2004ko urriaren 10ean, Gasteizko Arabako Arte Ederren Museoan, igande hortako azken orduan, museoaren ordenantzetako batek koadro baten falta antzemango zuen. Udazkeneko egun hartan, lapurreta bat gertatu zen euskal pinturan espezializatutako museoan.
Lapurtutako lana Javier Ciga Etxandi “baztandarraren” Emakumeen erretratua izeneko margolana zen ( 30 x 25 cm-ko taula gainean egindako olio-pintura).
Margolana Arabako Arte Ederren Museoaren fondoei dagokie 1991tik, eta garai haieteko 325.000 pezeta (1.953 €) kostatu edo tasatu zen, zerga zor baten ordainketa gisa izan baitzen. Lapurretak nolabaiteko eztabaida piztu zuen, alde batetik museoko segurtasun neurri apurrak zirelak egiaztatu ziren; taula zintzilik zegoen gelak ez zuen kamerarik, eta igandea zenez, segurtasuneko langileak erdiak ziren (4 zaindari 8 aretotarako). Eta bertzetik, Arabako Foru Aldundiko Kultura Sailak hasieran batean erran zuenagatik; lana ez zuela baliorik!
Estilo kostunbristako kuadroa, ez zela garai hartako ez egilearen «arras adierazgarria», eta, beraz, haren balio artistikoa ez zela handiegia eta Lapurreta «ez dirudi arte-aditu batzuen lana» erran zuten ere!
Baina ez! Ez zen horrela, lapurrek ondo zekiten zer ebatsi zuten! “Emakumearekin” batera Zubiaurre, Arrue, Salaberria… lanak zeuden, eta koadroaren egungo (2004) balorazioari buruz, hiru mila euro inguru hitz egiten zen.
Arabako Arte Ederren Museotik lapurtutako Cigaren Emakume erretratua.
Koadroa 1914koa zen eta bertan adineko emakume baten erretratua agertzen zen. Emakumea, atsoa (ama izan ez den agurea), Kattalin zen “Elizondoko merkatua” koadroko irudi nagusia den emakume bera, eta baita ere Javier Cigak “la vieja de Montain” margolanan erretratatuko duna.
Cigak erretratatu zuen urte haietan, Kattalin elizondoko zarretxean (Miserikordian) bizi omen zen, eta Pello Fernández Oyaregui (Javier Ciga fundazioko presidenteak) dioen bezala (1); –Ciga bizitza zaila izan zuten herriko pertsona horiekin identifikatzen zen. “Emakume” koadroa, koadro etnografiko bat da, non Kattalinen zimurrak eta orbainak ondo markatzen diren, eta, aldi berean, galdetzen duen begirada horretan katalinen arima islatzen da.
Hasiera batean, lapurretaren egileek merkatu beltzean jartzeko zailtasunak izango zituztela erran arren, lana behar bezala katalogatuta eta argazkiratua baizegon, urteak igaro dira lapurretatik eta ez oinik ez dakigu ezerrez! 2007an Javier Ciga Echandi Fundazioa sortu zenetik, Baztandarra” margolari handiaren lana zabaltzeko eta ikertzeko lan egiten du eta saiatzen da jakitea non dagoen lapurtutako obra hau eta baita ere pista galdu diren bertze lauena, Parisen salduak edo ahaztuak izatean edo gure Kattalinena bezalakoa, lapurtua!
Baztango toponimian, bi bide badira “Napoleonen bidea” izen dutenak. Bata Gorramendi-Antsestegi aldean Ezpeletatik Amaiurreraino gaten dena (Frantsek erabilia zuten bidea Konbentzioko Gerran Baztanen sartzeko) eta bertzia Beartzunen, Urruxka inguruan. Baita ere Urdazubitik Amaiurrera, Otsondoko lepotik barna doan bidea Napoleon bidea izenarekin ezagutzen da. Ahozko tradizioa dioenez bide hauetatik Napoleon ibili edo pastu omen zen. Napoleon bera pastu ez bazen arren, Fratzestadan barne pastu eta bazter hauetan ibili eta egon zena, bere armada (Grande Armée) izan zen.
