Baztango haraneko eliz aunitz estilo errenazentistakoak dira (edo jatorriz, ziren) eta XVI. mendean eraiki ziren. Guztiek dute antzeko eredu arkitektonikoa oinplanoari, altxaerari, estaldurari eta kanpoko egiturei dagokienez, eta Nafarroan garai hartan eraikitako tenpluen berezko ezaugarri formalak dituzte.
Baztango eliza errenazentista horiek bertako maisu harginek egin zituzten, harriaren lanean adituak, hareharri arrosazeozko (harri gorrie) harrobiak dituen harri lan tradizio handiko eremu bateko arginak ziren. Eraikuntzako profesionalak, koadrila ibiltarietan taldekatuak, maisuak, ofizialek eta ikastunek (mutil) osatuak, eta familia bereko hainbat kide aurkitzea ohikoa zen, ogibidea normalean gurasoengandik seme-alabengana pasatzen baitzen, edo osaba-izebengandik ilobengana.
Baztandar artisau klan emankorrenetako bat Oiz familiarena da, XVI. mendearen erdialdean buru Pedro de Oiz zuena (1580 zendua). Pedrok, Irurita, Arizkun, Lekaroz eta Zigako parrokietan lan egin zuen, eta azken enpresa horretan Martin de Oiz semeak lagundu zion. Hala ere, harginen “dinastia” honetako kiderik nabarmenena Miguel Oiz gartzaindarra izan zen. Miguel aipatutako Pedroren iloba zen eta Arraioz (1568), Arizkun, Goizueta, Zubiri, Berroeta, Eugi (1581) eta Gartzaingo parrokietako harri lanetan parte hartu zuen eta hil ondoren Juanot eta Juanes semeak jarraitu zuten.
Gartzaingo san Martin eliza. Argazkia Pello San Millan
Bestzalde, Pedro Oizen suhia zen Martin Urrutiak (1596 zendua) Arizkungo parrokia-elizako burualdeari, kaperei eta sakristiari ekin zien (1584), eta Iruritako parrokiako gangak egin zituen (Gerora, gaur egungo tenplu barrokoek ordezkatu zituzten). Halaber, 1580ko hamarkadan Zigako elizan hasitako obrekin jarraitzeko ardura hartu zuen, eta 1591tik aurrera Juan Urrutia semeak hartu zuen haren lekua.
Baita ere nabarmentzekoa da Juan Garaikoetxea eta Oiz, Elizondarra. XVI. mendearen amaieratik XVII. mendearen hasierara bitartean Nafarroan bere eraikuntza jarduera oparoa garatu zuen eta hargin aurrerakoi (abangoardista) izan zen; Eugi, Berroeta, Elbete, Eratsun, Gartzain eta Leringo Santa Maria elizan parte hartu zuen.
Baztango bertxe hargin batzuk izendatzeagatik, Juan Martínez de Leizagoyen nabarmendu behar da, Amaiurobrako Jasokundearen Elizako nabea eraiki zuena eta Erratzuko Juan de Goyaran harginak amaitu zuena, edo baita ere Erratzuko Pedro José de Iriarte hargina, 1773an kontratatu zutena mende batzuk lehenago eraikitako kanpai oktogonalen gorputza errematatzeko.
XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Jose Ciaurriz “Joxe Argiñe” (goitizena zuena) dugu, eta haren senideak izan ziren Santos eta Polikarpo Ciaurriz. “Joxe argiñak” 1901an 10 metrotako harriz landutako gurutze bat zintzelatuko du Legate kaskoan patzeko (atorrizko gurutzea). XX.mendearen 20.hamarkadan Baztanen arras ezaguna zen Martin Zabaleta hargin Berruetarrak Amaiurko jatorrizko monolitoa zizelkatuko du.
Mende berean ere nabarmendu ziren Silveiro Sobrino hargiña elizondarra, José Lorenzo Rementegi Berroetarra, eta Bautista Soule Arizkundarra (bere aita Juan ere zen hargiña). Azken honek Ostiztarrak bezala ogibidea gurasoengandik seme-alabengana pasatu da eta bere ondoren Cesáreo Soule eta honen semeak Albaro eta Biktor jarraituko dute.
José Lorenzo Rementegi berroetrrak zinzelatutako harri bitxia. Berroeta. Argazkia al monte,¿para qué? blogatik hartura dago.
Gaur egun Souletarrekin batera, Elizondoko Mitxelena edo nik berbera (ogibidez hargiña naiz) harria eta armarriak zinzelatzen segitzen… dugu.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
“Los artífices: los maestros canteros baztaneses“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.
“Estructuras arquitectónicas“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.
“Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan” (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santa Mariaren liburua.
1521eko irailaren 29an, igandean, tropa nafar legitimistak (franco-naparrak) Amaiurko gaztelua setiatu zuten eta pieza artilleroak jarri zituzten Baztango gotorleku birmoldatu berriaren aurrean. Aste batzuk lehenago, bere alkaide Anton Alguacilek, erregeordeari idazten zion, hobekuntzak azalduz eta defentsa berriak probatzeko borrokan hasteko irrikaz. Apurka-apurka, bere baikortasuna zorigaitzaren inguruan jartzen zen, kanoien indarrak bere defentsak ezabatzen zituela ikustean, amore emate desohoragarri bat hitzartzera behartuz, Urriaren 12an errenditzen da. Labritarren bandera dorre nagusiaren goialdean zegoen berriro.
Balentria honen historia, Noaingo guduaren ondoren hasten da (1521eko ekainak 30), kausa legitimistarentzat porrot gogorra izan zena. 1521eko irailean, Noaingo zoritxarra ondoren eta Nafarroa Beherea gaztelarren aurka matxinatu ondoren, Napar-franko erasoaldi berri bat antolatu zen. 1521eko udan oraindik oso egingarria ikusten zen armada franko-nafar batek gaztelaniarrek okupatutako erresuma berreskuratzea.
Amaiurko gaztelua birsorkuntza. navarra.es
Frantzisko I.ak, frantziako erregeak, erasoaldi berri bat egitea erabaki zuen, eta armadako agintari goren bezala, bere konfiantzarik handieneko pertsona bat izendatu zuen: Guillaume Gouffier, Bonniveteko jauna eta Frantziako almirantea.
Bonniveteko jaunak Henrike II.a Nafarroako ERREGEAREKIN bildu zen abuztuan, eta tropen erreklutamendua finkatu zuen erresuma berreskuratzeko bertze saiakera bat egiteko, laugarrena bederatzi urtetan; 1512, 1515 eta 1521koen ondoren (hilabete gutxi batzuk lehenago egindakoa).
Tropa mugimendu hoiek Iruña okupatura iritsi ziren. Han, erregeorde berriak, Mirandako kondeak, erreakzionatu egin zuen, urte horretako maiatzean izandako altxamenduaren antzeko bat gerta ez zedin eta erreinutik erbesteratu zituen altxamendu berri baten buru izan zitezkeen nafarrak, bereziki Iruñean eta Zangoza, Tafalla eta Tuterako zonaldeetan, baita ere gizon taldeak bidali zituen Tutera, Corella, Tafalla, Cábrega eta Elo (Monreal) gotorlekuen hondakinak eta Irunberriko harresiak eraisteko.
Iparraldean, franko-nafar tropak biltzen hasi zen eta armada prest egon zen irailaren amaieran. Peio Monteano historialariak bildutako datuen arabera, indar hori 24.000 infante naparrez, biarnotarrez, gaskoiez, frantsaz eta alemaniar lanskenete ospetsuez osatua zegoenn. Gainera, 600 zaldizko zituen eta artilleriako 18 pieza inguru, horien artean sei kanoi handi zeudelarik.
Tropak bi zatitan banatu ziren. Lehena Donibane Garazin zegoen, Nafarroa Beherea Henrike II.a Albretekoaren alde matxinatu zen, eta Bonnivetek berak eta Nafarroako erregeak zuzentzen zuten. Bigarrena Uztaritze inguruan zegoen, eta Guyenako gobernadore eta Nafarroako Mariskalaren semearen agindupean zegoen.
Aldi berean, Aezkoan, Xabierko anaiak (San Frantziskoren anaiak), Antonio Peraltakoa, Faltzesko markesaren semea, eta bertze noble batzuk zeuden zain, Aezkoko, Zaraitzuko eta Erronkariko tropekin eta 300 erribera-gazterekin batera.
Azkenik, irailaren 27an, lealisten armada bere bi kanpamentuetatik abiatu zen, Donibane Garazikoa Orreagako pasabidean dagoen Peñón gaztelua hartuta, eta Uztaritzekoa Amaiurrerako bidean. Almiratearen armada Iruñerantz zihoala ematen zuen, baina Bonnivetek bazekien hiriburua eraso bat egiteko prest zegoela eta, kapitain nafarren harridura eta haserrea ikusita, bigarren tropa taldea bezala Baztanera joatea agindu zuen, non Amaiurko gaztelua inguratu zen.
Anton Alguacilek 1512tik zuzentzen zuen gaztelua eta 1521eko maiatzean gaztelanien esku geratu zen bakarra izan zen. Bere goarnizioa indartua izan zen, defentsak hobetu ziren azken hilabetetan eta aistion erran dugun bezala nahiko ondo prestatuta zegoen franko-nafar lealisten erasoeta setio baterako.
Amaiurko gaztelua, 1513ko udaberrian hartu zuten gaztelanuarrek eta hasiera batean Comareseko markesa ( Erresumaren konkista zuzendu zuena) Juan de Mondragón kapitaina jarri izan zuen gotorlekuaren eta gotorlekuaren buru gise baina egun gutxi barru, Anton Alguacil gaztelarra gotorleku horretako alkaide izendatuko dute.
Alguacilek azken bederatzi urte hauetan egin zituen erreforma guztiak ez zitzaikion aunitzerako balio, izan ere, kanoi frantziar indartsuek harresietan zulo handi bat irekitzea lortu zuten, eta, ondorioz, franko-napar infanteria erasotu zuen, gaztelarren artean hainbertze galera eraginez.
Gaztelua urriaren 12an entregatu zuten eta berreskuratu ondoren, Jaime Velaz de Medrano kapitain nafar beteranoa agintari gise geratu zen bertan, 200 nafar inguruko goarnizio batekin.
Amaiurtik, Velaz de Medranok Baztango harana eta Bortzirietako zati handi bat kontrolatzen zituen, Elizondo Miguel de Xabierren agindupean zegoen aurrerategi-postu bihurtuko zen eta Belateko portuan, Ziga eta Bertizen zaintza-lekuak ezarri ziren. Hemendik aurrera, erresumaren gainontzeko lurraldeetatik independentea izango zen lurralde txiki bat ezarriko zen.
Hezkuntzak eta eskolak aldaketa sakona izan zuten Errepublikaren etorrerarekin: lehen hezkuntzaren derrigortasuna eta doakotasuna, eskola-laikotasuna, hezkuntza-erakundeen demokratizazioa, eskola berrien eraikuntza, eukal eskolak, maistra edo maisua herri txikienetara iristea…
Aldaketa horiek gaitzespen sakona eragin zuten gizarte-talde erreakzionarioenen artean, matxinatuek okupatutako eremuetan 1936ko uztailaren 18tik aurrera maisu-maistren aurkako errepresioan eta mendekuan gauzatu zen. Estatu kolpea izan eta bederatzi egunera, Aldundiak (Diputazioa) Nafarroako irakasleei zuzendutako zenbait neurri adostu zituen: maisu-maistren izendapenak berrikusiko ziren, mutil eta nesken gela mixtoak debekatzen zen eta ez zen onartuko katolizismoaren eta Espainako unitatearen aurkako irakaskuntzarik
Nafarroan 355 irakasle ( maisu-maistrak) errepresaliatu eta “depuratu” zituzten gerra zibilean eta diktadura frankistan, horietako bat Katalina Alastuey Garaikoetxea izan zen.
