Urtarrila bukaeran (2021) hil eta ia 85 urtera, Maria Domínguez Remón-en gorpuzkiak Zaragozako Fundejalón herriko hilerrian, hobi komun batean (garondoan tiro batekin) aurkitu dituzte.
Maria Domínguez Espainiako Bigarren Errepublikako lehen alkate emakumea izan zen, hain zuzen Gallurreko (Zaragoza) alkatea izan zen. Alkateaz gain kazetaria eta maistra (Baztanen) ere izan zen.
Maria Domínguez Remón 1882ko apirilaren 1an Zaragozako Pozuelo de Aragón herrian jaio zen. Nekazari familia xume baten bigarren alaba izan zen eta haurretan eskolara joateko ez zuen apenas aukerik izan, eta bere kabuz idazten eta irakurtzen ikasi zuen.
Argazkia. Fraternidad Universal blogetik artuta.
18 urterekin, bere gurasoek herriko gizon batekin ezkonarazi zuten. Honen aldetik zazpi urtetan zehar tratu txarrak pairatu ondoren, nazkatu eta Bartzelonara ihes egin zuen. Senarrak salatu zion eta denuntzia bat paratu zuen bere aurka, eta “busca y captura-n” ibili zen. Zorionez ez zioten iñoiz atxilotuko eta Bartzelonan, dokumentaziorik, titulurik eta paperik gabe zerbitzari bezala lanean jardun zuen.
Urte batzuen ondoren Pozuelo de Aragónera itzuli zen, eta Bartzelonan lortutako diruarekin galtzerdiak egiteko makina bat erosi zuen, honek bizimodua ateratzeko modua eman zion. Garai haietan idazten hasi zen eta El País egunkarira artikulu bat bidali zuen eta publikatu zioten. Ondoren ere, Ideal de Aragón astekarian laguntzaile ohi bihurtu zen (Imperia ezizenarekin idatzi zuen). 1914an Zaragozan Irakasle-ikasketak egiten hasi zen baina ez zuen aprobatuko.
1917an, lagun irakasle baten proposamena jaso zuen eta Baztanera etorriko da. Laguna Almandozko maixua, Pedro Rubio zen eta lan eskaintza Almandozko Mendiolako Elizaldea baserrian eskola ematea zen. Autore aunitz irakurriak zituen arren bertze arlo batzuetan prestakuntza behar zuela onartuko dio. Orduan, bere lagun maisuarekin tratua egin zuen eta proposamena onartu omen zuen. Goizeko zazpietan eskola ireki eta hamarretan ixten zuen. Ordubetez ibiltzen zen Almandozeraino, non bere lagun irakasleak arratsaldeko ikasgaia azaltzen zion. Ikasitakoan, bertze ordu bat ematen zuen eskolara itzuli arte, arratsaldeko ordu batean ireki eta hiruetan ixten zuen. Berriro ere Almandozerako bidea egiten zuen eta bere lagunak urrengo goizeko ikasgaia azal zion. Horrela, egunero hamaika ordu inguru ematen zituen lanean.
Eskolak ematearekin batera, Mariak Iruñeko Irakasle-Eskolan sartzeko ikasten zuen, baina egun batean larri gaixotu zen eta medikuak mendietako klimak bere osasunari txar eragiten ziola erran zion eta Zaragozara itzultzeko gomendatu zion. Hala egin zuen, eta hilabete batzuk Baztanen egon ondoren, berriz Zaragozan galtzerdiak josten egonen da.
Goizean lan egiten zuen eta gauez Arte eta Lanbide Eskolan ikasten zuen. Dinamika hartan, gaixotasuna itzuli egin zen eta gripeak urtebete baino gehiago ohean utziko dio. Hala ere, Iruñeko Irakasle Eskolako azterketetara aurkezteko denbora izan zuen eta hontakoan bai aprobatu zuen.
1922an alargun geratu zen, eta bi urte geroago, bigarren aldiz ezkonduko da (ideia sozialistak zituen ardi moztaile batekin) eta Gallur herrira bizitzera joanen dira. Han UGT sindikatuaren tokiko sala sortuko dute eta Zaragozako Vida Nueva astekari sozialistan parte hartu zuen. 1930tik propaganda lan haundia egin zuen feminismo, sozialismo eta errepublikanismoaren alde. Bere idazkietatik Errepublika defendatzen zuen, demokraziaren etsaien aurka borrokatzen zen, emakumearen zeregin aktiboa aldarrikatzen zuen eta inguruko bidegabekeriak salatzen zituen.
1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zuten herrietan (1931ko apirilako udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, Alkatea karguak automatikoki lortzen zen hauteskundeak egin beharrik gabe) gobernu zibilak alkatek kargutik kendu zuten. Galluren (Baztanen ere) alkatea kendu eta Kudeaketa Batzorde (gestora) bat ezarri zuten. Gallurreko herritarrek batzordearen buru Maria Domingez aukeratu zuten eta alkatetza baten buru den lehen emakumea bihurtu zen. Mariak 1932ko urriaren 29tik 1933ko otsailaren 6ra bitartean Gallurreko alkatea izan zen (1933ko apirilan udal hauteskundeak izan ziren).
Bere agintaldia motza izan arren, erabaki ausartak artu zituen; Errepublikako lan-legeria aplikatu zuen eta herrirako lan-poltsak sortu zituen langabezia-maila murrizteko. Herrian neska-mutikoen eskola bateratua izan zen. Irakasleei diru-laguntzak eskaini zizkien garbitzaileak kontrata zitzaten, haurrek garbitu beharrik izan ez zezaten eta Ikatz-zakuak erosteko diru-laguntza onartu zuen, horrela haurrek etxetik eskolara eraman beharrik izan ez zezaten, baita ere eskola duinagoa izateko zuritu eta txukundu zuen.