“Armada Handia” edo Frantziar Armada Inperiala Napoleon Bonapartek zuen armada izan zen eta Frantzestada edo Frantzestea (1), españolak “Independentzia gerla” izenarekin ezagutzen duten 1808 eta 1814 biztarteko gerra da.
Beartzun inguruko Napoleon bidea. Argazkia Andasto19 Wikiloc.
Frantzestadaren jatorria 1807. urteko azaroan da, Frantziar eta espainiar armada aliatuek Portugal inbaditzen dutenean. Lehen tropa frantsesak, Frantziaren eta Espainiaren arteko muga Irunen gurutzatu zuten eta Espainiaren barrurantz abiatu ziren Portugalerako bidean, eta, beraz, Nafarroan zeharkatzea ez zuen biztanleen bizitza aldatu. Nafarroan Frantziarren presentzia 1808ko otsailean nabarmendu zen, D´Armagnac jenerala 2.500 gizon ingururekin Orreagatik sartu eta hilaren 9an Iruñera iritsi zenean. Prinzipioz, benetako aliatu gisa iritsi zen, baina gotorlekua (ziudadela) okupatzeko helburu ezkutuarekin (edozein armadarentzako funtsezko den defentsa-postua) etorri ziren eta hilaren 15ean, elurra zela eta elurrezko bolak medio, tiro bat bota gabe, soldadu talde txiki bat, ziudadelako zaintza-taldea harrapatu eta gotorlekua bereganatu zuten berehala. Iruñeko eta Donostiako gotorlekuen atzetik, Bartzelona, Montjuich eta Figuerasenak etorri ziren.
Apirilean Baionako abdikazioak gertatu ziren: Karlos IV.a eta Fernando VII.a erregetza uztera behartu ondoren, Napoleonek bere anaia Josef jarri zuen errege. 1808ko maiatzaren 2an frantsesen aurkako matxinada izan zen Madrilen (25 frantses eta 25.000 madrildar inguru hil ziren). Egun berean Móstolesko alkateek Napoleonen kontrako gerra deklaratu zuten eta horrela hasi zen Fratzestada. Maiatzaren amaieran, armada frantsesaren gehiegikeriak zirela-eta Nafarroako herri auntiz Diputazioari kezatuko dira. Ekainaren 1ean Lizarra franzesen aurka altxatuko da, eta ondoren, bertze altxamendu batzuk etorriko dira; Tafalla, Gares, Biana, Kasedan, Lodosan, Mañerun, Villafranca eta Tutera. Diputazio abuztuaren 30an Iruñatik alde eginen du eta Agredan, Tarazonan kokatu ondoren, azkenik Tuteran finkatu da urriaren hasieran.
1808ko azken hilabeteetan, Iparraldean eta erdialdean frantsesak jaun ta jabe dira, hegoaldean Espainiako armada erregularra oinik dago ( nafarroko ejerzito erregular bat sortzeko aleginak porrot egin dute), baina Tuterako guda (1808ko azaroaren 27) ondoren Nafarroa osoa frantsen eskuetan geldituko da. 1809ko lehen hilabeteetan, Nafarroan gerrillari taldeak sortuko dira baina ez zen izanen uda artio, Javier Minak, “el Estudiante”, bere partida sortu eta frantsesei gogor aurre egiteko , bertze gerrilla talde bilduko dituela eta “Corso Terrestre” izeneko boluntario-talde bat osatuko zela. Talde honek bere agindupean estruktura finko, organizatua, disziplinatua eta a uniformatua izanen du eta gerrilleroak “boluntarioak” bezala ezagutuak izanen dira (Voluntarios de Nabarra).
Nafarroako “Corso terrestre-ko” gerrilaria edo boluntariaren miniatura. Irudia Total War Wiki.