II. errepubikako gela bat. Andereñoa eta neska-mutil ikasleak(gela mixtoa).
Katalina, 1899ko abenduaren 26an Iruñean jaio zen. Ama baztandarra zuen, Gartzaingoa! Irakasle ikasketak Iruñeko San Jose Plazan zegoen Eskola Normalean egin zituen; eta 1916an ikasketak bukatzerakoan, San Francisco Udal-ikastetxean hasi zen maistra bezala. Baitere ikasketak amaitu ondoren, Maria Ana Sanz eta bertze irakasle batzuekin batera “Iruñeko Normaleko ikasle ohien elkartea” sortu zuen. Elkaertea emakumeen garapen pertsonal eta soziala lortzeko asmoarekin sortu zuten.
Irakaskuntzaz gain, “Emakume Abertzale Batza” elkartean parte hartu zuen. 1931ko urriaren 8an, emakume talde batek Nafarroako taldea sortu zuen, Katalina Alastuey Garaikoetxea zuzendariorde izan zen.
EABren sarea Nafarroa osoan zabaldu zen (Baztangoa urte berean sortuko da), eta 22 talde sortu ziren. Horien bidez, folklorea gazteen artean zabaltzen zuten, eta haur-jaialdiak, elkartasunezko jarduerak, jarduera politikoak eta irakaskuntzarekin lotutako bertze jarduera batzuk antolatzen zituzten. Azken horien artean azpimarratzekoa da Iruñeko lehen ikastolaren sorrera, 1932. urtean. Ikastolaren sorreran Katalinarekin batera bera bezala Eskola Normalean ikasi zuten Maria Biskarret eta Julia Fernandez Zabaleta(elkarteko zuzendaria) zeuden.
Nafarroako Emakume Abertzale Batzako zuzendariordea izanez gain, Euzko Alderdi Jeltzalearen asanblada nazionaletan hainbat aldiz ordezkari izan zen eta Euskararen Adiskidearen eta Eusko Ikaskuntzaren zenbait ekintzetan ere parte hartu zuen. Oso aktiboa izateaz gain, oso kritikoak zen (Julia bezala) bere alderdi politikoak, garaiko emakumeei ematen zien rol tradizionalarekin: familiaren balioak etxean gordetzea eta belaunaldi berriei transmititzea. Beraiek gehiago aldarrikatzen zuten emakumeentzat, bertze alderdi batzuetan emakumeek aktiboki parte hartzen baitzuten etxetik kanpoko mota guztietako jardueretan (lana, politika, kultura…).
Maistra honen jarduera politikoa 1936ko uztailaren 18an Gerra Zibilaren hasieran zapuztu zen. Nafarroako Hezkuntzako Goi Batzarrak bere gain hartu zuen irakasleak garbitzeko lana, eta,Nafarroan lan egiten zuten irakasle guztien zerrenda egin zuen, haiei buruzko zenbait datu bilduz: erlijiotasuna, moraltasuna, irakurtzen zuten prentsa mota, ideia politikoak. Abuztuaren 25ean, espedienteak aztertu ondoren, erregimenari “desafektatzeagatik” (jaregiteagatik) zigortutako pertsonen lehen zerrenda argitaratu zen. Katalinari zehazki, irailaren 2an, urte erdiko soldata galtzearekin zigortu zuten. Ondoren, maistra kargutik kendu zuten 1937ko maiatzaren 18.
Zerrenda horretan Katalina bezala, zigortuak, depuratuak, lanpostutik kenduak eta enpleguz eta soldataz gabetuak baita ere izan ziren; Manuela Fagoaga Aristia erratzutarra, Maria Arevalo Pantoja Erratzuko maistra eta herri bereko maixua; Manuel Muguruza Etxeberria, Almandozko Jose Maria Cherrail Ezquer maixua, Lekauzko maixua; Julio Martinez Tello, Predro Vidaurre Araiz Azpilkuetako irakaslea, Elizondoko andereñoa; Dolores Moreno Luzuriaga, eta Karlos Menaya Erburu, Elizondokoa ere. Karlos Iruñarra (gerora Napar margolari ezaguna) ere lanbidea betiko galtzeaz gain, gogor torturatua izan zen.
Guztizkoaren % 29 maisu eta % 15 maistreak zigortuak izan ziren. Maisu-maistra horietatik 58 lanpostutik galduzituzten, eta 85 lanpostutik eta soldatatik behin betiko kendu zituzten, 100 baino gehiagok bertze zigor batzuk jaso zituzten; adibidez, isun handiak ordaintzera kondenatu zituzten, eta 32 maisu eta maistra bat afusilatuta exekutatu zituzten. Horien artean Amaiurko maixua, Martín Gil Isturiz Aoiztarra, atxilotua, espetxeratua eta azkenik 1944ko urriaren 14an Alcala de Henaresen fusilatua izan zena.
Karlos Menaya eta Juli Arrubin, Elizondon maixua zen garaian.
Maistra Maria Camino Oskoz Urriza Iruñarra zen, maistraz gain Alderdi komunistako Idazkaria eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kidea izen zen. 1936ko uztailaren 31n falanjistek atxilotu zioten eta jendaurrean ibilarazi ondoren espetxean torturatua eta bortxatua izan zen. Hamaika eguneko infernu bizi ondoren abuztuaren 10ean, espetxetik atera zuten eta Urbasako Pilatosen balkoiara eraman zuten. Han karlistek, hil eta amildegitik behera bota zuten maistraren gorpua. Maria Camino 26 urte zituen.
1813ko martxoaren 16an, Martin Saldias komandantea eta bere “boluntarioen” taldea, Irurita eta Ziga artean Iruñetik Frantziara zijoan eskoltatuta zegoen posta militar frantsa, erasotu zuten. Ekintza honetan, eskolta osatzen zuten hirurogeita hamasei gizonetatik hogeita hamazazpi eremuan hilda geratu ziren eta hogeita hamabortz preso hartu zituen: lau bakarrik salbatu ahal izan ziren. Frantziar goarniziorik hurbilena, Berruetako kaxerna zen, berria jakin bezin pronto, napoleondar soldado presoak askatzeko eta gerrilariak akabatzeko asmorekin atera ziren. Saldíasek bailara arras ongi ezagutzen zuen eta laster jarri zituen preasoak eta bere gizonak, frantsen kanpo.
Martin Saldias erasoa egin zuenan Ultzaman zegoen eta eraso ondoren Ultzamara ihes egin zuen. Saldiasek inguru hoietako Baztango mendietako ” comandate de observaciones” kargoa zeukan.
Espoz y Minaren “Division Navarra de voluntarios-ko” Kapitaina izan baino lehenago, Felix Sarasa (Txolin) kapitainaren “partida-ko” sarjentua izan zen.
Txolin kapitaina (Txolienea zen bere emaztearen etxearen izena) Artikako laborari euskaldun peto bat zen eta 1809an Iruñan soldadu frantses talde batekin afera bat izan ondoren (soldadu bat hil zen) ihes egin behar izan zuen. Gerrillari-talde bat osatu zuen laster, eta dozenaka gizon izatera iritsi zen, Javier Minarekin ” Corsario Terrstretan” eta Francisco Espoz y Minarekin ( Nafarroko boluntariotan) agindupean egon zen. Espoz eta Minak, aduanenzerbitzua agindu zion, hortik aintzin mugaren zaintza bere arduran zegoen. Irun eta Orreagaren arteko mugan jardun zuen. Mugen zaintza horretan, Baztanen ekintza aunitzetan parte hartuko du.
Adibidez, 1812ko Irailaren 2an Sarasa, Matías Ilzarbe kapitainarekin batera ehun frantseseko destakamendu bat, erasotu zuten. Berrogeita hamalau hartu zuten preso eta gainerako gehienak mendian hilda geratu zen.
Matias Ilzarbek Abartzuzakoa zena, Lesakako postuko behaketa-komandantea zen
20anIlzarbe kapitanarekin batera ere, gau oso bat zelatan (enboskatuak) egon ondoren, Berroetatik Elizondora janarien bila gaten zen berrogeita hamar gizoneko destakamendu oso bat erasotu zuten. Hogeita hamabi preso hartu zituzten, haiek agintzen zituen ofiziala zauritu zuten eta gainerakoaberrogeita hamar, hilda geratu ziren.
Txolinek ekintza hau Ezpoz y Mina generalari aipatzean, Matias Ilzarbe kapitana eta Martin Saldias sarjentua gorestu eta nabarmenzen ditu (mirariak egin omen zuten).
Matias Ilzarbe 1813ko otsailaren 24an, Zaragozako Castilliscar herrian frantsesei erasoan hilko da. Apirilan, Martin Saldias eta bere taldea Lesakan daude eta fransak bere bila doazte. Batzuk Saratik Bera eta Etxalar barna eta Gouget jeneralak Baztango frantsen agintaria zena 700 soldadukin Elizondotik erasotuko diote. Saldias alde egin beharko du eta Goizuetan babestuko da.
Goizuetatik 1813ko maiatzaren 7an Tolosarako posta zeraman konboi bati eraso egin zion. Illarrasu haitzaren gainean (Gipuzkoa eta Nafarroaren arteko mugan) itxaron zituen; tropa etsaiaren bidean harriak bota zituen lehenik, eta, ondoren, eraso egin zuen, konboia harrapatu eta 52 frantses (ballonetkadaz) borrokatik kanpo utzi zituen.
Felix Sarasa, Matias Ilzarbe edo Saldias bera ez ziren izan Baztanen ibilitako “boluntario” bakarrak ezta lehenak.
Napar “boluntarioak!. 1 Xabier Minaren “Corsario Terrestre” Armada espainolako uniforme maroma eta kapela.. 2 Espoz y Minaren “Division de voluntarios de Navarra” ingeles armadak hornituak eta uniformatuak. 3 Nafarroko “Husares”.
Nafarroan 1809ko lehen hilabeteetan jende armatuzko taldeak ugaltzen hasi zirenean eta fransendako (haien aurka borroka armatua bultzatzen zuten) eta baita ere biztanleriarendako (herrietan eta herritarrei aunitzetan harrapaketak, sekulako gehiegikeriak eta bide-lapurretak egin zituzten) “bandido” utsak zirenean, Francisco Antonio Zabaleta “Beltza” eta Juan Bautista Baraindiaranen partidak Baztandik barna ibili ziren.
Talde hauek, bidelapur taldeak izan zire hasıra batean, boluntario izenarekin; jakiak, sosa… eskatzen zituzte eta bidean aurkitzen zutena indarrez eramaten zutenak. Hogei edo hogeita hamar gizon arteko talde armatuak ziren, eta, beren ausardian, alkateak atxilotu egiten zituzten mota guztietako hornidurak ematen ez bazizkieten.
1809ko udaberrian Nafarroako erregeordeak Mahon-eko Dukea Baztango agintariei (udalari) talde hauei aurre egiteko milizia bat sortzeko eskatuko die.
Xabier Mina gaztea, “El Mozo” edo “El Estudiante” ezaguna talde horietako aunitz biltzea lortu zuen bere agindupean. 1809ko Apirilan Iruñean hainbat partidatako buruekin bildu ondoren gerrilla bakarra sortzea erabaki zuen. Gerrilla horri “Corso Terrestre” deitu zioten. Beltzak (Goizuetarra) eta bere partida orain arte Baztan eta Bortzirietan bere kabuz ibili zirela “Corso terrestre-an” batu ziren.
Hilabete hauetan Beltzak eta Barandiaranek Baztanen eta Bortzirietan bazen berun eta eztainu guztia hartu zuten. Urriaren 27an Juan Bauptista Barandiaran eta bere gizonak Elizondon agertu ziren eta Baztango eta Elizondoko alkatei, kuadrila guziarendako jatekoa eta etxe bat lo egiteko agintzen de. Alkateek kontra egin zieten , baina bortxaz bete zituen Barandiaranen eskariak. Korsarioak herriko gazteren bat erakartzen sahiatu omen ziren.