Alkatetza utzi ondoren, irakaskuntza eta kazetaritzan aritu zen lanean. Bere testuak militanteak eta oldarkorrak ziren, ironiaz, adimenez eta munduari begirada propioa emanez. Artikulu batzuk Maria Tonta izengoitiarekin sinatzen zituen.
Emakumearen berdintasuna, pentsamendu-askatasuna, sufragio unibertsala, emakumeen botoa, zapalkuntzaren aurkako borroka, irakaskuntza, kultura aldaketa, erlijio askapena, amodioa askatasunez aukeratzea…izan ziren defenditu zituen balioak eta idealak.
1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpea gertatu zenean, arrebaren etxean babesa bilatu zuen Pozuelo de Aragónen. Handik egun gutxira atxilotu zuten, eta nazional-katolikoak 1936ko irailaren 7an 54 urte zituela, Fuendejalongo hilerriko hormetan fusilatu zuten. Handik gutxira Arturo Romanos senarra Zaragozako Tabuenca herrian baita ere fusilatua izan zen.
P.D. 2021ko Urtarrilaren 30an Mariaren gorpuzkia berreskuratu ziren.
Orain dela 80 urteko Apirila 14 batian, Eibartik II. errepublika zabaldu zen hegolden ta Espainian. Eibarko plazatik, Errepublika aldarrikatu zuten eragiletako bat… Elizondoko semea genun.
Manuel Andrés Casaus, Elizondon jaio zen baña 1914tik Donostian bizi zen, ogibidez gazetaria zen eta 1920an “La Prensa” egunkaria sortuko zun, baña horren gain Baztandarrak, ekintza-gizona zen eta Primo de Riveraren diktaduraren garaian, errepublikaren alde borrokatzeko erabaki hatuko du eta Ikusten denez ,”antidictatorial” konspirazio guztien buru izango da. Manuel Azañaren laguna zen eta honek, Donostian abuztuaren 17an bertze errepublikatzale (eskuindar ta ezkertiarrekin) alderdiekin batera izandako bileran zerikusia izango du. Bilera hori “Donostiako paktoa” bezala zautuko da eta itun horretan batzorde iraultzaile bat sortu zen eta batzordeak hartutako akordioen nagusienak; Estatuaren antolaketa eskualdetan (erkidegoetan), errepublika bat ezartzea eta horretan erlijio eta politiko askatasuna izatea, izan ziren. (argazkian Eibarko plaza Apirilako 14an II.erepublika ezarri zela erraten den tenorean, argazkia euskomedia.org webgunetik atraia dago )
Errepublika ezartzeko, bazordeak, militar errepublikatzala talde batek estatu kolpe bat itea pentsatu zun. Ekintza hortarako 1930ko Abenduko 15a erabaki zen. Manuel Andres Casaus, egun haietan ” Izquierda Radical Antimperialista” alderdiaren kidea zen eta Pepe Bago-rekin batera, 1930ko abenduko 15an Donostian Errepublika aldeko matxinadan parte hartzen du hiriko, Gobernu Zibila erasotuz. Matxinada porrot in zun (Jacan matxinatuak, 12an altxatu ziren 15artio esperu beharrian) eta erasoan “guardia de asalto” bat hiltzeagatik atxilotu zioten, heriotza zigorra eskatuz.
Hilabete batzuk geroxago Errepublika iritsiko zenez, burua salbatu zun elizondarrak. II. errepublika ezarrita (1931-1936) garrantziko kargoak izanen ditu, hainbat probintzietako gobernadore zibila izango dat, eta 1933an Segurtasun zuzendari nagusia izendatuko diote. Adibide gisa aipa, 1932an Nafarroako gobernadorea izanen da eta epealdi hortan gogor borrukatu zula, Karlistek indako, errepublika izorratzeko saieskeren aurka.
1934ko Irailak 10an, tiroz hilda aurkituko dute Donostiko hirian, mendeku bat izan zela pentsatzen da, zeren egun bat lehenago, hiri berberan “pistolero socialista” batzuk, tiro batez, Donostiako falanjisten buru zena, Manuel Carrion erail zuten. Haren eriotza sekulako eragiña izan zun espainia eta euskal herriko politikagintzan (argazkian. Manuel Andres Casausen omenez egindako bustoa, argazkia ABC web horritik hartuta dago).
Bere bizitzatz ez da haunitz badakiguna, adibidez; ze etxekoa zen, nongoak ziren bere gurasoak…nonbait irakurri nun, bere biografia kontatzen duen liburua falta omen dela eta oraindik, egin gabe dagola!!!. Baina Elizondar honi buruz, zerbait idatzita utzi dutenak, badira batzuk! , adibidez Mola jenerala bezalaxe, bere memorietan aipatzen eta azpimarratzen bai digu, Casausek, personai arriskutsua zela!!!
Post hau iteko, bai wikipedia, bai euskomedia.org eta baita ere pdf-ko artxibo batzuk erabili dugu
Rikardo Zabalza Elorga, 1898ko Urtarrilaren 29an Erratzuko Sumusuan sortutako maixu, errepublikako diputado sozialista eta sindikalista izan zen. Gurasoak Lazaro Zabala medikuaeta Marzelina Elorga ziren eta aitaren lanbideagatik, bere haurzaroa, Nafarroko hainbat herritan igaro zuen; Erratzu, Aoiz, Funes, Burgin.
