrokoak justizia egiteko ahal zuten guztia egin zuten arren, bertsio ofizialak aurrera jarraitu zuen eta kasua artxibatu egin zen Burgosko Kapitaintza Nagusiaren egoitzara, iritsi ondoren.

Urteak eta hamarkadak pastu ziren, norbaitek gurutze bat jarriko du Laputsegaraia baserritik ez urrun, herrian eta inguruetan ia denek gaiari buruz zerbait entzun duten arren, bersion ofiziala finkatu egin zen, baina Xabier Susperregi idazleari esker, gertaera horren berri izan baitzuen eta ikertu ondoren Miguel María Iturbide-Crimen sin castigo liburu datzi zuela, argh eta garbinos gelditu da bertsio ofiziala, bertze aunitzetan bezala, gezurra zela, egia estaltzeko mozorro bat, gertaera anker eta ilegal baten benetako kontakizuna ez ezaguteko asmatua!

2022ko azoraren 6an Miguel Mari Iturbide Elizalde, Zugarramurdiko Jangoneko Bordako 16 urteko semea oroitzeko ekitaldia egin zuten Horrekin batera, Xabier Susperregi idazleak idatzitako Miguel Maria Iturbide. Crimen sin castigo liburua  aurkeztu zuten. Hainbat atal ditu liburuak: 50 eta 60ko hamarkadetako Zugarramurdiko kontuak, senitartekoen, lagunen eta herritarren lekukotasunak, Zugarramurdiko gazteari omenaldia egiten zaio munduko hainbat lekutatik iristen diren olerki eta artelanak Miguel Mari eta bere ingurukoen argazkiak… eta doike! ikerketa lanaren emaitza.

Xabier Susperregitren “Miguel María Iturbide, crimen sin castigo” liburuaren azala.Azalaren egilea Angelica Zubiran

Bertze bertsio ofizial batzuen arabera, gure eskualdean ere halako bertze kasuak eman dira. 1972ko irailaren 20an Juan Antonio Aranguren Mugica ‘Iharra’ muga Urdazubitik igarotzen saiatzen ari zela Guardia Zibilak hil zuten. Bertsio ofizialaren arabera, heriotza ETAko kidea e Guardia Zibilekin izandako liskarraren ondorioa izan zen. Hala ere, haren familiak aldarrikatzen du Iharraren heriotza bertze egoeretan gertatu zela, eta ez zela liskarrik izan, bizkarretik tirokatuta agertu baitzen. Familiak zailtasun handiak izan zituen gorpua ikusteko. Juan Antoniok 21 urte zituen Urdazubiko postuko guardia zibilek harrapatu zutenean eta dioitenez ez zeraman armarik.

Edo…Jon Ugutz Goikoetxea Elorriagaren kasua, Guardia Zibilaren balen azpian erori zena 1972ko martxoaren 15ean Elizondon. Jon eta bertze bi ETAkide, Zigan Espainiako institutu armatuko agenteek jarritako kontrol batekin topo egin zuten. Tiroketa eta kontralatik deriotarrak eta bertze bi lagunek ihes egitea lortu zuten. Handik ordu batzuetara, guardia zibilek Beartzunen aurkitu egin zuten, muga menditik zeharkatzera zihoala. Bizkarretik tiro egin eta hil egin zuten, doike bertsio od¡fizialak bizkarreko tiroaz ez du ja aipatzen.

P.D. Sarrera hau Pako Aristik BERRIA aldizkarirako idatzitako “bertsio ofiziala” artikuluan inspiratua dago.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Miguel María Iturbide, crimen sin castigo. Xabier Susperregi. BIBLIOTECA DE LAS GRANDES NACIONES. 2001

Bertsio ofiziala. Pako Aristik. BERRIA. 2022-04-07.

La verdad sobre la muerte de Miguel María Iturbide Elizalde. Fernando Anbustegi. Diario de Noticias 2021.11·07

 

.

Mateo Txistu eta ehitza basatia.

Antzinan, negua, urteko sasoi iluna, urteko izar-gertaera jakin batzuekin hasten zen: Neguko Triangelua agertzen zen zeruetako sabaian eta Orionidetako meteoro-euria ikusgai dira.

Neguko triangelua Izarriora (Sirio, “Canis Major“), Procyon (“Canis Minor” edo eskuaraz Txakur txikia) eta Betelgeuse (Orion edo Ehiztaria) izar finkoek osatzen dute. Orion, euskal mitologian, Ehiztari Beltza izena du. Elezaharraren arabera, bi izarrek (Txakur haundia eta Txakur txikia) ehiztariari laguntzen dioten txakurrak irudikatzen dituzte, deabrua ehiztaria tentatzeko eta meza uztea lortzeko bihurtu zen erbi zuriaren bila.

Ehiztari beltza Euskal mitologian maiz azaltzen den pertsonaia da. Txistu-haizea entzuten denean aipatzen da, eta izen ezberdinekin ezagutzen da Euskal Herriko txokoetan. Beti ehiza-txakurrez inguratuta ehizatzen duen apaiz baten irudiarekin identifikatzen da pertsonaia.

Mateo Txistu Ehiztari beltzak Euskal Herrian duen izenetariko bat da. Errazking – Norberak egina. Wikipedia.