Frantziarrak Minaren “korsoen” ekintzengatik kezkaturik, Iruñeko gobernadore militarra bera, Dufour, arduratu zen hura jazartzeaz. Gerrillariaren aurkako segitzearen ondorioz 1810eko martxoaren 29an Xabier Mina gerrillaren burua harrapatu zuten Labianon. Mina preso erori ondoren, 1810eko martxoan, “Lurreko Korsika-Corso Terrestre” desegin egin zen. Hala ere, denek ez zuten onartu “Corso Terrestre” ren desagerpena, buruzagi berri baten inguruan lerroak itxiz, Francisco Espoz y Mina, Javier Mina “el estudiante” ren osaba zena, buruzagitzan bere oinordekoa izan zena. Xabier lau urte egonen da preso Franzian.
1809ko apirilaren 7an gerrillak arautzeko bigarren jarraibideak argitaratu ziren, garai hartan “lurreko korsikarra” deituak. Ekimen horrek lege-babesa eman zien gure tropa irregularren partidei. Petsatzekoa da lehenegoko partidak irudian bezala uniformerik gabe ibiliko zirela. Irudia spanish guerrillas in the peninsular war liburua.
Francisco Espoz gerrillen berritzaile handia izan zen (estruktura militarragoa eman zion). Nafarroako gerrilla guztien koronel eta komandantea bihurtu zuen eta hortik aurrera (maiatzan) Mina Gaztearen taldearen izena aldatu zuen eta “Nafarroako Dibision de Voluntarios” izena jarriko du. Bere hiloba egin zuen bezala bere agindupean ere hartu zituen talde gehienak eta ez zirenak pixkanaka pixkana banda armatu hoietaz Nafarroa garbitu zuen akabatu zituen.
Francisco Antonio Zabaleta “Beltza” hasiera batean Espoz eta Minaren agindupean borrokatu zen baina modu independente xamar eta honek, arazoak sortu zuen bien artean Espozek Beriainen fusilatu zuen. Bere taldea eta Barandarianena deseginen da.
1810 Sarasa kapitaina (orain arte sargentea) aduanen komandantzia hartuko du berarekin Martin Saldias sargentua etorriko da. 1811an Baita ere Espoz y Minak agindua Ramon Zugarramurdi Arozarena arizkundarrak hainbat konpainien agintea izanen du eta Baztanen barna herrietan jakiak eta halakoak eskatzen aritu da.
1812an Division de Voluntarios, bortz batailon ditu, baita ere armak eta muniziona egiteko fabrikak, ospital bat Orreagan, Hazienda ministroa… Boluntarioek kobratzen dute. Hemendik aintzin Baztanen Boluntarioen erasoak maiz eta gogorragoak izanem dira, lehenbiziko hilak hasiko dira aditzen.
1812ko Urtarrilaren 17an boluntarios de Navarra hiru tiroz egiñez 20º Regimiento de Infanteriako sarjentua Francisco Xavier hil eta bertze bi frantsa zauritu zuten Amaiurren. Sarjetua frantsa behitiko ostatuko atetik ateratzen ari zelarik hil zuten. Otsailan Frantsak, Amaiurko 27 urteko Juan Ramon Oyeregui, sarjentuaren heriotzarengatik preso hartu zuten (hila suertatu zen tokian bizi baitzen). Elizondoko kartzelera eraman zuten eta otsailaren11an urkatua izan zen. (erratzuko kontuak bloga).
1812. urtea amaitzean 10.000 gizon baino gehiagoko boluntarioak ziren eta Irunberrin trebatzen ziren. Echeverría y Cruchagaren agindupean bi batailoi sortu ziren, eta zalditeriako errejimendu bat, “Husares de Navarra”, hiru eskuadroiz osatua.
1813ko hasieran Espoz y Minaren Voluntarios de Navarra haunditzen doa, 6 batailon izane ditu eta berari Mariscal de Campo izendatzen diote. Ingelesek armekin , artilleriarekin eta uniformeekin hornitzen diote. Espoz y Minak, espainiar armadako ofizialengandik, Iparraldeko armada frantsesa distraitzeko misioa jaso zuen, jada Nafarroa menderatzen zuen, ekainean Iruñean izan ezik. Tropa hispano-ingelesek Gasteizen lortutako garaipenak frantsesak mugara itzultzera behartu zituen. Bailara aliatuak (Sir Hill) kontrolpean dute.
Uztailan, Iruñako gotorlekuan oinik dauden frantsei laguntza emateko asmorekin, Soult mariskalaren agindupeko erasoaldi berri bat emanen da. Uztailaren 25an d’Erlon jenerala Baztanen sartuko da (paso de Maya) eta Soult mariscal Orreagatik. baina, Wellingtonek berak, Soraurenen sarrera moztu zion (Uztailak 27-28). Porrot honen ondoren franska Baztan barna iparraldera bueltatuko dira.
Uztailak 25ean, 10.000 – 15.000 soldadu frantsa pastu ziren Amaiurtik, Uztaila 31an erretiratzerakoan etorri ziren 1.000 ( Aunitz bertze bide batzuk hartu omen zuten).
Erretiratzean, Amaiurren (uztailak 3) 70 urteko Malkorreneko Juan Francisco de Mazondo fusilatu zuten (erratzuko kontuak bloga).
Aliatuek uztailaren 25eko goizean kontrolatzen zutena, berriz ere beren eskuetan zuten. Wellington-ek bere armada mugan antolatuko du, “Division de voluntarios” barne. Baztangoizako herriak soldadu aliatuz beteko dira. Otsondo eta Amaiurren inguruan 6-Dibisiona (ingelesak eta Portugaldarrak), Arizkunen (Errazu, Baigorri) 3.Dibisioa, baita ere ingelesez eta Portugaldarrez osatua. Haekin batera baita ere Baztanen zeuden, Division de Morillo espainarrak eta doike! Espoz y Minaren Voluntarios de Navarra naparrak (gerrilari talde bat baino gehiago ejerzito erregular baten antza zuen).
Irailan Jose Gorrizen Division de Navarrako 3º Regimientoa Erratzun dago, Wellingtonek nahi du Minaren tropak Alduden sartzea, (aliatuen eskuetan dago), baita ere Otsondo aldean ibiliko dira…
Nafarroako boluntarioek Konbentzioaren Gerran eraman zuten banderaren antzinako erreprodukzioa. Baleztena familia karlistaren jabetzakoa. Argazkia Estella.info.
Irailak 8 Donostiako frantsak errenditzen dira eta Azaroak 1an Iruñeakoak! Frantzia inbaditzeko tenorea iritsi da!.
Aliatuen erasoa Azaroko 11 izanen da, Wellington armada Lapurdin sartuko da eta Ugarana (Nivelle) ibaiaraino gibelatuko dituzte fransei. Baina…bertzea aldetik Foy jeneral frantsa Bidarraien zegoela Goprospilen ( Lapurdin, Mondarrainen parean) zegoen aliatuen kampamendua; Division de Morillo eta Minaren bi batailonekin (3.a eta 4.a), eraso zuen, boluntarioen kapitaina Santos Ladron de Cegama zen.
Minaren eta Morillone tropak ongi defenditu omen zutela beren posizioa baina frontsak baionetaz Gorospilen, Antsestegin, Amaiur eta Erratzutik haratago bulkatu ziztuzten (frantsak 100 preso hartuko dute).
1813ko abenduaren 11an Napoleonek onartuko du Fernando VII Espainiako errege gise, baino gerra ez da akituko. Biharamunean Division de Navarrako 1º,2º eta 3º Regimiento Baigorri eraso eta sartuko dira. Mina berbera abenduan Baigorrin ezariko da (Garaziko gotorlekua erasotzeko asmokin) eta boluntarioak euskaldea garbituko dute.
Baina 1814ko Urtarrilaren 14an, Harizpe jeneral baigorritarra Baxenafarrokoko jendea eta Garaziko guarnizioa bildu ondoren Baigorri eraso zuen. “Division de Navarra-ko” boluntarioak Izpegi eta Buztanzelai aldera erretiratzea behartuz bere herria askatu eta berreskuratu zuen. Boluntarioak Erratzura eta Arizkunen babestuko dira.
Indarrak hartura otsailako14 Josef Gorriz-en boluntariaoak ( Division deNavarra-ko. 1º,2º eta 3º Rgto-ak), berriz Baigorrira abiatzen dira eta Piazuriko gotorlekua bereganatzen dute eta frantziarrak garaitzea ere lortu zuten Donibane Garazi, baja handiak eraginez. Bidean Baigorrin Harizperen etxea, Etxauz Jauregia, erreko dute. Momentu honetan gerrako frentea Baionatik Donibane Garaziraino gaten den bidea da.
1814ko Apirilak 6an Napoleon errenditzen da.
Jose Gorriz gerra amaituta, Nafarroako Boluntarioen koronela da, Espoz eta Minarekin batera Iruñeko gotorlekuari eraso egiten saiatu zen, non preso, degradatu eta fusilatu egin zuten. Bere hileta urriaren 10ean izan zen bere jaioterrian, Subizan.
Erasoa Fernando VII.aren (III. Nafarroakoa) jarreraren ondorioz gertatu zen, Napoleon garaitua, gerran militarrek oro har lortutako boterea murrizten saiatu zen, eta, kargu garrantzitsuenak, alkurniako ofizialei emanen dijo, gerrilari ohien kaltetarako.
Espoz y Minak bere ofizialen maila aitortu eta bere armada txikiaren unitate militarrak erregularrean sartu nahi zituen, baita ere Nafarroako erregeorde izendatzea nahi izan nahi zuen, baina Fernando VII.ak nahiago izan zuen Ezpeleta kondea izendatzea. Erantzun gisa, Espoz y Mina Garesen altxatu zen 1814ko irailaren 25ean eta Iruñera joan zen, baina, hiriburuko goarnizioa gehitu ez zitzaionez, Frantziara alde egin zuen.
Felix Sarasa 1816an espetxeratu zuten Espoz y Mina-rekin Franziatik korrespondentzia izateagatik. 1820 arte egon zen preso, Riego komandanteak 1812ko Konstituzioa aldarrikatu eta berrezarri zen arte. Tenore hortan ere Ezpoz y Mina gerrillari ohia Nafarroara itzuli zen kapitain jeneral gisa. 1821eko urtarrilaren amaieran, gobernu liberalaren aurkako altxamendu errealista zela ta gerrillak eta partida armatuak bueltatu ziren; Juanillo gerrillaria, Espoz y Minako sarjentu ohia, armaz altxatu zen, 1822 an Santos Ladrón de Cegama….Frantzestadako boluntarioak orain beraien artean (errealistak eta liberalak) guerrilla erabiliz borrokatuko dute, eta lehenego karlistadan antzeko parezido!
P.D. Franzestada garaian “guerrilla” eta “gerrilari” hitzak ez ziren erabiltzen, gerorago asmatutako hitza da. Frantsak partida armatuei brigantes “bandidoak” deitzen zieten eta beraiek artean “boluntarioak”.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
Memorias del general Don Francisco Espoz y Mina. Tomo 1 eta 2. 1850-51. Ministerio de cultura 2008. Cervantesvirtual.com.
“La Guerra de la Independencia”, por José Mª Jimeno Jurío.
«Zuen laguntza eta esfortzu onari esker gure erresuma batu eta baretu delako, poztu egin behar genuke denok». Katalina I.ak eta Joan III.ak Nafarroako Gorteei, 1507ko uztailaren 6an (Iñigo Astizen “Ezkutuko kronikak” 2012-07-07, Berrian irakurritakoa). Baña bakea gutti iraun zun.