Hamabortz urtekin Arjentinara emigratu zen (aitak bidalia). Han, hasiera batean, gari-zakuak kargatu zituen Buenos Aireseko portuan; ondoren, ontziratzeak zenbatzeko eta kontrolatzeko kapataz gise ibili zen, eta, azkenik irakasle izan gabe (magisterioko ikasteta batzuk egin zituen) irakasle bezala urte haunitz lan egin zun.
Ricardo Zabalza. Argazkia “La generación del sacrificio” liburuakoa.
1930an eta 32 urte zituelarik peninsulara bueltatu zen, hain zuzen Jakara, anaik bizi zirela ta, baña segidan Iruñan finkatuko da. Bigarren Errepublika aldarrikatuta, erantzukizun-karguak izan zituen PSOEko Nafarroako Federazio Sozialistan eta UGT baita ere. Lehenengoaren lehendakariordea zen eta sindikatuan idazkaria. Geroago, 1933ko martxoan, ” Federación Nacional de Trabajadores de la Tierra-ko”(FNTT) idazkari probintzial hautatu zuten.
1933ko azaroko Gorteetarako hauteskundeetan sozialistak ordezkatzen (PSOE) Nafarroako hautagai izan zen . Boto gehien jaso zituen hautagai sozialista izan zen arren, ez zuen diputatu aktarik lortu (zazpiak Eskuineko Blokerako izan ziren). U.G.T.ko “Trabajadores!!” aldizkarian idatzitako artikulu batengatik auzitegira eraman zuten. Idatzia iraultza eragiten zuela eta Errepublikako presidentearentzat iraingarritzat jo zuten.
1934ko otsaileko sozialisten kongresuan gehiengoa lortu zuen, eta Lucio Martínez Gil ordez FNTTren idazkari nagusia izan zen. Hilabete gutxira, nekazarien greba orokorra koordinatu zuen eta 1934ko urriko iraultzaren prestaketetan ere parte hartu zuen. Horregatik, 1935eko urtarrilean Madrileko Modelo kartzelan sartu zuten (hilabete batzuk geroago atera zen).
FNTT buru zela, Andaluzian eta Extremaduran aunitz ibili zen; beraz, 1936ko Espainiako Hauteskunde Orokorretan Badajozetik, Fronte Popularrako hautagai gisa aurkeztu zen, eta diputatuaren akta lortu zuen. Diputatuen Kongresuko Nekazaritza Batzordeko kide izan zen eta aktiboki hartu zuen parte herrilurren erreskateari buruzko lege-proiektuaren eztabaidan.
1936ko uztailaren 18ko matxinada militarrak Madrilen harrapatu zuen, eta han “Cuartel de Montaña-ren” erasoan parte hartu zuen. Ondoren, Badajoz probintziara joan zen, eta han “Pedro Rubio” nekazari-batailoia antolatu zuen . 1936ko irailean, Francisco Largo Caballerok Valentziako gobernadore zibil izendatu zuen, eta 1937ko maiatzera arte aritu zen kargu horretan. Orduz geroztik, nekazaritzako kooperatibismoa sustatzeko ahaleginak egin zituen, Valentzian egin zen Nekazaritza Kooperatiben Biltzarra bultzatuz. Biltzarrean Nekazaritza Kooperatiben Batasun Zentrala (UCCA) sortu zen.
1939ko martxoan Alacanteko militante sozialisten eta haien familien ebakuazioa antolatzen ari zela, Italiar tropak iritsi zirenean atxilotu zuten. Albaterako kontzentrazio-eremuan sartu zuten, eta handik Orihuelako kartzelara eraman zuten 1939ko apirilaren 14an, eta ekainaren 15ean Madrilgo Porlierreko kartzelara (101eko espedizioan) bidali zuten. Espedizio hori Alacanteko portuan Espainiatik ihes egitea lortu ez zuten eta harrapatuak izan ziren buruzagi politiko eta sindikalek eta errepublikako pertsona ospetsuek osatzen dute.
1940ko otsailaren 24ko goizaldean, Madrilgo ekialdeko hilerriko tapietan fusilatuta hil zuten (Almudenako hilerrian). Exekutatu baino lehentxeago gurasoei idatzi ahal izan zien.
Lerro hauek irakurtzen dituzuenean, oroitzapen bat bertzerik ez naiz izango. Kristautzat jotzen diren gizonek horrela nahi izan dute… Zuek, zuen erlijio-xumetasunean, ez zenukete azalduko nola, krimenik egin ez zuen eta egitate lotsagarriko akusaziorik ez duen gizon batek espero duen heriotza jasan dezakeen.
Emaztea eta urte terdiko semetxo bat uzten zituen.
Post hau egiteko erabili den materiala:
La generación del sacrificio. Ricardo Zabalza. Emilio Majuelo Gil. Txalaparta. 2008.
1931ko Apirilaren 12an izandako udal-hauteskundetan zinegotzi batzuk ala bertzeak aukeratzerakoan, monarkiaren alde edo kontra agertzen ziren kontuan hartu zituzten hainbat boto emailek eta ia ia errepublika edo monarkiaren alde galdeketa batean bihurtu zen.
Hauteskundeen emaitzak jakiteko larritasunaz, estatuko hiriburu garrantzitsuenetan Errepublikaren aldeko botoak gehiago zirelakotan zurrumurru zabaldu zen. Jendea kalera irten zen eta udaletxera hubiltzen ziren Errepublika deklaratzea eskatzera. Bertze hiriei aurrea hartuz, apirilaren 13an, Eibarko udaletxean jaso zuten Espainiako Bigarren Errepublikako lehenego bandera!.
Eibarko Udala 1931ko Apirilaren 13an
Hauteskundeak argi erakutsi zuten Espainako Alfonso XIII.a ez zuela herritarren maitasuna eta apirilaren 14 alde egin zuen, egon berberan Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen.
