Gazteluaren aztarnak.

Amaiurko herriaren eta Gaztelu Elkartearen ekimenez, 2006an hasi zen Aranzadi Zientzia Elkartea Amaiurko gazteluko inguruak arakatzen, eta handik aitzina egindako lanak arrunt aldatu dute ingurua. Juantxo Agirre Mauleonen zuzendaritzapean, Aranzadiko arkeologoek Amaiurko monolitoaren lurpea zulatzeari ekin zioten eta indusketa arkeologikoei esker, lurpean gelditu ziren oinarriak agertu zaizkigu. Lehenengo sorpresa 15 zentimetrora baino ez, harresien arrastoak zeudela izan zen. Gazteluaren eta harresien perimetroa zehaztea lortu zuten eta indusketen bidea gazteluaren azken itxura ezagutu ahal izan zen; Dorre nagusi bat zegola, XIII. mendean jada existitzen zena, bortz dorre zituen harresi batez inguratua zegola. Perimetroak eta sarrerako atalazapata (atalasea) ageri zen, baita ere urputzua (aljibea, euri-uraren biltegia) agertu zen, eta, bigarren harresi bat, bi dorre zituena.

Baita ere Nafarroa konkistatu zenean Erdi Aroko gaztelua gotorleku bihurtzeko egin ziren obra handiak antzeman dira.; Bi kubo, hiru solairuko dorreak, kanoiak jartzeko plataforma erdizirkular moduko bat…

Urtez urte, gazteluak bere sekretuak erakutsi dizkie. “Hazienda zatiak aurkitu dire (hezurrak), ze jaten zutena erraten digutenak; behia, ardia ,ahuntza… Europa osoko txanponak, ontzi zatiak, gezi puntak, lantza puntak eta zilarrez estalitako zutoihalen (portaestandarteak)puntak, artilleria piezak … eta Amaiurko ezpata ‘bezala ezagutzen dena, 1,30 metroko luzera duen ezpata, bere ezpataburuarekin. Hau guztia posible izan da  1522an, gaztelua erabat utzi aurretik, kargak lehertu zirelako eta material aunitz erori zelako, aurkitutakoa lurperatuz.

Gazteluko indusketak 2013 aldera. Arg: Arantzadi Zientzia Elkartea

Gaztelua, 1522ko abuztuan eraistea agindu zen, nafar gotorleku eta harresiz inguratutako beste hainbeste gotorleku bezala. Simancasen datuek, horretarako, kontrolatutako zenbait leherketa egin zituztela azaltzen dute, aurretik, zimenduak suntsitzea aginduz hargin koadrilen laguntzarekin eta naturalekiko mesfidantza handiarekin.

Aranzadik indusketa lanak hastearekin batera, Iñaki Sagredok (1997tik Nafarroako erresumako gazteluak ikertzen ari den ikertzaile eta idazle Irundarra) ikerketuz eta dokumentuak bilaztu ondoren (Simankaseko artxiboa… ) 2009an Pamielaren eskutik El castillo de Amauir a traves de la historia de Navarra liburua argitaratu zuen.

Liburuak Nafarroaren konkistaren bertze ikuspegi bat eskaintzen du, Amaiurko gazteluaren historia Nafarroako historiarekin batera askoz gehiago ezagutzea lortuz.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra liburuaren azala. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

Erromatar garaitik hasita (pentsakoa da ezazu bidea begiraleentzako dorre bat egotea), Erdi Aroan,XVI. mendean, XVIII. mendean eta XX. mendean izandako aldaketak ageri dira liburuan, baita XX. mendean egindako oroiagarriaren (monolitoa) historia ere, eta doike! XX. eta XXI. mendeko indusketenak.

Amaiur eta bere gazteluaren inguruko lehen erreferentziak Behe Erdi Arokoak dira, XII. mende ingurukoak, 1192an Gazteluko tenente gise Orizko Gartzia agertzen da. Gazteluaren ardura zen Baiona-Iruñea bideko saria biltzea zen. Zaintzako postua zen, inguruko segurtasuna bermatzeko. Mayer edo Maya herrian (dokumentu zaharretan halaxe agertzen da) peajea ordaindu behar zen, merkantzien krontrol egiten zen, erresuman zer sartzen zen eta zer ateratzen zen kontua eramaten zen (tabla).