Argazkia Pello San Millan.
Urte horretan, nafar erregeak Leringo kondea eta armada atzerritarra botatzea lortu zuten. Hau denon gustukoa izan zen, baitere beaumondar familiako aunitzentzat. 1508an Leringo kondea, Luis III.a Beaumontekoa erbestean hil zenez, bere semia Luis IV. Beaumontekoak aho betean erabaki zuen Gaztelako Erresuma laguntzea Nafarroa inbaditzeko. 1512ko Apirilean gaztelarrek inbasioa prestatu zuten, gaztelako Erresumako armada Gasteizen bildu zen eta uztailaren 10 Goizueta hartu zuten nahiz eta rmadaren gehiengoa uztailaren 19an Burunda eta Lekunberritik sartu zen.Uztailaren 22an Uharte Arakilen igaro zuten gaua eta egun bi geroago Iruñetik gertu dagoenAratzurin zeuden, kontra egitea ezinezkoa zenez, Katalina eta Joanes erregeek, buruzagi nagusiekin batera, Bearnora ihes egin zuten. Iruñeak ia ez zuen artilleriarik eta 6.000 eta 10.000 arteko biztanle zituen. Armada gaztelarra, ondo hornituriko 15.000 soldaduz osatua zegoen, uztailaren 24an Takoneran kanpatu eta uztailaren 25ean errendizioa sinatu zuen
Hiriburua lortuta, gaztelaniarrek ordezkariak bidali zituzten Nafarroa erresumeko gaztelu garrantzitsuetara errenditzioa eskatuz, hoirien artean Amaiurrera ere (erreinuko garranzitsuenetako bat bai zen). Plaza gehienek amore eman arren batzuk ezetz erantzun zieten eta hoietako bat ere, Amaiur izan zen…Baña abuztua aldera bertze batzuekin batera, Amaiurko “gaztelu baltza” eroriko da.
Ez zen egonen denbora aunitz gaztelua gaztelaniarren menpe, zeren urte berberako urriaren 18an Albreteko Joanen ejerzitua gau eta egun bat sitiatu ondoren (Florencio Idoate bildutako dokumentazioan) gaztelua berreskuratu zuten eta gazteluko alkaide gise, Ezpeletako Xelen gelditu zen. Amaiurko gaztelua Nafar legitimistentzat arras garranzitsua zen, gaztelutik, Baztan harana eta baxenafarrako zati gehiena kontrolatzen bai zuten. Azaroaren bukaeran Xelen eta bere gizonak Amaiurko harresietatik Joan Albreten armadaren atzeratzea (Iruñako sitio uztea behartuak izan ziren) ikusi zuten eta bakarrik gelditu arren gotorlekua mantenduko zuten.
1513ko urtea hasi bezain pronto, Juan II.na Aragoiko erregea eta 1507tik Gaztelako Koroako erregeorde zena ejerzito haundi bat prestatzen hasi zen, bere helburua Amaiur hartzea eta Frantzia inbaditzea zen. Ejerzitoa iristeten zen biztartean, Baztandar Beamondarrak Martin Ursua kapitaina eta Etxaideko jauna buru zutela, Diego de Vera gobernazaile gaztelaniararen aginduak betez gaztelua eta agramondarren dorretxeak erasotzen zuten. Ursuako kapitainaren liskar hoietako batean gazteluko hamar agramondar hil zuten, Xelenek Urtsutarra botatzia lortu zun eta haren atzetik Bozateraño joan zen, baina Arizkundik beahomandar ta gaztelaniar gehiago atera zizaion eta alkaidea gaztelura bueltatu zen
Bertze eraso bat Vera gobernadorea eta Villalba koroneln aginpean izan zen, hauek gazteluraño iritsi ziren eta gaztelua setioan jarrin zuten, baña eskerrak Pedro mariskala eta Velez de Madrano mila oinezko eta 50 zaldunekin agertu zirela, gaztelaniarrek alde egiñez. Ursutarra berriz ere Ursuan babestu zen Nafarroako Pedro errenditzeko eskatu zion eta errenditzen ez batzen, harrapatutako presoak hilez meatxatu zion. Ursuako Martin jakinda Iruñetik gaztelaniarrak bidean zeudela ez zen errenditu eta mariskala gizon zintzoa zenez…bahituak ez zitun hil, eta dorrea errenditu gabe gaztelura atzera egin zun.
Azpilkuetako herria, ezkerrean Dorreberria ta eskuinean San Andres eliza. Argazkia Pello San Millan.
Honen ondorioz pixkanaka pixkanaka beahamondarrak indartuz joan ziren eta Baztanen gaztelaniarren presentzia haunditu zen eta tenore hontan “Azpilkuetako dorren” liskarra eman zen. Valentin de Jaso kapitain agramondarra ta 30 soldadu naparrak, inguruan arriskurik ote bazen aztertzen ari zirela, gaztelaniarren hiru edo lau konpañiekin topo egin zuten. Naparrak Azpilkuetako “dorretan” (Jasotarrenak zirela) babesa hartu zuten eta Martin Ursua eta Monndrago kapitaina dorreak sitiatu eta bi aldean artean borroka izan zen, artilleria erabiliz baña naparrek amorea ez zuten eman. Erresistentzia honek bere ondorioak izanen du.
Apirilako ondarreko astean dena amaitu zen, Behamondeko Franzets oinizko bi mila gizon, 300 zaldun eta artilleria piezekin iritsi zen, berarekin baztandar behamondarrak zeuden, gaztelua defenditzera etorri ziren tropak Vera eta Villalba koronelen ejerzitiak uko egin zuten, hori ikusita Pedro Mariskala gaztelua utzi eta armada ttikia Urdazubin bildu zun. Apirilako 25an gotorlekua eta Baztan osoa gaztelaniarren esku geratu zen.
Gaztelaniarrek gazteluko alkaide gise Anton Alguazil patu zuten eta honek indarrez eta gogoz baztandar agramontarrak errepresaliatu zitun. Horren adibidea lehen aipatu dugun “Azpilkuetako dorreetako” liskarran gertatutakoa da, errepresalia gise 1514an Cisneros kardenala aginduta, Alguazilek Azpilkuetako dorrea bota zun eta Mondragon kapitainari, “borda” erretzea agindu zion.
Arraztoa “palazioa”. Argazkia Pello San Millan.
Honi buruz irakurritako liburuetan “Azpilkuetako dorreak” aipatzen dira, baño argi dago dorre bat soilik zela eta “bertzia”, aipatzen den erretako “borda” da edo obe errana, Azpilkuetako etxe-palazioa, Urrasungo Arraztoa izanen da!. Bai dorrea ta bai borda, Jasotarrenak ziren, dorreak Azpilkueta familiaren bidez eskuratuak eta borda, Urrasungo Arraztoa, (gero Palazioa bezala zautuko dena) Joan de Jasok (Xabier sainduaren aita) 1511an erosita. Erautsien lekukoa izan zen Azpilkuetako San Andres elizako Miguel Lasa errektorea dionez, dorrea bota eta “borda” erre zuten, baita ere dio dorrea eta honi inguratzen zion harresia berriak zirela. Bertze lekuko batek, 70 urteko Bergarako Martxintok dio dorrea “almenak” zitula eta borda, landutako harlauzaz (harrizko sillareak) egiña zegola (datuak Pedro Esarteren “Fancisco de Jasso y Xabier” liburutik hartuta daude) .
Bertze gauza izanen zen jakitea non kokatua zegoen eta ze eraikin osatzen zute dorre hori. Batzuk diote gaur egungo Dorreberrian egonen zela, gehienbat izenagatik (lehenago bertze dorre zaharrago bat izanen zen toki berberan), baño baita ere Dorreberriaren ondoan Dorrea izeneko etxe bat dagolako eta jakina da, garai haietan dorreak defentsako eraikinak zirenez, eguneroko bizitzarako, ondoan harrizko etxe erosoagoak egiten zutela. Bertze teori bat dio akaso Azpilkuetako dorrea gaur egun herriko San Andres eliza hartzen dun lurretan egonen zela, zeren garai haietan herriko eliza Urrasun zegon eta XVI.mende bukaeran gaurko tokian altxatxen den eliza ondare batzuk zirela aprobetxatuz, ereiki zen!.
Dorrea falta denez historiaren pista segizea zalla da eta faltatze hori “jakintsu” batzuei nahastu die ta guzti!!. Adibide guise, Francisco Escaladak 1917ko ” El palacio de la madre de San Francisco Javier en el Baztan” idazlanan, Azpilkuetako dorrea, Arraztoa jauregiakin nahasten du. Palazioan Xabierrko armarria aurkirtzen du (zortzi puntako eukal izarra “karbunkoa” ilargiarekin eta baztango xakea) eta proba bezala erabili arren argi dago, Arraztoa, aipatutako “borda” dela. Zeren lekukoak aparte, baita ere horrela dela argitzen digute, 1519an Maria Azpilkuetak (Xabier santuaren ama) eta 1520an Juan Azpilkuetak (saindu naparraren anaia) bere amaren izenean, “errege katolikoak” bere familiarenak ziren eta bota ta erre zituen; Xabierreko gaztelua, Azpilkuetako etxe-palazioa eta herri berberako dorreak, ordaintzeko siñatutako errekalamazio eskariak.
Jakinda “borda” Azpilkuetako Arraztoa etxea dela eta Jatso doktoreak etxea konkista hasi zen urte bat lehenago erosi zula, 1511ko apirilaren 2an hain justu, pentsatzekoa da Joan Jasok kortean zeukan kargoagatik eta konkista aintzinetik kusten zelako, gaztelu indarsu eta leial baten inguruan berea propio zen (Azpilkuetako dorrea emazteraen familikoa bai zen) eraikin bat izatea, badaezpada! nahi izan zula. Erran behar etxea Azpilkuetako izan eta Azpilkuetako etxe-palazioa agertzen den arren Amaiur ondoan dago eta Jasotarrek, barridetasuna Amaiurkin izan zutela, zeren Arraztoa, eliza aferetan Amaiurkoa omen zen, (etxeko nausiak Amaiurko elizan aulkiak zeukaten). Jaso Doktorea Baztanen zun etxeaz guti gozatu zun, 1514an errez gain Jasotarren buru, bi urte geroago zenduko bai zen.
Ez dut uste uztailak 2ian Amaiurren egin behar den “Amaiur 2012 Haien ametsa gurea da” ikuskizun artistiko-musikalan konkistako zatitxo hau aipatuko den, gehienbat 17-18 urteko konkistan luzean gertakizun ttikia bai da, baña polita da jakitea (bederen nik uste) Amaiur inguruan dagoen bertze erraikin ttiki bat, gaztelaniarrei aurre eta erresistitu zula eta gaztelua bezala, gaztelaniarrek suntsitu zutela!…eta denborarekin, gure Nafarroa maitia bezala, berrriz indartsu eta ederra altxatua izan zela.
Ondo izan eta Uztailan 21an Amaiurreko Arretxe etxalde aurreko zelaian ikusiko gera, ” Haien ametsa gurea bai da”.
Post hau iteko hurrego web horriak eta liburuak erabili dira.
Iñaki Sagredo Garderen “El castillo de Amaiura través de la historia de Navarra” (Pamiela 209).
Pedro Esarte Muniainen “Francisco de Jasso y Xabier y la época del sometimiento español de Navarra” (Pamiela 2005).
Peio J. Monteanoren “La guerra de Navarra (1512-1529). Crónica de la conquista española” (Pamiela 2010).