Errepublika aldarrikatuta, batzuek arreta eta kontu haundiki hartu arren aunitzek itxaropenez agurtu zuten. Aro berri bat inauguratu zen. Etorkizunak gauza positiboak ekarriko zizkiela sinesten zuten (denek gauza bera espero ez zuten arren). Langile aunitzendako funtsezko aldaketa ekarriko zien bizimodu eta lan-baldintzetan, iraultza sozialista emanen zela, nekazarientzat lurraren jabetza, ezkuntza jende guztiaren eskura egotea, laikotasuna...
Apirilako 14tik aintzin, probintziaren kontrol politikoa errepublikanoen eta sozialisten esku geratu zen. Gobernadore zibil berria errepublikanoa izan zen, Diputazioaren ordez, errepublikanoek eta sozialistek osatutako batzorde kudeatzaile bat ezarri zen. Nafarroako zenbait udalak, Iruñekoa, Donoztebekoa… (Apirilan edo Maiatzan 2. bueltan ) ere errepublikatzaleen eskuen gelditu ziren. Baztango kasuan, 1931ko udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, kideak zinegotzi ta Alkatea karguak automatikoki lortzen dute, hauteskundeak egin beharrik gabe. Hala zela Blas Marin elizondarra Baztango alkatea atra zen (Bera bakarrik aurkezten bai zen).
Nafarroako iritzi publikoaren zati handi batek ez zuen bereganatu araubide berria. Nafarroa, 1931an, probintzi rurala zen batez ere nekazaritzan sustatzen zen. Nekazaritza ezberdiña eremearen arabera; Eremu menditsuan jabetza zatiezin txikia zen nagusi, eta aberastasun handia zegoen herrilurrretan (lur komunalak), basoetan eta larreetan; Nafarroko erdialdean jabetza txiki eta ertaina zegoen eta erriberan, jabe handien lur sail handiak eta jabetza gabeko nekazari ugari zeuden. Gainera Nafarroan kleroa ugaria zen, apaiz eta elizgizon kopurua estatuko haundienetakoa zen, eta horrek eragina izango zuen gizartearen erlijiotasunean…eta etorkizunean.
Baztanen? antzeko parezido, Karlista feudo zahar honetan dudarik gabe karlistak ziren ugarienak, gainera aspalditik Karlisten ideologia arras barneratu zuten nekazariek. Karlistek ez zuten alderdi egituratu baten antolakuntzarik, normalki jauntxoa baten inguruan zeuden elkarturik. Jeltzaleak Karlista tradizionalistekin konparatuz indarra gutxiago zuten baina presentzia gero eta nabariagoa zen. Errepublikatzaleak, alkatea izan arren arras gutti ziren eta ekaina eginen diren hauteskundetan nabarituko da.
II. Errepublika ezartzean, faktore berria sartu zen baztandarren arteko harremanetan: Politika! eta bi gai hartuko dute garrantzia Nafarroako politikan: erlijioaren auzia eta Autonomia Estatutua.
Ekainan konstituzio berria sortzeko helburukin Biltzar Konstituziogilerako hauteskundeak (Espainiako hauteskunde orokorrak) antolatu ziren.
Nafarroan bi hautagai zerrenda aurkeztu ziren; hautagaitza katoliko-foruzalea (Karlistak, Monarkikoak, katoliko indepenienteak, EAJ) eta errepublikano-sozialista. Hautekunde kanpainan Elizondon, Berroetan,… mitinak antolatu ziren. Jeltzalen aldetik, Jesus Doxandabaratz, Hilario Yaben, Manuel Irujo diputado ohia (Aguirre soilik Lizarrako mitinean egon zen) aritt ziren…Karlisten aldetik Victor Pradera “jaimista”, Carmen Villanueva (Agrupación Escolar Tradicionalista-koa)) Rodezno kondea…Ezkertian alderdian Emilio Azarola sozialista (Donoztebeko alkatea eta bertze hautagaiak ibili ziren.
Carmen Villanueva Karlistaren mitina Elizondon
1931ko ekainaren 28an, Biltzar Konstituziogilerako hauteskundeak (elecciones a las Cortes constituyentes) egin ziren, hauteskunde hauetan Baztanen parte-hartzea altua izan zen: %81,56a. Eskuindarrek irabazi zuten %81-90 lortuz eta gainontzekoek errepublikar-sozialistei bozkatu zieten. Baztanen Katoliko-foruzalen hautagaietatik bozkatuenak ; Rafael Aizpun Katoliko independientea 1536 botokin eta Jose Antonio Aguirre Jeltzale 1525 botoekin izan ziren. Ezkertiarren artean Doneztebeko alkatea Emilio Azarola Gresillón sozialista 331 botokin izan zen (Ikusi tabla).
Eskuindarrak. Katoliko -Foruzaleak
%83.5
Rafael Aizpun (Katolikoa)
1536
Jose Antonio Aguirre (EAJ)
1525
Miguel Gortari (Katolikoa)
1519
Joakin Beunza (Karlista)
1473
Rodezniko kondea (Karlista)
1462
Ezkertiarrak. Errepublikatzaileak – Sozialistak
%15.5
Emilio Azarola Gresillón (sozialista)
331
Mariano Ansó (Acción Republicana)
301
Aquiles Cuadra (Errepublikatzalea)
264
Tiburzio Osacar (Sozialista)
251
Mariano Morilla (Sozialista)
248
Nafarroan mailan iduritsu, Hautagaitza katoliko-foruzaleak % 63,2ko boto-portzentajea lortu zuen. Errepublikano-sozialisten hautagai-zerrendak botoen %35,9. Bortz hautagai eskuindiarrak Diputadu gise Madrilera joan ziren, Ezkertier aldetik Iruñeko alkatea Mariano Ansó eta Doneztebekoa Emilio Azarola.