Nahiz eta Baztanen data haietan boluntario talde baten bat agertu (gehienbat aprobisionatzeko, jateko…) Boluntarioak Nafarro erdialdean aritzen ziren. 1811ko otsailako bortzan boluntarioen 2., 3. eta 4. konpaniak (300 inguru) diru biltzen Baztanen ditugu. (Ramon Zugarramurdi arizkundarra buruzagi dela) aldi berean egun batzuk lenago Braun koronela frantsa sosa bildu zuen.
Frantsak Elizondon bere kaxerna Miserikordian (gaur egungo Kuartelekozelaia) dute (dirudi hasieran Sumusua etxean jarri zutela) (2). Gero eta gehigo tropa fratsak dator eta Elbeteko Jarola jauregia ere tropak gordetzeko erabiliko dute. Baita ere, Berroetan eta Amaiurren kaxernak dute eta Urdazubin ere. Elizondon Louis Antoine Vaste Vite Goguet jeneralak (Brigadeko jenerala) ezarriko da
1812an Napoleonek Errusia konkistatzera abiuatuko da, hortarako Armada haundiko 50,000 soldadu aterako ditu Penintsula Iberiarretik eta mugimendu honek arnasa eman die aliatuei. Wellingtonek eraso eginen du eta ti tau batean Espainako bi heren libratu ditu, frantsak Espainiako iparraldera bulkatuz. Nafarroan Espoz y Mina jaun ta jabe da, (bere hiloba Xavier Mina harrapatu zutenetik gerrilleroen buru da), bortz batallón ditu eta “corsarion” ordez ia ia ejerzitu erregular baten generala da, hain zuzen “Division de Voluntarios de Navarra-ko” jenerala (1813an Mariscal de campo izendatuko dute). Franzetsen aurka ia ia Nafarroako zoko guzietan borrokatzen hari da! beno Baztanen ez, baino laster lehenbiziko tiroak eta hilak hasiko dira. Frantsak zaurituendako Elbeteko Asko jauregia hospital gise erabiliko dute.
Uda aldera frantsak Nafarroako kontrola galtzen ari dira eta Minaren gizonak; Sarasa eta Matias Ilzarbe kapitainak, Martin Saldias sargentua (gero kapitaina izanen da)… hemendik aintzin Baztango tropa frantsei maiz erasotuko dute; Irailan 20an Berruetako kaxernako 32 soldadu preso (bertze aunitz hila) hartuko dute, Abenduan gabonetan, Otsondon, Matias Ilzarberen konpainia (200 inguru) 11 preso (bertzeak hilak) hartuko dute.
1813an Frantsak beren kasernetatik atera gabe bizi ziren. Martxoaren 16an, Martin Saldias kapitainak, Irurita eta Ziga herrien artean pasatzen ari zen Frantsez posta militar eta haren eskolta erasotu zuten eta ekintza horretan 37 soldadu frantsa hil eta 35 preso hartu zuten. Apirilan Elizondon akuartelatuta zegoen 118. konpaniakoa “voltigeur” bat (elitezko soldadua) Elbete inguruan tiro batez hil eta komandantearen zaldia paseatzen hari zela ebatsi zuten… (3).
Ekainako 2Ian Gasteizen Wellingtongo markesak zuzendutako armada aliatua frantsei garaitzen die eta José Bonaparte erregeak Gasteitik Iruñera alde eginen du. Nafarroko hiriburuan, Frantzia aldera, alde egin behar dutela erabakitzen dute, baña Iberiar peninsula osoan sakabanatuta dagoen eta Iparralderantz joaten, sahiatzen hari den ejerzito frantsa, Iruñan biltzea espefro duted, horretarako hiriko gotorlekuan, 3.500ko guarnitzioa uzten dute. Lan horretarako, gero Baztanekin zerikusi haundia izango duen d’Erlon Kondea gomendatuko dute. Ekainaren 25-eko gauan Espainiako Erregea, Jose I Bonaparte Iruña utzi eta , Almandozen barna 10.000 soldadue eta bere kortearekin hiruak aldera Elizondora iritsiko da. Baztango hiriburuan 26ko gau pastu ondoren, goizaldean, Berara abiatuko da ta hortik (Bera aldean baita ere bada Napoleon izeneko bide bat) Irunera eta gero Donibane Lohitzunera.