Lehenengo gauza erran, post hau bertze baten ondokoa dela, obe errana aintzinako “Pedro Mari” artikuloaren osagarria da. Hortan konbenzio gerra zer izan zen, noiz izan zen eta baztanen gertatutakoa (frantsak hilabete exkax batean bailara konkistatu zuten) aipatu omen genun, huntakoan 1794ko urte horretan konbenzionalistak baztanen sartutako lehenego egunak zehatzago kontatuko dugu eta horretarako zonalde honetan buruzagia izan zen Joseph Urrutia teniente generalak bidalitako “parteaz” baliatuko gera.
Urrutia jenerala Francisco Goyaren margo batean. Museo del Prado. Wikipedia.eu.
José de Urrutia y de las Casas 1739ko azaroaren 19an Zallan sortutako- militar eta ingeniari bizkaitarra izan zen. Lehenengo ikasketak Balmasedan egin ostean, Bartzelonara joan zen hango akademia militar batean matematika ikastera. 1755ean Fernando VI.a erregearen garaia zela Spainiako armadan sartu zen. Konbentzio Gerra Nafarroan izan zen, Baztanen eta Erronkarin. Erronkarin garaile atera zen etan Baztandik…alde egin behar izan zun.
1794ko ekainaren 11an Joseph Urrutia teniente generalak, Nafarroa eta Gipuzkuako “general en jefe” den Ventura Carori bidalitako gutunan, Baztanen ekainako 3tik 6ra bitarte gertatukoa azaltzen dio.
Gutuna hasten da erranez egun horietan berak, borrokako bigarren lerroan aurkitu dela, etsaiari bere troparen gutxitasuna erakusi ez nahian. Hilabeteko 3an konbentzionalak Baztanen sartu dira Alduidestik etorrita Berdaitzko lepoa pasata Erratzuko mendi ingurueta fuerte in dira. Erratzuko eskuin “frankoa” meahatxatuta dago zeren Arrizorrozko magaleko basoan frantsak ezkutatu dira eta Izpegin, (Elorrietako lepoan) Urrutia tenientea daukan 20 soldadutako destakamendua arriskuan geldituz.
Teniente bizkaitarra pentsatuko du Izpegira soldaduak erreskatatzera joaten baldin bada, tranpa bat izanen dela eta ezkutatutako erreboluzionarioen enboskada batean eroriko dela . Baña hala pentsatu arren gutunan idazten du, Erratzutik Izpegi aldera bere 20 gizonak laguntzera atera behar denean, berriak etortzen zaizkiola Amaiurko “villa-ko” postua erasotzen ari direla. Frantsak ez dira Erratzu inguruan gelditu baizik Amaiur inguratzen duten mendietan daude, Alkurrunzen, Gorrmendin eta Larron ain zuzen. Urrutiak dio Izpegira joaten ikusiko bazioten, frantsak tita batean Amaiur hartu eta Azpilkuetaraño jaitsiko ziren eta bera inguratuta geldituz gain, Baztango “atea” irekita geldituko zen. Hori ez gertatzeko Tenientea 3 eta 4an bitarte Erratzutik atra eta Arizkuneraño (Errazu eta Arizkun artean aipatzen du) gibelatzen du bere postua.
Ekainaren 5an 16:00al aldera etsaikak “Tarzea” inguruan erasotzen dute, Erratzuko Iñarbil auzoan sartzeko asmoarekin. Hauei aurre egiteko Erratzun dagon Geronimo Cifuentes koronela bidaliko du, honen aginpean Galizia konpañiako 160 soldadu, Burgos probintziako konpañiako 12 eta Erratzu eta Arizkungo herritar batzuk egonen dira. Borroka ondoren Urrutia tenientea gutunan dio, 12 soldadu frantxak hil zutela eta beraiek soilik lau zaurituak izan dutela (horietatik 3, zauri ariñekin). Bertzealdetik egun guztian Maiako fortinetik begibistan izan ziren frantzialo konbenzionalak eta egunean zehar tiro batzuk gurutzatu ziren (bi zaurituak izan zirela aipatzen du)
Ekainako 6an konbenzional frantsak mugitzen dira eta mendietatik jaustsi eta Amaiurko “reduktoa” inguratzen dute, gañera soldadu frants partida bat Azpilkuetara iritsi ziren. Urrutia teneientea, segidan Gaspar de Paternó Mariskala (Mariscal de canpo) San Miguel basaelizara (Bozate gañan) bidaltzen dio Amaiur erasotzen bazuten, lehenbailen sorotstatzeko. Mariskala “Prizipearen batailonarekin” igoko da ermitara eta batailonako Henrique de la Mata Linares sargentua bidaliko du Amaiurrera, zehazteko zer ari den gertatzen herri hartan. Sarjentua ikusiko du etsaia Alkurruntzen dagola eta Azpilkueta aldera mugitzen ari direla. Bidea libre dagola ikusita, Paternó mariskala berbera urbilduko da Amaiurko gotorlekura (gaztelura, 1794an gazteluan zegoen tokian gotorleku bat altxatu zuten), handik ikusiko du konbenzionalistak Gorramenditik (Orramendi idazten du) bi kolumnetan jausten direla. Erratzutik errefuertzuak bidali zun eta ondarrian Joseph de Etxenikeren aginpean zeuden Azpilkueta, Elbete eta Elizondoko kuarteleko herritarrak eta “Castillako granaderosen” bi konpañien laguntzarekin, etsaiak alde egitea, lortu zuten.
Urrutiaren nagusia den Ventura Carori bidalitako partea amaiatzen du erranez, etsaiak bederen 160 baño gehiago direla zeren kopuru hori baño guttiago izanda, ezingo zuten hartzen duten zabalera hartu, pues frantsak, “Orramenditik” Izpegiraño zabaltzen dira. Gutuna ekainaren 11an siñatua dago eta azken lerroak diote ekainak 6tik ez dela bertze erasorik izan eta egun hoietan izandako borroketan 5 hildakoak eta 111 “baja” (zaurituak, desagertuak eta atxilotuak) izan ditula.
José de Urrutia y de las Casas-en edozein biografian, Pirineoko gerran (konbentzion gerran) nabarmendu zela aipatzen dute, baña nabarmentze hori Kataluñako frentean lortu zun, hainbat garaipenak lotu baiz zuen, Rosellonen, Zerdeñan… Carlos IV .nak gerra amaituta “Capitán General de los Reales Ejércitos” izendatu zion. Baina garaipen guzti horiek izan arren, erraten ahal da Baztanen ez zela atera garaile zeren jakiña da Ekainak 7rako, frantsak indartsuak direla Berdaitztik sartu (fortinarekin egin), Izpegiraraño eta Izpegitik Amaiurreraño eta garbi zeukaten, Amaiurko “gaztelua” (fortina) helburua dela. Konbentzionalak ez soilik gaztelua lortuko zuten baizik Baztan osoa ere, bi hilabete exkasean Amaiurtik Almandozera zabalduko dira, herrietako elizak arpilatu eta erreko dute, gañera erasoaan aurreran eginen dute Donostia konkistatu ta guzti.
Urrutia teninte jeneralak eta etorkizunean (gerra ostean) “Capitán General de los Reales Ejércitos” eta Ejerzitoko Ingeniero Jenerala (1797) izandakoa, “Señorio de Bizkaiko aita” eta “Grande de España” (azken titulo hau ez zuen onartu) izendatutakoa eta hainbertze plazetan garaile ateratakoa … Baztan, frantziar erreboluzionarioen eskuetan errortzea, ezin zun sahiestu !!!.
Post hau iteko erabili den materiala;
Biblioteca Nacional de España webguneko hemerotekako “Mercurio De España, Junio 1794″ (imprenta Real) pdf artxiboa.
euskonews.com webguneko Konbenzio gerrai buruzko artikuloa.
Orain dela lau urte, blog honekin hasi nintzenean eta astero astero (ta batzutan “astiro”) baztani buruzko kontuak, gertakizunak, kondairak, folklorea eta gehienbat bitxikeri “histerikoak” (barkatu, historikoak idatzi nahi nun) biltzen eta haizegoaren bidez plazaratzen dudanatik, gehien “harrapatu” didan gaia, Karlistekin eta karlistadekin zerikusia duen guztia izan da. Lau urte haetan gai honen iguruan hainbat post idatzi dugu; gerrak lehena eta bigarna, Larremiarko bataila, Espoz y Mina eta Lekauzko afera, Baztango famili karlistak, Don Carlos VII sarrera eta harrera, Artxuriako bataila, Karlisten “eboluzioa” batzuk euskal nazionalismora ta bertziak reketetera… Karlismoari buruz zerbait dakitenak diote, XIX. mendean sortutako mugimendu politiko legitimista honek Baztanen presentzia haundia izan zula eta izandako bi gerretan (bederen hasieran), kalistak nagusiak izan zirela ia ia ibar osoan. Hau guztia egia izanez ez da ahazten ahal kontrako alderdia (liberalak) presentzia haundia izan zutela eta dioten bezala Baztango herri gehienak Karlista baziren, herri batzutan liberalak nagusiak ziren, Erratzu, Irurita, Amaiur, Elizondo erdia…”bitxia” da, idei liberalak zituen famili batek (ezkontza bidez lotutak) Gaston-Irigoyen-Echevertz familia, herri “liberal” hoietan hainbat jabetzak izatea!!
Huntan, karlistak bazter batean utziz protagonistk liberalak izanen dira. Baztandar “liberal” hauei buruz zerbait prestatzeko asmorekin, Baztango liburutegira hurbildu nintzen eta Nafarroako historioko apaleko liburuak kuxkuxeatzen ari nintzela ta, posit horiz betetako liburu batekin topatu nintzen. Liburua “Diccionario Biografico de los Diputados Forales de Navarra (1840-1931)” zen eta hainbat horri, aipatutako posi hoiekin markatuta zegoen eta zein izan zen nire sorpresa, konturatzean marka hori guzti horiek, izandako baztandar ahaldun guztiak (urte horietakoak) seinalatzen zutela! eta norbaitek kriston lana aurreatu zidan zeren diputado horietako gehienak liberalak ziren eta horietatik aunitz! aistion aipatutako Irigoyen, Gaston ta Echeverz abizenak zeukaten!!!
Normala da, liburuan agertzen diren hamar baztandar diputatuetatik hiru ezik liberalak izatea, hauek gerra (Lehen Karlistaldia) irabazi bai zuten eta egoera politikoa aldatu zuten. Gerra ondoren (1833-1840) dena aldatu zen. Gerra aintzin, Nafarro garaia kateatua egon arren ( “Navarra tiene cadenas” abestia dion bezala) erresuma izaten segitzen zuen eta oraindik erakunde propioak mantentzen zun, hoien artean Nafarroako Erresumako Aldundia.
Nafarroako Erresumako Aldundia, Nafarroako erresuman 1501ean sortutako erakundea izan zen eta gure aberria konkistatu arren 1839 arte mantendu zun. Erakundeak Nafarroako Gorteak ordezkatzen zituen bilduta ez zeudenean bere aginduen betearazte kontrolatu zezan, 1501tik sei ahaldun izan zituen, eta 1678tik 1839ra zazpi, hauen helburua zergak kudeatzea eta foruak defenditzea zen. Aro modernoan zehar bere betebeharrak gehitu zituen: herri-lanak, mendien zaintzea eta udal kudeaketa.
Liberalismoa Nafarroako Erresumako Aldundiarekin amaitu zuen, Nafarroako erresuma ezabatzen du (“Nafarroko erreinua” esaldia desagertzen da paperetik eta txanponetik) eta zentralismoa inposatuko du, hasiera batean Cadizko Konstituzioarekin, 1812an eta 1820an sahiatuko dira, baina ondarrian Gerra Karlista irabaztearen ondorioz (1833-1840) inposatuko dute. 1841an Lege Hitzartua ( XIX. mendean Nafarroako izaera politikoa aldatu zuen legea izan zen) ezarri ondoren, Nafarroa garaia probintzi arrunt batean bihurtuko da eta Erresumaren bertze erakundeak bezala, Nafarroako Erresumako Aldundia indargabetu zuten etaNafarroako Foru Aldundiasortuko dute (Hasieran Nafarroako Aldundia izena bazuen ere, 1867 eta gero Foru “abizena” hartu zuen). Gainera 13. artikuluak gobernadore zibil herrialdeko aginpide zibil nagusien bilakatu zuen, Espainiako probintzien moduan (guzti horretaz ,Angel García Sanz Marcoteguiren liburuaren izena ta data).