Espaina mailan alderantziz, Errepublikano-sozialisten hautagai-zerrendak % 72,92 lortu zuen eta eskuindarren presenzia irrigarria zen. Nafar eskuindarrak Euskadiko (Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba) Jeltzale, karlista eta tradizionalistekin Vasco-Navarros taldea sortu ruten (15 omen ziaren).
131-1932 SORTARAUA-ESTATUTOA
Uztailan 26an, Euskal estatatutoa (Euskal Herriarentzako Sortaraua) eztabaidatzen ari zirela Amaiurtarrek kriston eztanda batengatik iritzarri ziren eta goizean egiaztatuko zuten Gaztelu muinoan monolitoa falta zela. Dirudienez ezezagun talde bat Amaiurko gazteluaren monumentura igo eta monumentuari zenbait kartutxo dinamita patuz lehertu zuten.
Eztabaida handia piztu zen baztandar biztanleen artean. Nork eztandarazi zuen monumentua? Baztanen errepublikaren aldekoei leporatu zieten.
Sortarauaren inguruan giroa zakartzen zijoan, Amaiurko atentatuaren tenorean, bi proposamena zeuden mahi gainean; Bata Lizarrakoa, Euskal Estatua eta Aulki Santuaren arteko harremanetan autonomia bermatzen zuena eta bertzea (bertzeak bi ziren), Madriletik bultzatutako gestorak (gehiengoa errepublikatzale eta sozialista zuena) idatzitakoa: euskal-nafarra (Lizarrakoa berdiña baina “Santa Sederekin” harremana Estatu Españolak bermatuko zuna) eta Nafarroa bakarrarena.
1931ko ekainan Lizarran indako batzarreko ordezkari batzuk. (Lizarrako hitzarmena gise ezagutu zena)
Egun batzuk lehenago (uztailaren 13an) Nafarroako udalerrietako ordezkariak bildu ziren Foru Jauregian estatutu bat edo bestea aukeratzeko, zuzenketei buruz eztabaidatzeko Iruñan bildu ziren, Nahasmena eta desinformazioa handiak izan ziren, eta bilera bertan behera utzi behar izan zen, gainera ordezkari batzuek ez zuten estatutuei buruzko ezer jakin nahi. Azkenian, udaletxetara informazioa bidaltzea eta hurrengo batzarrea hobe preatatzeko zonaldeka biltzea proposatu zuten. Gure eskualdean bilera Mugairen egin zen eta Lizarrako sortaraua aukeratu zuten.
1931ko abuztuaren 10an estautoa aukeratzeko batzarre ospatu zen eta emazie hauek eman ziren.
Lizarrako Euskal Herriko Estatutuaren alde
305.351
Estatuto batere
30.290
Nafarroako Estatutuaren alde
2.808
Baztan eta Maya de Baztan-go (Baztandik kanpon zegoen Amaiur) ordezkariak Lizarrako Euskal Herriko Sortarauaren (Estatutuaren) alde egin zuten.
Euskal Herriarentzako Sortaraua onartua Irailaren 22an 420 alkate-ordezkariak (horietatik 156 nafarrak) Madrilera joan zen Niceto Alcalá Zamora behin-behineko gobernuaren presidenteari proiektua ematera. Madrilgo gorteen batzordeak eztabaidatu eta Eliza-Estatuaren harremanei buruzko artikulua konstituzioaren kontrakotzat hartu eta guztiz errefusatu zuen proiektua ( Aulki Santuaren arteko harremaak autonomiak bermatzen zuen artikuloa). Onartutako Errepublikaren Konstituzioa Estatu espainiarraren izaera laikoa finkatzeaz gain, Aulki Santuarekiko harremanak Espainiako Gobernuarentzat erreserbatzen zituen.
Lehendabiziko proiektuaren atzera botatzeak nolabait autonomia grina berpiztu eta eta Konstituzioarekin bat zetorren proiektua idazteko Batzar Kudeatzaile aukeratu zuten (lau probintziak).
1932ko urtarrilan udalen bigarren batzarra egin zen sortaraua bozkatzeko baina aunitz kexu ziren ez zekitelako nola izanen zen bozkatuko zaten estatutua (oinik lantzen ari ziren) ekaina aurkeztuko zen estatuto berria) . Emilio Azarola Doneztebeko alkateak, Gorteetan Nafarroako diputatu sozialistak kantari ahotsa eraman zuen oraingoan eta estatuto “vasco-navarroren” kontra egin zuen; “Beraz, ez ditugu elkartu behar gure destinoak guk baino gutxiago dituenarekin. Euskal Herriko Estatutua onartzen badugu, gurasoek utzi ziguten onenari uko egingo diogu”.
Jeltzaleak alde bozkatu zuten, karlistak kideei boto askapena eman zuten eta Emilio Azarolak zuzendutako nafar-ezkerraren zati batek kontra, bertze ezkertiarrak alde. (Huntakoan udaletxeko hautagaiak murriztu ziren)
1932ko urtarrilako batzarrea
Udala
botuak
Euskal Herriarentzako Sortaraua
160
209,479
Estatuturik ez
21
66.553
Nafarroako estatutua
36
28.881
Eskualdeko autonomia
12
20.044
Euskal lau probintzietako batzarra Aurreproiektu berria apirilaren 21ean argitaratu zuten eta bozketa ekainaren 19an egin zuten. Sortaraua berrie ez zuen Euskal Estatuaz hitz egiten baizik eta estatu espainiarren barnean izango zen unitate autonomo politiko-administratiboaz eta erakunde berriak gaztelaniaz País Vasconavarro eta euskaraz Euzkadi izango litzateke izena.