Mateo Txistu da bere izendapen ezagunena agian. Ehiztari amorratua omen zen, eta behin meza ematen ari zela, eliza kanpoan erbi bat antzeman, eta haren atzetik irten zen eskopetarekin eta ehiza-txakurrek lagunduta. Mezaren sakramentua traizionatu zuenez grina pertsonal horrengatik (ehiza), madarikazioa jaso zuen, eta harrezkero basoetan etengabe zakurrekin erbiaren atzean ibiltzera kondenatua dagoen arima da Mateo Txisturen. Bertsio batzuen arabera, apaiza tentatu zuena deabrua izan zen, erbi forma hartuta. Mitoa Euskal Herri osoan nahiko hedatua dago baita Europa guztian barrena ere.

Ehiztari beltzaren edo Mateo Txisturen mitoa Europa guztian “Ehiza basatiaren” izenarekin ezaguna da. Era ezberdinak hartzen ditu kontinentearen ipar, mendebal eta erdialdean, baina mito guztien jatorria beti berbera da: ehiztarien mamu-talde bat eta bere ehiz txakurren eta zaldiek lagundurik, zeruan zehar eginiko ehizaldi batean (pertsonen atzetik doa). Batzuetan lurrean zehar, bertze zenbaitetan hegaz gainean. Gehienetan ekaitz bortitzetan azaltzen da Ehiza basatia.

Mito honek kontatzen diguna betiko atseden hartuko duten arimak dabiltzan ustea da. Arima hauek, gauez, ekaitza dagoenean, zuziak piztuta daramatzate gorpu berriekin batera.

Ehiza basatiko ehiztariak hilak ziren, arima erratuak, sarritan irudi historikoa izan zitekeen edo;

Gaskonian, mitoa izen zelta duen Artus erregea da, Katalunian: Comte Arnau (“Arnau kondea”) pertsonai honen izena da  Tramontana haizea dauden gauetan airean dabil bere segizio guztiarekin. Madarikatutzat jotzen den pertsonai historiko batean oinarritu da mitoa, bertze hainbatetan bezala. Bertze zenbait izen Katalunian; Caçador negre, Mal Caçador edo Mal Caçador dira

Aragoien: Cazataire maldito (“Ehiztari madarikatua”). O Siñó d’Espés (“Espeseko jauna”) edo Barón d’Espés (“Espeseko baraoia”) da, Alemanian Teodorico Handia, Karlomagno, Bretainan Arthur erregea, eta Valdemar Atterdag errege daniarra Eskandinabian.

Aezkoan, ekaitz bortitzek Iratiko zuhaitzak astintzen dituztenean, espiritu gaiztoek Joana Albretekoaren hilotza daramatela eerraten ohi da.

Joana protestanteen babeslea zen, eta katolikoen erraanetan, lamiek eta sorginek darabilte haren gorpua aireetan.

Bertze seinalea, negua hurbil zegoela Orionidetako meteoro-euria zen. Orionidak aktibitate moderatuko ozar-izar (izar-euria edo meteoro-zaparrada) bat dira. Bere aktibitatea urriaren 2tik azaroaren 7ra arte hedatzen da.

Orion konstelazioa dagoen esparruan, espaziotik datozen abiadura handiko meteoroak dira eta mundu osotik ikusten dira. Eta, erran dugun bezala, Orion ehiztaria da, mito hau Greziako mitologiatik dator, non Orion, Poseidonen eta Euriale seme da, ehiztari handia, harrotzen baitzen Lurreko piztia guztiak hiltzeko gai izateaz.

Egun laburragoei eta gau beltz eta ilunagoei bide ematen dieten seinale hauekin, non arimako ehiztariak, hildakoen arimak, Gaueko, Herio, Intxisuak, Gaizkiñek, Mozorroak, Arimaerratuak, amesgaiztoko izakiak, deabruak eta sorginak bezalako erakunde ilun ezagunak, gure beldur sakonenak pizten dituztenak eta gizakiok eraiki dugun mundu fisikoari erronka egiten diote. Bizidunen mundukoak ez diren espiritu horien arriskuei aurre egiteko eta Izpiritu batzuk Beste Mundura eraman ez zitzaten modua kamuflatzea zen, itxura imitatuz (mozorrotzea). Bertzalde, kandelak bideetan jartzea, etxeak (arbiak, kalabazak edo erremolatxak hustuetan) arima alderraiak argitzeko eta arbasoei familiaren etxera itzultzen laguntzeko modu bat zen. Jarduera hauek izaki horiekiko errespetuzko bizikidetza bermatzeko festa batetan eskaintzea izane da. Esta hori Urriaren 31n ospatzen dugu, jai hori Gau Beltza, Arimen Gaua edo Defuntuen gaua izenez ezagutzen da, eta jatorri arras zaharrak ditu.

Festa zaharrek bizirik diraute hainbat ibarretan. Festa berriak sortu dira bertze zenbait herritan eta nondik dator jakitea interesgarria da…eta hala ez basan sar dalia kalabazan!

Xanduli, manduli, kirriki, eman goxokiak guri!

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Gau Beltza, Domu Santu eta Arimen Eguna. porencimadetodaslaszarzas.com. 2019/11/01

euskalmitologia.com.

Xanduli, manduli, kikirriki….. eman goxokiak guri! dantzan.eus. Oier Araolaza. 2014/11/03

Ehiztari beltza. wikipedia.org,