Liburuan baita ere gazteluko alkaide edo tenenten zerrenda guzia aurkitzen da, gotorlekuaren momenturik ezagunena, Amaiurko bataila! eta bertze garai batzuk ere; 1637an erreforma batzuk egin ziren,1522ko eraispenaren ondoren geratu zenarekin oinarriz hartuta; 1641ean, Espainiarrek hondarrak eraitsi zituzten; 1794an Franzestean (Konbentzio Gerran), Frantsak dinamitarekin hegan egin zuten eta, 1813an Napoleonen Gerrak barne dirudi abandonatua izan zela. Geroago XX mendean monolitoa eraikiko da eta baita ere ermita bat izanen da.

Liburu honek dibulgazio historikoaren ezaugarriak eta edozein irakurlerentzat erakargarriak diren materialak; irudiak, mapak, diseinua- konbinatzen ditu, baita jatorrizko dokumentazio ugaria aurkezten duten atalak ere, horietako aunitz ikerketa honetan zehar aurkitutakoak. Sagredok bilaketa zehatza egin du Simancaseko (Segovia) eta Zerbitzu Historiko Militarreko eta Kartografia Historikoko (Madril) artxiboetan, baita Nafarroako Artxibo Nagusian ere

Ibilbide historikoaz eta dokumentu eta indusketa arkeologikoetatik abiatuta gotorlekua berreraikitzeko ahaleginaz gain, liburuak Pedro Esarte elizondarraren hitzaurre bat du, eta, amaieran, 22 eranskin, kronologia bat eta terminoen hiztegi bat daude, bertzeak bertze.

Bortzehun urte beranduago, honelako lanei esker (arkeologikoak eta ikerketakoak) gaztelu zahar haren historiaz gehiago dakigu, non nafar fededunek euren independentzia berreskuratu nahi izan zuten.

P.D. 2020ko abuztuan, azken 15 urteotan Aranzadi Zientzia Elkartekoak gazteluan egindako indusketa-lanetan berreskuratu eta eta  bertan topatutako aztarna arkeologikoak biltzen dituen Amaiur arkeologia-zentroa inauguratu zen.

Arkeologia-zentroa Amaiurko kale nagusian dago. (museoa)

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

www.aranzadi.eus. Aranzadi Zientzia Elkarteko webgunea. Arkeologia atala.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

2009-«El castillo de Amaiur»: Presentado en Iruña el nuevo libro de Iñaki Sagredo. Pamiela.com

El castillo del yacimiento de Amaiur descubre sus secretos a los visitantes. Alicia del Castillo. Diario Vasco. 2015

Harresiak lurpetik atera eta hizketan hasi dira. Itsaso Zubiria Etxeberria. Argia. 2013

Read Full Post »

Nafarroa bizirik, Amaiurren.

ekiminaren irudia

2009ko otsailaren 1ean “1512-2012 Nafarroa bizirik” ekimena aurkeztu zen Amaiurren. Nafarroako Erresumako azken defendatzaileak Gaztelaren aurrean oroitzeko eta omentzeko herri-ekitaldietako lehena izan zen Amaiurkoa. Ekimenaren bertze proposamen bat Nafarroa estatu independentea zela eta Gaztelak 1512an inbaditu eta konkistatu zuela ezagutzea eta zabaltzea da. Argi eta garbi erranda, 2012an ez dago ja ospatzekorik!. Argi utziz gezurretan oinarritutako bertsioak zabaldu direla eta 1512koa ez zela Nafarroak nahita bilatutako inkorporazio edo itun bat izan, konkista bat baizik. 1512an gertatutakoa erresuma independente baten aurkako eraso bortitza izan zen, urte askotako gerra eta heriotza ekarri zituen erasoa. 2012an ez dago zer txaloturik.

Eguna herriko plazan hasi zen eta, jarraian, ehunka lagun Gazteluko muinora igo ziren. Hamaikak aldera jendez bete zen, mila inguru (auto batzuek Arizkungo Ordoki auzoan aparkatu behar izan zuten). Miguel Mari Ariztia Amaiurreko alkate ohiak eman zien hasiera ekitaldiei, lehenengo ongietorria eginez, eta gazteluaren defendatzaileak gogoratu ondoren, aurreskua dantzatu zen haien ohoretan, lore sorta bat eskaini zen, eta amaitutzat eman zen lehen zatia.
Monolitotik ttipi-ttapa herriko plazara jaitsi zen giro ederrean.