Proiektu berria ez zen guztiz karlisten gustukoa, eta bere buruzagiek jarraitzaileei boto askapena eman zien. Karlista aunitz foruen kontrakoa, ateoa eta kostituzionala zela zioten, Jeltzaleak foruak “gaur egunean bizi zirenean” zeudela erten zuten eta sustatu zuten. Rafael Aizpun eta Miguel Gortarik diputatu katolikoak, gero Unión Navarra sortuko zutenak, alde egin zuten. Sozialista kontra egin zuten eta Acción Republicanak aldekoak eta kontrakoak zituen, lehendabizikoen artean Mariano Ansó gorteko diputatua.
Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba alde agertu ziren, Nafarroa izan zen salbuespen nagusia.
1932ko ekainaren batzarre orokorra (Nafarroa)
Alde
109 Udal / Biztanleriaren %38.72
Kontra
123 Udal / Biztanleriaren %53.04
Abstenzioia
35 Udal / Biztanleriaren %8.24
Baztan estatutoaren alde bozkatu zuen, baita ere Amaiurko ordezkaria Jaime Urrutia. Euskualdean herri gehienak Doneztebe eta Labaien ezik kontra bozkatu zutela eta Sunbilla eta Zubieta abstenitu zirela, bertze guztiak alde bozkatu zuten.
Jimeno Juríok, “Navarra jamás dijo no al estatuto vasco” liburuan, bortxaketa izan zela eta ordezkarien boto aunitz udalen mandatuaren aurkakoak zirela egiaztatu zuen. Erreklamazioak egin ziren, prozedurak eta emaitzak legez kontrakoak eta baliogabeak zirela salatuz, baina ez ziren kontuan hartu izan eta behin betiko emaitza eman zen.
Nafarroa kenduta, gainontzeko hiru lurraldeek proiektua martxan patu zuten eta 1936ko Euskal Autonomia Estatutua lortu zuten eta Gerra Zibilean onartua izan zen.
Errepublikarren besta. Elizondoko Circulo dee la Unión (kasinoa)
1933ko APIRILAKO UDAL HAUTESKUNDEAK.
Estatutoaren afera gainditua Errepublikak aintzin segiten zuen eta 1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zutenak ,Baztanen kasuan bezala, udal taldearen ordez batzorde kudeatzaile bat jarriko da. Hala izanda Blas Marin alkatea izateaz utziko du.
Azaro hortan, hauteskunde legeria ezarri bezain pronto eta berriki izanen diren udal-hauteskudeai begiratuz, Baztanen “Acción Republicana'” eratuko da. Alderdiaren batzordean Joaquin Sobrino, Luís Asiron, Alfonso Etxenike, Vicente Olabe, Celestino Egurrola eta Francisco Inbuluzketa zeuden.
Baztango mapa politikoa pixkanaka pixkanaka aldatzen doa eta udal-hateskundeak izanen direla ta, Solidaridad de Obreros Vascos (etorkizunean STV-ELA) sindikatuaren eta Acción Nacionalista Vasca taldearen presentzia izanen da, hala ere Ballaran eskuindarrak nagusi izaten segituko dira.
1933ko apirilaren 23ko udal-hauteskundeak izanen dira. Espainiako ia 2500 udalerritan egin ziren; ( 1931 udal-hauteskunderik izan ez ziren herrietan) Espainiako lehen hauteskunde demokratikoak izan ziren, eta emakumeek hautesle gisa parte hartu zuten lehena.
Baztanen partehartzea %76,19 izan zen eta monarkia garain bezala eskuindarrek botoen gehiengoa %61,70 lortu zuten. EAJak botoen %21,30a eta errepublikar-sozialistek %0,10 .
EAJ alderdiak hiru kide udal batzarrean sartu zituen. Zinegotzi eskuindarren artean ideologia ezberdinetakoak eta independenteak zeuden, Eskuindar Blokea ez zegoen elkartua eta zinegotzi nazionalistek (EAJ), independenteak eta Eskuindar Blokearekin bat ez zetozen eskuindarrak, “candidatura municipalista” bat osatu zuten eta Alkate Ignacio Iturria Zavala ( Baztan Buru Batzarreko lehendakari ohia) jeltzalea izan zen.
Abertzaleak (EAJ) haraneko herri guztietanere hazten eta indartzen joan ziren n. Mugimendu interklasista eta herritarra zen. 1933ko maiatzan Elizondoko Polonia etxean Euzko Etxea zabaldu zuten, presidentzian Ignazio Iturria (alkate berria), Jose Azkarate, Emiliano Goñi eta Tiburcio Irigoien zeuden. Batzoki honek bazuen jangela, ostatua eta liburutegia, eta kultur ekitaldiak antolatzen zituen.
Euzko Etxean dantzak ikasten ziren, haien arten mutildantzak eta baita ere berriki izendatutako Euskal Dantza Nazionala, ezpatadantza! (hasieran mutildantzan pensatu zen). Hortarako Alderdiko Ezpatari Batza dantza irakasle bat bidali zun. Antolatutako ekitaldieen artean aipatu “el dia del niño Euskaldun”lehen aldiz ospatu zela.
Azaroaren 19an Gortetarako hauteskundeak ( Espainiako hauteskunde orokorrek) baita ere izan ziren, Itzuli bakarrekoa izan ziren eta emakumeek lehendabizikoz bozkatzeko eskubidea izan zuten. Ohikoa zenez Baztanen Eskuinako hautagaiak bozkatuenak izan ziren. Madrilerako Nafarroko 7 eserlekuak denak eskuindar hautagaiak lortu zuten.