Lehendabiziko Aldundia zazpi ahaldun zituen: merindade bakoitzak bana, Iruñea eta Lizarra izan ezik, hauek bi bai zituzten. Erakunde berriak lehen Erresumako Aldundia eta Nafarroako Batzordea zituzten helburu eta eginbeharrak batu zituen. Aipatu dugun bezala, Foru Aldundiako ia ia 100 urte hoietan Baztandik atra ziren edo izan ziren diputatu gehienak “liberalak” ziren. Osotara (liburuan agertzen denez) 10 ahaldun baztandar Iruñan egon ziren eta hoietatik hiru ezik; Rafael Gaztelu Maritorena (Euskaroa), Antonio Iturria (karlista) eta Gerardo Plaza Arquia (Karlista), bertze zazpiak, idei liberalekoak izan ziren, batzuk monarkikoak, bertzeak fusionistak, baten bat errepublikanoa, baño guztiak liberalak!. Markoteguiren liburu astunan diputatuen biografia zehatza azaltzen denez, post honetan sakontasunan sartu gabe, beti bezala “bitxikeri” historiko (eta histerikoak) nabarmenenak ezagutaratzen sahiatuko gara.
1840ko irailako jazarraldiko Domina (1841)
Fermin Gamio Elizalde.
(Ziga, 1775ko Irailaren25/Irurita 1856ko azaroaren 3).
Zigaurreko Elizalde sortetxea zuen eta 1841ko urtarrilaren 1ahaldun kargoa hartu zun. Liberal aurrerakoia izan zen eta 1840ko irailaren jazarraldiagatik (Maria Cristina erregiñari erbesteratzea beharzen duen altxamendua eta Espartero liberalak Espainako Errejentzia emanen diona) kondekoratua izanen da.
Hiltzean 3.000 “reales de vellon” utziko ditu mezak kantatzeko eta bertzeak bertze, 80 Baztango “miserikordiarako”.
Tiburzio Irigoyen Hualde.
(Erratzu 1800ko apirilaren 15/Iruña 1871ko otsilren 15).
Tiburzio Nafarroako Foru Aldundiako 1840ko lehenengo hauteskundetan distrituko botu geienak lortu zuena izan zen, 1847 berriz hautatua atera zen eta 1848an aldundiak naparrei karlisten aurkako (gerra berri bat izan behar zela dirudi bai zuen) bidaliko zirkularra siñatu ta sustatu zun. 1860an ere diputatua atera zen.
Bernardo Iñarra Ezcurra.
(Elizondo, 1812ko urriaren 21an/ 1888 ?
1871an diputatu forala atera zen eta 1874arte egon zen eta bitxikeri bezala aipatu, garaiko europar dirudun aunitz bezala (moda bai zegoen) “espiritista” ideiak zeukala.
Bere testamenduan aipatu zun bere hiletak xumeak izateko eta “pompa” haundirik gabe ospatzeko. Elizondon izaten baldin baziren Iruñako “bigarreneko” hileta bat bezala ospatzea azpimarratu zun. Baitere Elizondon ohitura zen ogia eta argizariak eramatea ez egitea, argi utzi zun. Elizkizunaren gastua bere ustez “inutila” zenez nahiago zuen diru horrekin 15 urtez bere omenez eta bere lehenengo emaztearen arimaren omenez meza bat urtero ospatzea!!!…ah!, baita ere erren, Baztango miserikoardiarako 500 real utzi zula.
Jose Maria Gastón Echeverz.
(Amaiur, 1819ko abuztuaren 3/Iruña, 1882ko urtarrilaren 20).
Aita Erratzuko Iriartea etxekoa eta ama Amaiurtarra. Zaragozan ta Valldaoliden ikasi zun eta 1848an Iruñan bere bizilekua ezarri zun. 1854an lehen aldiz diputatua atera en (kargua otsailan artu eta urte berberako abuztu artio egon zen). 1854ko biurteko aurrerakoia (bienio progresista) ekarriko zun erreboluzioan parte hartu zun Iruñako milizia militar baten kapitaina gise. Bienio horretan Kortetako diputatua izanen da . 1862 eta 1865 berriz hautatua izan zen Foru ahaldunbezala. Urte horretan eta 1866ko Uztaila artio Nafarroko gobernadore zibila izan zen. Polmika haundi batean barne (Arturo Campionek salatu zion emaitzetan iruzur egin zula), 1880an berriz hautatua atera zen. 1881a Bigarren aldiz Nafarroako gobernadore zibila izanen da eta postu hau (Campionek erranda) “euskaroei” erasotzeko eta borrokatzeko erabiliko du.
Baztandar honen bizitza politiko luzean, beti liberal mugimendu inguruan ibili zen, hasmentan liberal moderatua izan zen gero Union Liberalekoa, baitere liberal fusionista eta bere azken urteetan errepublikanismoaren alde agertu zen. Politika gizon peto petoa izan zen eta hainbertze aferetan lan egin zuen; Mendizabalko desamortizaziko legea aplikatzerakoan gogor eta gogoz ahalegindu zen Baztango lur ta mendi komunalak salbuetsik egotea, Orreaga-Luzaideko errepidearen promotorea izan zen, biurteko garaian partehartzea haundia izan zun1856ko Espainia eta Frantzia arteko mugen trataduan (Espainiaren eta Frantziaren arteko mugak ezartzen da tratado internazional horrekin), azken gerra karlista ondoren kalte-ordainetaz (indemnizazioaz) arduratu zen…
Miguel Maria Zozaya Irigoyen.
(Erratzu 1822ko uztailaren 8/1896ko irailaren 15).
Juan Jose Zozaya Etxenike eta Manuela Irigoyen Dolarearen Erratzuko Etxenikea jauregiako nagusien semea zen . Idei liberaleko personaia , 1845tik Baztango alkatea hainbat alditan izana eta gerra karlistadetan Baztanen prestatutako zebitzuagatik (liberalei) “Isabel Katolikaren Real Ordearen” zalduna izendatu zuten.
1863 legebiltzarreko kide (Kortetako diputatua) liberal atera zen eta 1865anberrautatu izan zen. 1881an Iruñeko “El Navarro” egunkari liberaleko bultzatzaile bat izanez. 1882an Foru alduindeko diputatua atra zen.
Hil zenean familiaren ekonoia arras ona zenez 5.000 pzta utzi zun Baztango zaharretxerako, eta bere emaztea Mikaela Maritorenak 1913ko Erratzuko uholdeak sortutako kalteak arintzeko 10.000 pezeta eman zun.
Fermin Iñarra Etxenike.
(Elizondo, 1850ko apirilako 20/Donosti 1911ko urtarrilaren 12an)
Uste lieberala zen (1868 “cortes constituyentes-ko” hauteskundetan Liberal Fuerista Monarquico alderdirako botua eskatu zen) baña politikoki ibilbide independientea eraman zun, konserbadoren, liberalen eta euskaltzaleen (euskaroak) artean kulunkatu zen, hori bai! beti garbi ta argi utzi zun bere antikarlismoa!!
1873an, karlistak ondasunak bahitu zizkioten. Gerra ondoren, berari egin zioten berbera Junta karlistako kidei egitea, aldi bat ta bertze sahiatu zen; 1875an,1878 bere erreklamazio kexakin segitu zu eta dirudienez ez zun ja lortu zeren 1890ko abuztuan kexa, Nafarroako kapitan jeneralari azalduko du.
1877an sortutako Nafarroako Euskara Elkargoaren (Asociación Euskara de Navarra) bazkide-fundatzailetako bat ian zen eta erakunde honek 1879an Anton Abbadiaren laguntzarekin antolatutako Hego Euskal Herriko lehenbiziko Euskal Lore Jokoak Elizondon izatea zerikusi haundia izan zun Fermin Iñarreak.
‘Foruen estatua’, Gamazadaren ostean egina. Argazkia Wikipediatik hartuta dago (creative commons).
1883 ahaldun atera zen eta Diputazioko sesioak publikoak izateko eskatu zutenen artean lehenegotakoa izan zen. 1893an Gamazoren aurkako Iruñan izan zen manifestazioaren batzorde antolatzailearen lehendakaria izan zen, baita ere “gamazada” ostean altxatu zen “Foruen estatua-ren” batzorde exekutiboaren lehendakaria izan zen.
Bere bizizaren bukaeran “egurra” toki guztietik ematen zioten. “El Pensamiento Navarra” aldizkaria (karlista joera zeukana) gaztetasunaren anti-karlismoa berrpiztu zizaiola baieztatzen zun, bertzealdetik alderdi liberaleko “El Democrata Navarro” egunkariak anti-liberal bat zela zion!, berriz Euzko Alderdi Jeltzalearen “Napartarra” bere “navarrismoa” eta euskal kulturaren konpromisoa nabarmen du zun.
Juaquín Maria Gaston Elizondo.
(Irurita, 1858ko irailaren 6/1937ko irailaren 14).
Jose Maria Gastón Echeverzen semea zen, abokatua eta Arizkunen, Erratzun, Iruritan Etxalarren etxeak, bordak, lurrak eta idizelaiak(iratze tokiak) zitun, baitere Iruñeko bi etxen nagusia zen eta Los Arkosen ehunka lursailen jabetza zuen.
1881an Iruñeko alderdi Liberalaren batzordekidea zen. 1886an eta 1888an diputatu foral gise atera zen. 1992ko abenduan Arabako gobernatzailea izen datuko dute, eta 1893 eta 1894 urteetan zehar izandako “Gamazadan” bere kargutik dimitituko zuela erran arren ( Sagastaren gobernuaren Ogasun Ministroak, German Gamazo liberalak, ezarritako zerga-araubidearen kontra zegola aipatu zun) ez zun dimititu eta Gobernuak 1894an, Caceresko gobernatzailea izendatu zion.
1896an Iruñetik Espainako kortetako diputatua hautaua izan zen. Hauteskunde-kanpain horretan napartar aunitz “edecán de Sagasta” eta “Gamazoren esklabua” deitu zioten eta “gamazadan” bere kargua galtzeko beldurragatik atxikitu ez zenez, hautagai anti-fuerista ta gamazista zela erraten zen.
1904an “El Democrata Navarro” egunkaria liberalaren sustatzailea izan zen, 1906an “Director General de Penales” izendatu zuten, 1909an Zaragozako gobernatzailea izan zen eta 1911an “Director Gueneral de Prisiones”. 1917an Karlistekin aliatu zen eta “El pueblo Navarrotik” liberalismoaz ahaztu zela egoitzi zioten.
1920an Amaiurren zeukan lur batzuk uztea eskatu zioten, bi urte geroago 1922ko ekainaren 30ean lur hoietan (garai batean gaztelua zegoen lurretan) monolito bat inauguratu zen. Monolitoa, 1521-22 Amaiurko gaztelua defendatu zuten nafarren omenez zen.
1930an diputatu forala eta ahaldun nagusiordea zen (Kargu nagusia Gobernadore Zibilak zuenez, barneko kargu nagusia ahaldun nagusiordearena izan zen). 1931ko apirilako 21 errepublika ezarrita bertze diputado guztiak bezala “zesatua” izan zen.