Migel Mari Ariztia Amaiurko alkate ohia eta Julia Rekalde Amaiurko alkatea. Argazkia Pello San Millan

Herriko plaza txiki geratu zen hainbertze jenderentzat. Bigarren zati honetan Petti kantari beratarrak Lauxeta bizkaitarraren “Amaiurko gaztelu betza” olerkietan inspiratutako abestia abestu zue. Ondoren Bittor Elizagoien eta Manolo Arozarena bertsolariek bertso ederrak bota zituzten eta haien atzetik politikariak igo ziren, hau da, ekimenarekin bat egin duten udaletako ordezkariak! Haien udalerrieik zergatik atxikitu dira ekimenara adierazi zuten; Lizarraldeko Villatuertako alkatea (hau izan zen atxikitu zen lehenengo udaletxea) , Baztango alkatesa, Gernikakoa, Baxe Nabarrako Lekunberriko alkatea Pascal Ourthiangue.

Azken honek (Iparraldeko euskara goxoarekin) historia eta gaurkotasuna parekatu zuen. Hasi zen erranez nola 1512an Fernando Katolikoaren armada Nafarroan sartu zen, Donibane Garazi konkistatuz eta Ahinize-Mongeloseraino iritsiz, eta nola gaztelarrek herri hori erre zuten eta nola urte batzuk geroago
Enrike”Zangotzarra” Labrit erregeak Ultrapuertos izeneko lurralde horiek berreskuratu egin zituen, eta Nola Nafarro txiki hori aske eta independentea izan zen, Frantziako iraultzak bere politika zentralista sartu zuen arte!. Baina Ahinize-Mongeloseko herri txiki hori borrokan ari dela gaur egun aipatu zuen, euskal gudariak segitzen dute euskal herriaren interesak babesten, herri hortan dagolako “orain” (2009an) epaitzen ari diren Laborantza gambararen bulegoak (txalo zaparrada hundi bat jasan zuen)

Gaizka Aranguren Nabarraldeko idazkariak ere hitz egin zuen. Euskal Herriko 50 udalek ekimenarekin bat egin dutela erran zuen, eta Mikel Lizaso ekimeneko kideak erran zuen 2012a ez dagoela ezer ospatzeko, Nafarroako erresumari bortizki eraso ziotela, ez zela inkorporazio librerik izan, konkista gogor baten ondorioz baizik, eta gertatutakoa ezagutzeko lan egin behar dela, jende aunitz oraindik bertsio ofizial faltsuan sinesten dutelako, hau da, erreinu kriastau lagun hoiek elkartu eta Espaina sortu zutela (espainako armarria).

Besta, txistuaren eta gaiteroen soinuarekin eta larraindantzaq batekin amaitzen zen. Besta egun ederra izan zen, eta eguna sentimendu mingots eta gazi horrekin hasi bazen (pintadeengatik) bazkalostean Amaiurretik sentimendu gozo batekin itzuli ginen.

Goitintin dagon bideoan, monolitoaren inguruan goizeko ongi etorriaren irudiak ikusten ahal dira eta Unamaren haize abestia enzun.  Gure bideo gehiago gure youtubeko kanalan ikusgai daude. Eskerrak Rikardo eta Aritz Arza anaiei bideoarengatik

Read Full Post »

Amaiur biotzean.

Urteberri, berri, zer dakarzu berri

uraren gainean  osasuna ta bakea

urtetx, urtetx urtetxa nahi dugu,

Bestondoa! bestondoa ekarri du urtero bezala urteberriak! (urterzarra ondo pasatutako señalia) eta Baztanera, Amaiurrera zehazki, berria ez izan arren eta ia bi urte berandu iritsi arren… urte berriak Amaiurko monumentuari buruzko erakusketa  ekarri du!

Nafarroko gobernuak antolatutako Amaiurko monumentuaren 25. urteurrena ospatzeko erakusketa mugikorra, Amaiurko serorategian ikusgai izanen da.

 

Argazkia Baztan-bidasoa.com

Erakusketa hau duela urtebete ikusi nuen Iruñean. Harritu egin ninduen Amaiurko monolitoari buruz nafarren eta euskaldunen askatasunaren sinbolo gisa ezer ez esateak ( horregatik altxatu zen), ezta Jaime Belaz de Medrano eta haren 200 zaldun agramondarrak aipatzeak ere. Bai 1922an sortzeko ideia nabarmentzen zen, eta baita ia 10 urte geroago, 1931n, atentatu baten ondorioz (dinamitatua) monumentua eraitsi egin zela ere.