Espaina mailan zentro-eskuin eta eskuin partiduei gehiengo parlamentarioa lortu zaten. Binario Conservadorearen hasiera izan zen. Ezker errepublikanoaren porrota izan zen, sozialistek hauteskundeetan bakarrik aurkeztu ziren, errepublika “burgesa-tik” “errepublika sozialista” bat era pasteko.
Ezkertiarren porrotaren eta eskuindarren garaipenaren arrazoi nagusia izan zen lehenak elkartuta aurkeztu zirela eta bigarrenak arras banaduak.
EAJko mitina bat Berroetan. Hizlaria Jose Azkarate
1934-1936
Ezkerraren porrota dastatuta estatu mailan alderdi errepublikar ezkertiarren batasuna eman zen, horrela Izquierda Republicana sortuko da. 1934an Baztango Izquierda Republicana sortuko da eta alderdiaren batzordea eratu zen, Tiburcio Azcarate, Arnulfo Gainza, Jose Irazu, Elias Viguera eta Blas Marin (haraneko alkate ohia) zeuden. Hauek ere beren biltoki propioa zeukaten.
Ezkuntza aldetik, Errepublikako gobernuak hartu zuen lehen erabakietako bat, eskolak eraikitzeko bortz urteko plan handi bat izan zen (27.000 ikastetxeraino). Aurrekontu-penuriek helburu hori lortzea eragotzi zuten, baina benetako ahalegina egin zen herrialdeko txoko guztietan eskolak egon zitezen. Urte hauetan Baztanen Aritzakungo eta Berzungo eskolak ireiki ziren.
Baita ere Baztandar jeltzaleak bultzatuta (bertzeak bertze, Baztango EAJren idazkaria Bittori Etxeberria, Manuel Arburua…) 1935an Txokoton, Ikastola (euskal eskola) sortuko dute (1935).
Eta Bittori eta bere anaia Esteban medio zeudela, jeltzale aldetik (Elizondoko Euzko-etxea-tik) 1936ko urtarrilaren 12an Elizondoko Antxitonea trinketean ospatu zen Lehenego Nafarroko Bertsolari Txapelketaren antolatu zuten (ideolojia karlista zuten zenbait bertsolari -eta ez ziren gutti orduko Nafarroan- ez ziren agertu “nazionalisten afera” zelakoan) . Honek, Nafarroako Bertsolaritzaren aro berri baten hasiera izan zen.
1936ko OTSAILAKO GORTETARAKO HAUESKUNDEAK eta AZAROKO HAUTESKUNDE OROKORRAK.
1936ko otsaileko hauteskundetakio giroa arrausteldua zegon. Eskuindarrak (estatu mailan) ezkerraren batasunari ( Frente Poular) beldurra zion. Elizak, herritarrengan indar handia zuenez, kanpotik heltzen ziren albisteak txarrak mezetan aipatzen ziren: monjeen eta fraideen komentuen erreketak, zakuratzeak, elizen erreketak etab.
Alderdi guztiak etxez etxe boto bila ibili ziren. Istilu ugari gertatu zen. Alderdietako militanteak jendea eurei bozkatzeko beldurtzen eta mehatxatzen aritu ziren. Eskuindar handikiek, etxe eta lur askoren jabeak zirenez, eskuindarrei bozkatzera behartzen zituzten batez ere maisterrei eta alokairuan zeudenei. Bozkatzerakoan pertsona batzuk botoa erakustera behartzen zituzten
Ekintza hauek beldurra sortu zuen baztandar aunitzen artean. Hauteskunde hauek ez ziren libreak izan, mehatxuak eta boto erosketak arruntak izan baitziren ere, emaitzak Baztanen…betikoak izan ziren!
1936ko otsailaren 16an, Baztanen eskuindarrak atera ziren garaile, hauteskundeetan 2.740 boto bereganatuz. Bigarrenak euskal nazionalista jeltzaleak, 858 botorekin eta ondoren Herri Frontea 358 botorekin.
Nafarro mailan hontakoan ere Eskuinaren blokeak berriro hautesle guztiak lortu zituen, botoen %71,6a eta 7 diputatu lortuz. Estatu maila Fronte Popularra irbazi Zituen hateskundeak eta garaipena ezagutu bezain laster, eskuinak lehenengo “indar-kolpea” eman ruten, irabazleei boterea ematen saiatzeko.
Baina errepublikarekin amaituko duen kolpea Uztailaren 18an izan zen, Militar talde batzuk altxatu zirenean izan zen. Nafarroan (Baztanen ere) Karlista erreketeen laguntza izan zuten.
Alkatea, Ignacio Iturria Zavala, egun haietan Hondarribian zegoen uda pasa, eta handik zuzen, mugaz beste aldera joan zen. Udalaren jabe egin ziren eskuindarrak, Saturnino Burguete teniente-alkateak alkate kargua hartu zuen.
Altxatuek eskualdea okupatu zutenean baztandar gehienek egoera berria begi ongi ikusi zuten. Elizondon bestak ziren, Santiagoak, eta Iruñetik uztailaren 25ean Mauricio Iribarren (Elizondoko falangista ospetsua) iritsi zen. Hura iritsi bezain laster, bere ingurura jendea hurbildu eta udaletxera abiatu ziren. Han, balkoitik behera bota zuen Errepublikaren bandera, “ahí va ese trapo erranez”. Behean zeudenek hankekin zapaldu ondoren, erre egin zuten.