Errepublikano-socialista blokearen presioa zela eta, Gobernuak Batzorde kudeatatzaile aukeratu zuen apirilaren 25ean, epe hontan zazpi aldundietatik (merindade bakoitzeko bat) errepublikanoak gehienak ziren, sozialistak, jaimista eta monarkiko batekin batera. 1934ko Iraultza eta gero ( Asturian izandako sozialisten, komunisten eta anarkisten altxamendua), Nafarroako 32 ezkertiar udalak indargabetu zituzten eta kargu berriak aukeratu behar izan zituzten aldundirako. 1935ean sortutako Batzorde kudeatatzaileaan Comunion tradizionalistakoak sartuko dire eta hemendik aintzin gerra zibila bitarte eta ondoren foru alduindako “kutsua” erabat aldatuko da eta aldundi gehienak karlista tradicionlistak eta falanjistak izanen dira eta doike! baztandar eta baztandar jatorriko diputatuak izanen dira.
1979ko apirilaren 3an lehendabiziko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak izan ziren, Nafarroako Foru Aldundiak 1839 eta 1984 artean iraun zuten, urte hartan Nafarroako Gobernuak ordezkatu zuen. Demokrazia izenerekin zauztzen den garai hontan baitere Baztandar edo Baztanekin lotura izan duten ahaldunak izan dira; Sotero Etxandi, Paula Kasares, Rakel Goñi…gaur egun Nafarroako Foru Aldundiaren ondoko honetan Baztandar bat bada Begoña Sanzberro Almazdoztarra da eta gainazaleko “hausnarketa” bat egiñez, foru aldundiaren historioan (1840-1984) nagusiak izan diren bi alderdien zerbait dauka. Alde batetik, bere alderdia konserbadorea, katolikoa, foralista… denez “karlista kutsua” dauka eta bertzetik, U.P.N-tik Nafarroa soilik, espainako bertze probintzia dela defenditzen bai dutenez (ia ia, konkista izan zela ezeztatzen dute!! baizik anexio baketsu bat), liberalen ideia zentralistarekin parekatzen ahal zaie…beno, blog honekin katedra ezartzea gure helburu ez denez, hausnaketa arin hauekin ausartzen gera!!
Post hau iteko hurrengo materiala erabili dugu;
“Diccionario Biografico de los Diputados Forales de Navarra (1840-1931)” . Nafarroako Gobernua (1996) liburua. Angel García Sanz Marcotegui.
Pasaden astean Nafarroako konkistaren inguruko marrazkitxo batzuk iten aritu naiz, marrazkiak Baztan ikastolan izan duten aste kulturalaren barnean ikaslei irakurri zaien bi ipuintxo apaintzeko izan dira. Ikastolako aste kulturalaren gai orokorra Nafarroako konkista zen eta marraztutako 11 laminak “Amaiurko gaztelu Baltza” eta “Joe…beti borrokan!!” (Nafarroako historioa) izeneko idatz-lanetarako izan dira. Aste hauetan etxean nabaria izan da, Ikastolan gogoan izan dutela Nafarroako konkista eta gure historioaren hainbat pasarteak eta istorioak jorratu dutela. Polita eta xarmanta da hamar urteko alabari entzutea, Albako dukea nafarroan sartu zela eta Nafarroako errege ta erregiña alde egin behar izan zutela edo sei urteko semeari, gomaespumako ezpata “en mano” ohe gañean saltoka eta ohiuka; Jaime Belaz Amaiurko kapitaina naiz eta ez naiz errendituko!! erranez.
Gauza da, konkista buruzko bertze gauz batzuen artean arras ongi jakin ta ikasi izan dutela gure eskualdean (Amaiurren) gertatutako pasarte garrazisuena, bai liburuak irakurri dutelako (koxkorrek), bai ipuiñak kontatu zaielako eta baita ere gazteluko aztarnetan “murgildu” zirenean (bisitan) Ixabelek gazteluko hainbat istorio aipatu zizkiolako!. Haurrak (bederen etxekoak) badakite nortzuk ziren Jasotarrak, baita ere Belaztarrak, aita ta semia eta hauek Iruñan pozoinduta hil zirela ere, bazirela 200 napar (agramondarrak) gazteluan eta kanpoan gaztelaniar pile! (ta behamondarak ere)…
Haurrak ikasi duten bezala, gehienok badakigu nortzuk ziren (bederen izenez) Amaiurko 1521-1522ko pasarte hortan gaztelua defenditzen egon ziren personai nagusiak; Jaime eta Luis Belatz, Xabierreko jauna eta bere anaia Juan edo Mauleon-tar Victor ta Luis. Guzti hauek ibili zirela gaztelua eta inguru hua defenditzen, baña hauekin batera eta Lauxetaren poema dion bezala 200 zaldun sumin zeuden eta hoien artean bailarako eta euskualde hontako jaun batzuk ere!…eta post hontan horietako bat, gogora ekarriko dugu, Alain de Bertiz!!!.
“Amaiurko gaztelu baltza” ipuiñaren 3 lamina.
Gaztelua 1522ko uztailaren 20n gaztelaniarrei errenditzen denean aistion aipatutakoekin batera bertze batzuekin batera Zozaiako Pierres, Maiako Tristan, Jaurolako jauna eta Bertizko Alain baztandarrak zeuden (egie da Bertiz ez dela Baztan baina Bertiztarrek Baztanen lurrak zeukaten eta Oronoz “diezmoak” Bertiztarrei ordaitzen zien). Alain Bertizko jaun gaztea zen eta Beriztarrek betidanik Agramondarrak ziren, ia Alainen familia, bai Bertizko Juan Peris-ek eta Petri Sanzek, Bertizko jaunak Agramondarren eta behamondarren arteko borrokako urtetan (Blanca II.na erregiña hil ondoren) Aragoiko don Juan alde aritu ziren, bai Oronozko asedioan eta baita ere Amaiurko herria behamontarretik askatzen. Petri Sanzek ere 1460an Okorrozko gaztelua hartuko zun Agramondarrentzat.
Agramondarren ingurukoa izanez ,normala da Alain jaun gaztea gazteluan aurkitzea eta badakigunez ez zen familiako bakarra bere ezpata altxatu zula gaztelaniarren aurka, zeren Amaiurren errendizerakoan baita ere ageri zaigu Alainen anaia, Juan Peris “Bortetxipia” osaba eta bertze “Bertiz” aunitz ere, eta pentsatzekoa da, Alainenek eta Bertiztarrek gerran izandako parte hartzean haundia izan zela zeren gaztelua erori ondoren, 1523ko Karlos V. a enperadorea Napar agramondarrei eskeitzen dien barkamenatik kanpo gelditzen bai dira. Berak eta bere aginpean zeuden baztandar batzuk anmistia horren onuragarriak eta mesedegarriak ezin dute jasotzen ahal eta Oieregi herriko “diezmoa” bertze gauz batzuen artean galduko dute.
Amaiurko monolitoa. Argazkia Pello San Millan
Baina urte batzuk pastu ondoren Alainek bere egoera normalizatzea lortuko du, 1524an Alainek Maria de Allorekin (Behamondar aldeko familiako alaba) ezkonduko da eta familia honek aduana batzuen ardurapea batzuenez, pixkanaka pixkanaka aurrera atrako da eta denborarekin Nafarro Garaiko egoera politiko berriaren barnean sartu eta egokituko da. Horren adibide gise aipatzen ahal da Alainen eta Maria de Alloren semea, Bertizko Martin, erregearen koperoa izan zena eta baita ere Santigoko zalduna izatera iritsi omen bai zen. Martin bizitzae luze ta mugitua izan zun, Franciso de Lodosako Greida izeneko alabarekin ezkondu zen, preso egon zen eta hiru urtez desterratua (bere kuñatuarekin batera hilketa batean parte hartzea izan bai zuen ), bere emaztearekin seme alabik ez zuen izan baina Juana Mayora izeneko emakumearekin sasi kume pare batzuk izan zitun eta bere abizena eman zien…baita ere bertze seme bat izan zun Juana Beaumontekin (Luis Beaumont-en alaba) eta hirugarren ezkontza baten ondoren, alaba bat ere. Ondarrian Bertizko Martin, Nafarroako tesorero generala eta Spaianako erregearen kontseilaria zela 1592ko ekainaren 17an zendu zen, bitxia izanez bere bizitzaren ibilbidea, ikusita non eta nola akitu zun (Espainako erregearen kortearen inguruan), jakinda bere aita, non eta nola hasi zen!! (Amaiurren, Nafarroako erregea defenditzen).
Aiten egunaren bezperan Urruñen ibili ginen, alaba Elizondoko abesbatzan ttikian aritzen dela ta Lapurdiko herri “biziki” polit horrera hurbildu giñen baztandar haurrez osatutako korua kanataldia bai zuen Urruñeko Tximi-Txama taldea eta Donibane Lohizuneko ikastolako koruekin batera. Kantuak Urruñeko Jondoni Bixintxo Xainteseko elizan eskaini ziren eta kanpotik “karan” (eder iparraldean) izan arren, benetako altxorra barnealdean dago. Sartu bezain laster argazkikamara dardazka hasi zitzaidan, izal-argi ta koloren dantza bai zen; berdea sabaia, laranja kapera, harria eta egurra, hiru pisuko graderioa…eta galeria estali horren erdi erdian organoa! organo ikusgarrie, haundie ta disdiratsue!
Urruñeko organo berrie (2009). Argazkia Pello San Millan
Ondarrian elizan galdu nintzen, bazter guztiak kuxkuxeatu nitun (alaba eta bertze haurrei jaramonik kasu iñez), nire “flasha” tokita alde guztietan ikusiko zen; lehenengo galerian, bigarna, hirugarna, sabaian, pulpitoan…zoko guztiak argazkitaru nun, bañagehienari probetxua atera niona organo ikaragarriari izan zen, elizaren iluntasuna eta hodien disdira zoratu zidan eta berde-gorri ta urre konbinazioa, ere! eta zer erran egurra ta metalarena!…argazki kamaren objetibo gibeletik argazki “biziki” (arras, iparraldean) politak ikusten nitun non nahi! (Argazki sorta guztie Baztango Haizegoa blogaren pikasawebean ikus daiteke).
Bueltatzerakoan organoa burutik ez nintzen kentzen ahal, organoa eztakizer, organoa bakidezer…emazteak aferari garrantzia kentzen zion organoa berria iruditzen zuela erranaz, nik ezez! zihurhauniz XX.mende hasierakoa zela “art-deco” itxura ikusten bai nion…ondarrian etxera iritsi, internetan konektatu informazioa bilatu ta…tatxan!!..beti bezala, emazteak arrazoia omen zun, elizako organoa hori berriki patua izan zen hain justu 2009an. Bai, berria izanen da baña Jean Daldossok organo egileak famatuak eginidako Urruñako organo
Argazkia Pello San Millan.
berria, izugarrizko musika tresna da eta Frantziako estatuko hiru organo onenen artean dago, eta horretan zerbait badakitenek diote kontzertu bat bertan eman ahal izatea… plazer bat omen dela.
Gauza da, organua paregabea dela eta hori Baztanera parekatuz nahian (bloga huntarako)…paregabe eziña da, beno, tamainuz eta kalitatez akaso bai, baño badago baztanen, bere neurrian organo xarmangarri eta modu batean famatua dena, bederen ezaguna eta istorio bitxia daukana eta organu hori, Amaiurko Axunzion elizako organo ttiki ta xumea da.