Erakusketa azken 25 urte hauetan oinarritzen da, 1982an Amaiurtarrek monumentua berreskuratu eta zaharberritzeko daukaten gogoetan, baina monolitoaren sinbologia eta 200 zaldun naparren balentriaz ja!

2007an Monolitiaren 25.urteurrena ospatu
zuten Amaiurtarrak. Agazkia Diario Vasco

Balentria 1521eko irailean hasi zen, Enrike II.a “zangotzarrak” Amaiurko gaztelua Nafarroarentzat berreskuratu zuenean, gotorlekua ez ezik, Baztan -Bidasoako “marka” eta egun gutxiren buruan Hondarribiko gotorlekua ere berreskuratu zituen. Amaiurko gazteluaren kapitaina Jaime Belaz da, eta Miguel Jatso (Xabier santuaren anaia) Elizondon kokatu zen; Hondarribian, berriz, Pedro de Navarra Nafarroako mariskalaren semea (aitaren izen bera du) geratu zen kapitan gise.

1522ko ekainean, gaztelarrak Belatetik Donoztebera iritsi ziren, eta borroka baten ondoren, nafarrek Baztanera ihes egin behar izan zuten (Doneztebe Martin de Urtsuan, eta bertze baztandar batzuek gaztelarrekin bat egin zuten). Borrokan zauritutako nafarrak Urdazubiko monasteriora eraman zituzten (Urdazubiko abadea leiala da Nafar kausarekin).

Uztailaren 15ean gaztelarrek Amaiurko gaztelua setiatzen dute eta lau egunez 10.000 gaztelar gaztelua konkistatzen saiatzen dira (beno, baziren nafar behamontarrak, gipuzkoarrak, alemaniarrak…). Azkenean, janaririk gabe eta leher eginda (lau egunez gau eta egun borrokan ibiliz), setiatuek amore ematen dute. Pasarte historiko honengatik, Amaiur euskaldunentzako askatasunaren sinbolo bihurtu zen, baina ez zen azken bastion nafarra izan, 1524ra arte Hondarribian Nafarroako estandarte gorria onesten jarraitu baitzuen (1521eko urriaren 6an setiatua).

Menderatua eta garaitua den nafar honetan, belaunaldiz belaunaldi, isilean eta klandestinitatean Amaiurren gertatutakoa gogoratu dugu (eta odoletan eraman ere bai) eta 1879an “euskara Elkartea” han borrokatu zirenen oroimenean zerbait egin behar zela pentsatzen hasi zen.

1920an, “Nafarroako Monumentuen Batzordeak” monumentu bat eraikitzea baimendu zuen, eroritakoen omenez, eta han hil zirenak Nafarroko askatuaren azken dedefendatzaileak izan zirela erranen dute. Hitz horiek eta baimen horrek kristonezko polemika sortu zuten; izan ere, nafar batzuentzat (espainiar nazionalistak) han hil zirenak frantses eta espainiar traidoreak baino ez ziren.”

Hika mika hoien gain 1922ko kainaren 20an monolitoa inaguratzen da euskal probintzien lau armarriekin eta  “Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonei ” leloarekin.

Argazkia Pello San Millan

1920ko hamarkadan eraiki ondoren, eta polemika etengabea zela, 1931ko uztailaren 26an amaiurtarrak , monolitoa lehertzen zuen dinamita-eztandak eragindako zaratarekin esnatu ziren. Ez zen inoiz jakin nor izan zen atentatuaren atzean; Victor Praderaren ingurukoak (nafar nazionalista espainiarra),, errepublika bera eta baita abertzaleak ere susmatu zituzten.

Hainbat hamarkadaz monolitoaren marmolezko harriak sakabanatuta egon ziren gazteluaren muinoan, harik eta 80ko hamarkadan Amaiurtarrek, Amaiurko gaztelua defendatu zutenen monolitoa eta balentriaren eta ohorearen oroitzapena berreskuratzea erabaki zuten arte.

1982ko urriaren 10ean, monolitoa berriro zutik egon zen, eta oraingoan…betiko izanen da.

Read Full Post »