Udaletxean bandera gorri-horia jarri eta gero, Elizondoko Euzko Extra joan ziren espainiar bandera balkoian jarri ondoren Arrizibita tenienteak diskurtso anti-errepublikar bat bota zuen. Behean zeudenak, bitartean, ¡Viva España! ¡Arriba España! … oihukatzen zuten biztardean Baztanen Errepublika amaitzen zen.
Post hau “Altxamendua” izeneko postan du jarraipena.
Pos hau egiteko erabili den materiala:
Las elecciones a Cortes Constituyentes de 1931 en Navarra. Ana María Serrano Moreno. Pincipe de Viana errebista.
Bestondoa! bestondoa ekarri du urtero bezala urteberriak! (urterzarra ondo pasatutako señalia) eta Baztanera, Amaiurrera zehazki, berria ez izan arren eta ia bi urte berandu iritsi arren… urte berriak Amaiurko monumentuari buruzko erakusketa ekarri du!
Nafarroko gobernuak antolatutako Amaiurko monumentuaren 25. urteurrena ospatzeko erakusketa mugikorra, Amaiurko serorategian ikusgai izanen da.
Erakusketa hau duela urtebete ikusi nuen Iruñean. Harritu egin ninduen Amaiurko monolitoari buruz nafarren eta euskaldunen askatasunaren sinbolo gisa ezer ez esateak ( horregatik altxatu zen), ezta Jaime Belaz de Medrano eta haren 200 zaldun agramondarrak aipatzeak ere. Bai 1922an sortzeko ideia nabarmentzen zen, eta baita ia 10 urte geroago, 1931n, atentatu baten ondorioz (dinamitatua) monumentua eraitsi egin zela ere.
Erakusketa azken 25 urte hauetan oinarritzen da, 1982an Amaiurtarrek monumentua berreskuratu eta zaharberritzeko daukaten gogoetan, baina monolitoaren sinbologia eta 200 zaldun naparren balentriaz ja!
2007an Monolitiaren 25.urteurrena ospatu zuten Amaiurtarrak. Agazkia Diario Vasco
Balentria 1521eko irailean hasi zen, Enrike II.a “zangotzarrak” Amaiurko gaztelua Nafarroarentzat berreskuratu zuenean, gotorlekua ez ezik, Baztan -Bidasoako “marka” eta egun gutxiren buruan Hondarribiko gotorlekua ere berreskuratu zituen. Amaiurko gazteluaren kapitaina Jaime Belaz da, eta Miguel Jatso (Xabier santuaren anaia) Elizondon kokatu zen; Hondarribian, berriz, Pedro de Navarra Nafarroako mariskalaren semea (aitaren izen bera du) geratu zen kapitan gise.
1522ko ekainean, gaztelarrak Belatetik Donoztebera iritsi ziren, eta borroka baten ondoren, nafarrek Baztanera ihes egin behar izan zuten (Doneztebe Martin de Urtsuan, eta bertze baztandar batzuek gaztelarrekin bat egin zuten). Borrokan zauritutako nafarrak Urdazubiko monasteriora eraman zituzten (Urdazubiko abadea leiala da Nafar kausarekin).
Uztailaren 15ean gaztelarrek Amaiurko gaztelua setiatzen dute eta lau egunez 10.000 gaztelar gaztelua konkistatzen saiatzen dira (beno, baziren nafar behamontarrak, gipuzkoarrak, alemaniarrak…). Azkenean, janaririk gabe eta leher eginda (lau egunez gau eta egun borrokan ibiliz), setiatuek amore ematen dute. Pasarte historiko honengatik, Amaiur euskaldunentzako askatasunaren sinbolo bihurtu zen, baina ez zen azken bastion nafarra izan, 1524ra arte Hondarribian Nafarroako estandarte gorria onesten jarraitu baitzuen (1521eko urriaren 6an setiatua).
Menderatua eta garaitua den nafar honetan, belaunaldiz belaunaldi, isilean eta klandestinitatean Amaiurren gertatutakoa gogoratu dugu (eta odoletan eraman ere bai) eta 1879an “euskara Elkartea” han borrokatu zirenen oroimenean zerbait egin behar zela pentsatzen hasi zen.
1920an, “Nafarroako Monumentuen Batzordeak” monumentu bat eraikitzea baimendu zuen, eroritakoen omenez, eta han hil zirenak Nafarroko askatuaren azken dedefendatzaileak izan zirela erranen dute. Hitz horiek eta baimen horrek kristonezko polemika sortu zuten; izan ere, nafar batzuentzat (espainiar nazionalistak) han hil zirenak frantses eta espainiar traidoreak baino ez ziren.”
Hika mika hoien gain 1922ko kainaren 20an monolitoa inaguratzen da euskal probintzien lau armarriekin eta “Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonei ” leloarekin.
Argazkia Pello San Millan
1920ko hamarkadan eraiki ondoren, eta polemika etengabea zela, 1931ko uztailaren 26an amaiurtarrak , monolitoa lehertzen zuen dinamita-eztandak eragindako zaratarekin esnatu ziren. Ez zen inoiz jakin nor izan zen atentatuaren atzean; Victor Praderaren ingurukoak (nafar nazionalista espainiarra),, errepublika bera eta baita abertzaleak ere susmatu zituzten.
Hainbat hamarkadaz monolitoaren marmolezko harriak sakabanatuta egon ziren gazteluaren muinoan, harik eta 80ko hamarkadan Amaiurtarrek, Amaiurko gaztelua defendatu zutenen monolitoa eta balentriaren eta ohorearen oroitzapena berreskuratzea erabaki zuten arte.
1982ko urriaren 10ean, monolitoa berriro zutik egon zen, eta oraingoan…betiko izanen da.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 