Nafarroan organoetan jakidunak direnak ANAOkoak dira, elkarte hau (Asociación Navarra de Amigos del Organo) 1984an sortu zen eta urte bat geroxago “Organos de Navarra” (Nafarroako Gobernua, 1985) liburua atera zuten. Liburuko zaharberrituen kapituloan hainbat organoak nabarmentzen dute izan duten berriztapenagatik; Iruñako Sto. Domingo eta San Nikolasekoak, Tafallako Sta. María, Tuterako katedralakoa, Uztárrozkoa, Garesko San Pedrokoa, Añorbe, Isaba, Olite, Huarte Araquil, Mañerukoa, Peraltakoa, Berakoa eta doike! Amaiurkoa ere. Bertzealdetik, azpimarratzekoa da Aurelio Sagaseta diona (Iruñako Katedralako musika kaperako maisua), organoaz solasterakoan; organoa bai ekitaldi zibil edo erlijioso bidez herrira lotuta dagola, herrian parte hartzen du, ezkontzetan, musika emanaldietan…organo bat, herriaren partea dela eta kasu batzutan iaia “herritar” bat bezala ikusten da, iritzi ta bizitza propio ta guztiz izanez eta azken honetarako adibide gise Amairuko Axunzion elizako Cavaille-Coll organoa aipatzen du, hain justu organo horrek duen inskripzioa ; “Jainkoaren goresle, deunen alaber, Amaiurko elizan egonen naiz fier“.
Amaiurko Cavaille-Coll organoren inskripzioa. Argazkia Juan Mari Aleman.
Amaiurko elizako organoa. Argazkia Juan Mari Aleman.
Egia errateko inskripzio hori bertze batekin batera doa, eta “Etseberriko nausi. Urrutia-tar Jabier eta bere anaia Santiagori esker 1919,” hitzekin hasten den. Egurran tallatutako hitz hauek garaiko Amaiurko apeza eta euskaltzalea (jatorriz Elbetearra) Cruz Goienetxe zena egitera agindu zun zeren halaxe izan zen, bi anai hauek lortu bai zuten 1903an Parisetik ekarritako Elizondoko Santiago elizarako apropos indako Cavaille-Coll organo ederra gelditzea. Zeren Elizondarren “haundikeriaz” edo obe errana garai hartako Elizondoko parrokoaren haundikeriaz (Maurizio Berekoetxea) organoa Elizondok “merezi” zuen Eliz berri ta haundian (bi eliz dorrekin ta guzti) txikiegia geldituko bai zen eta eta eliz haundi horretan organo haundie beharko zen. Elizondok apaizaren nahiaz eta 1913ko uholdeak sortutako kalteak (ez ziren haundiak izan) aitzakia hartuz, eliza berria izan zun Berekoetxea jaunaj baitere bere organo berri eta haundiarekin eta organo zaharrak (hain zaharra ez zena) zorte onez bigarren aukera bat izan zun Amaiurko herrian eta hortaz 1903ko Cavaille-Collek “erraten digu” … Amaiurko elizan egonen naiz fier.
Post hau iteko erabili diren liburu ta web horriak:
Lander Santa Mariaren “las cuatro estaciones en el Valle del Baztan” (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) liburua.
www.anao.es web horria (Asociación Navarra de Amigos del Organo).
Igandian martxoak 13an, Baztango herri historiko honek (Amaiur),”1512-2012 Nafarroa bizirik” ekimenaren bidez, berriz bildu zitun Euskal Herriko edozein tokitik etorritako naparrak; kostaldeko naparrak, mendedebaldeko naparrak, lautadakoak…Goizean, Amaiurko gazteluaren oroimenean eraikitako oroigarrian, ekitaldi xume bat izan zen, orain dela ia 500 urte (489 hain zuzuen), Amaiurko Gazteluaren defentsan eroritako nafar gudariei, aurreskua eta lore sorta eskeiniz, hau burutu ostean, eguerdia aldera herriko plazan ekimenaren ekitaldi nagusia ospatu zen.
Ekitaldi hortan “Nafarroako gazteluak mugarriztatzeko” ekimena aurkeztuz gain, bertsolariak: Manolo Arozarena, Bittor Elizagoien, musikariak Fermin Valencia, Fabian ta Mila joteroak eta baita ere Xabier Sukia eta Asier Gozategi, “Nafarroa bizirik” izeneko kanta abestuz. (Argazkian Xabier eta Asier, argazkia Baztango Haizegoa)
Gozategi taldearen ondarreko diskan agertzen den “Nafarroa bizirik” kantak, Nafarroa, euskal estatuari buru, doa eta kantaren tenore batian hala dio;
…Amaiurrreko gaztelu hartan
azken berrehun gudari,
azken borroka, azken porrota,
azken berrehun gudari …
Bai hori izan zen Azken borroka, Nafarroa librea eta independentziaren aldeko azken borroka (1536an Naparrengandik azken saiakera bat izanen da lurraldea berreskuratzeko). Baina gaurkoa “haizegoa” ekartzen diguna ez da azken batalla hau baizik bertze azken bat, gure bailaran izan zen azken batalla eta Amaiurrekoarekin zerikusi gutti izan arren parekotasun batzuk billatzen ahal dira, hau ere galdu zen (kanpotik etorritakoak garaile atra ziren), erregeak medio zeuden, eta baita ere erraten ahal da estatu bat galdu zela, karlisten estatua.
Azken bataila hori, Arxurian izan zen, Etxalar, Sara eta Baztan mugatzen duen 756mtako, mendiaren magaletan. Inguru hori garrantzi haundiko balio ekologiko eta interes historikioa du. Berriki jakin dugu berreskuratu behar dela Arxuriako “turbera” eta hezegunea. Baita era Ibañetan, Mendibile (610 m) eta Arxuria (756), artean dagoen bidegurutzea eta antzinako Baztango “atea” dena, zerrendatutako hamasei harrespila eta trikuarri bat aurkitzen dira, guzti hori osatuz, Nafarroako historiaurreko nekropolis haundienetako bat eta noski! Ibañetako muinoaren urbil eta Axuriaren hego-ekialdeko maldan, karlisten gotorleku baten ondareak aurkitzen dira eta bitxikeri bezala aipatu urte hoietaik aintzin, Arxuri mendia erdarazko Peña Plata izenarekin zautuko da, horrela deitzen omen zioten han zeuden karlistak. (Argazkia, Ibañetako muinoa hiru udalerrien bidegurutzea. Argazkia José A. Perales-sena da eta Diario de Navarra-ko “Rincones singulares” web horritik hartua dago)
Baztango azken bataila hori 1876ko Otsailaren 19an izan zen eta ez zen Baztanen izan sen azkeneko batalla soilik baizik baita, bigarren Karlista gerrarren (bigarrena guretzat euskaldunentzot edo hirugarrena bertzeentzat) azkeneko batalla edo behipin garrantzi haundienetako azken batalla.
Azken gerra Karlista 1873an hasi zen, hasierako porrot batzuk kenduta, lehengo urteak harras ongi eman zizaion karlistei. Maiatzan lehenego garaipenak iritsiko dira, Nafarroan 3.000 mila karlista soldadu badire, gipuzkuan bertze hainbertze, Uztailan Don Carlos Zugarramurditik sartzen da berriro peninsulan, Baztandarren harrera beroa jasotuz (gerra hasieran sartu zen baña lehengo porrotekin segidan alde in zun). Udan, Gipuzkoa (Tolosatik Irunera doan zati hori aparte) Bizkai, Araba eta Nabarra karlisten menpe dago. Espaina mailan I. Errepublika ezartzen da euskal gizartea tradicionalista ta katolikoa gehienbat, iraultzaren beldur karlisten alde iten du. Irailan 24.000 karlista armatuak daude Euskal Herrian eta urte bat geroxago 40.000 izanen dira. Karlistak Lizarran Karlos VII.aren Gortearen hiriburua ezartzen dute, Urrian liberalak Ega ibai ondoko herria berreskuratzen sahiatuko dira baña porrot egiñez Lurramendiko magaletan “Montejurrako” bataila ezagunean. Garai hoietan karlistak gerra irabazteko gauza zirela zirudien.
Lehenengo karlistada bezala Hiriburuak liberalen esku zeuden eta hauek eskuratzea tradicionalisten elburua bihurtuko da eta 1874an zehar, Donosti, Bilbo eta Iruña sitiatuko dute. Dena den erran daiteke uda hortan karlistak estankatuko direla. 1875ko Urtarrila Errepublikaren deskalabruaren ondoren monarkia ezarriko da Espainian Alfonso XII. tronuan jarriz, hortik aurrera karlisten indarrak gutxituz joanen da Euskal Herrian. Urte bukaeran Araba galduko dute, 1876ko Urtarrilan Lizarra “askatuko” dute liberak edo Alfonsinoak eta karlistak apenas borrokarik gabe atzera eginen dute , Iparralderantz eta bere gibeletik liberak, Arxurian topatuz Otsailako 19 hartan.
Arxuriako gotorleku, Mariano Larumbe (Lekunberri, 1815-Xavier, 1882) Brigadier Karlistaren esku zegoen eta Martinez Campos general liberalaren ejerzitoarekin topo egin zun. General liberalak Elizondon kokatu zun bere kuartela eta Dantxarineako aduanaz jabetu zen, 18an Alfonso XII. soldaduak Zentinela mendia artuko dute eta geroxago Hirumugetako paragia . Etxalar, Baztan ta Zugarramurditik inguratuak zeukatela Karlisten gotorlekua, liberalak Arxuriako posizioa erasoko dute eta 19an, Ramon Blanco generalaren gudataldea Arxuriako magalera iritsi zen. Karlistak. Sara aldetik hies egitea errex zeukaten baña idei hori baztertuz bayoneta eta kanoikadaz erantzun zuten erasoa. Otsailako 20an Alfonsinoen bandera airean zebilen Axuriko kaskoan. Azken bataila hortan Elío eta Angosto koronel karlistak zendu ziren. (Argazkian gotorlekuaren aztarnak. Irudia Pello S.M.)
Don Carlos Tolosan zegola eta berarekin gelditzen ziren generalak, Leizan bildu ziren, hortik Zubietatik pastuz, 23an Donoztebera iritsten dira , kontseiluan bilzarratuz eta “el estado mayor” aldatzea erabakitzen dute. Baña segidan konturatzen dira gerra galduta dagola eta 25an Don Carlos Doneztebe utziko du eta Olaguen ostatua hartu ondoren, Zubiri, Erro eta Burgete zeharkatuz, 28an Iparraldera pastuko da, Arnegiko mendatea igarotuz.
Bitxikeri kontuetan aipatu, Arxuriako batailatik, ez zela bakarrik Alfonsinoen garaipena atra baizik baita ere Baztango lur zati hortatik bi Markes berri atra ziren. Urte batzuk geroxago 1891an, Alfonso XIII.na tronuan finkatuta zegoela (adingabekoa zen), bataila hartan izandako generalei sari bezala Markesak izendatzen die. Ramaon Blanco y Erenas iruñarrari “Markes de Peña Plata” tituloa emanen dio eta honen nagusiaren semeari, Arsenio Martinez Campos kapitan generalaren semeari (Miguel Martínez de Campos eta Rivera)…”Marques de Baztan” izendatuko dio (Argazkian Arsenio Martinez de Campos. Irudia Wikipediatik hartuta dago).
Gaur egun gezurra dirudi duen arren Baztango IV. Markesa bat dabil mundu hontan, hain justu Arjentinan! honetaz ezer gutti dakigu eta III.naz haunitz ezta ere, eta horrela izatea!!, zeren dirudi markes hauek Baztan ez dutela ezta zauzen! ta guretzat obe!, zartaz gure aitetxik zion bezala, hauek “bereak bere eta bertzenak, ere!“.
Post hau iteko eta informazioa billatzeko wikipwedia eta web gune hauek erabili dugu;Vivir de buena gana bloga,Diario de Navarra-ko “Rincones singulares” web horria, Lander Santamariaren “el marques de Baztan” artikuloa. Baita ere Irujo etxea elkartearen 2008ko anuarion agertzen den Mikel Aberdiren “karlistadak Euskal Herrian” artikuloa etaRomán Oyarzun-en “Historia del Carlismo” liburua.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 