Biztartean fransen bertze bi ejerzitoen hondarrak Iruñara iritsiko dira. Hoietako bat, Portugaletik datorrena eta Reille agintepean dagona, Baztango bidea hartuko du. Bailara zeharkatu ondoren, Amaiurtik Urdaxera abiatuko dira otsondo barna (Napoleon bioetik). Hauek Urdaxen egon ondoren Irunera joanen dira Bidasoa ibaia defenditzera. Bertzealdetik bigarren ejerzitoa “Hegoaldekoa” (Andaluzia aldean zegona) Iruña Utzi eta Orreagatik “etxera” bueltatuko dira ( Inguru hontan ere “Napoleon bidea” izeneko bide bada) eta Donibane Garazin ezarriko dira. Iparraldeko herri honetan Uztailaren 12an, Soult generalak, gelditzen zen Portugal, Hego eta Penintsula Erdialdeko ejerzitoen agintea hartuko du eta bere unitatearenkin batera “Spainako Napoleondar” Armada berrie antolatuko du. Armada hori lau zatitan banatuko du; Eskuinean Reille (Bidasoan), erdian d’Erlon buru egonez (Baztan) eta ezkerrean (Orreaga) Claussel generala eta Soult berberaren unitatea. Guztiak pres izanen dute, Iruñan sitiatutako frantsei laguntza emateko.
Behe Nafarroan, Frantsak armada berrantolatzen hari ziren bitartean, Arthur Wellesley, Wellingtongo Marquésak, denbora izango du bere tropak Euskal Herrian barna zabaltzeko, Nafarroko Iparran ta Bidasoa-Donosti aldean, soldadu batzuk utziko ditu Iruñan ta Donosti asediatzen, hiri hoietako gotorlekuetan frantsak, oraindik gogor mantentzen direlako.
Soult bezala, Welingtonek bere soldaduak mugako pasabidetan kokatuko ditu. Ekialdean, Orreagan Morilloren espaniar “dibisioia”.. Ipar mendebaldean, Santa Barbaran, Beran, Dalhausenen 7º dibisioa eta erdian Baztan eta Alduides ibarretan, Hill-en 2º. dibisioa, Amaranteren portugaldarrak eta Campbell-en 2º. dibisioak egonen dira. Hill-ek bere “kuartel jenerala” Elizondon ezarriko du eta William Stewart generalaren ardurapenean Baztango sarrera edo gerra liburutan zauzen den bezala “el paso de Mayas” (Alkurrunz eta Antsentegi mendiarteko pasabidea) zainduko du.
Uztailaren 25an Frantsak Hegoaldean sartuko dira. Goizeko 9:00tan d’Erlon-en gizonak Antsetegira urbilduko dira eta Pringle ingles Brigadarekin topo eginen dute. Egun guztia lur eremu horretan borrokatzen egon ondore, ilunabar aldera Inglesak, atzera iten dute Elizondora abiatuz, ta han, dena bilduz, Iruritan babesten dira. Amaiurreko batallan, 6 mila inglesetik 1.484en “baja” izanen dute ( hilak eta zaurituak) ta d’Erlon-en 20.000 frantsetatik, uste da 2.100 “bajak” izan zuela Baztango inguru hortan. Antsategi eta Alkurruz biztarte, paso luze hortan Hill-en soldaduak zeuden eta “el paso de Mayas” izeneko batallaren tokia izan zen.
Artilleriakomunoa harrespila. Izena dion bezala toki hontan “Paso de Mayas” kontrolatzeko zihurhauniz inglesak artilleria pieza bat ezarriko zuten Lekua MEATZETAKO kaskoa izena du. Argazkia Pello San Millan.
Biharamunian napoleondarrak Otsondotik jautsi, gaur egungo Napoleon bidea izena duen bidetik Iruritara iritxiko dira eta utsik dagola ikusita harrituta geldituko dira. Hill-en gizonak Belateko bidea hartua izan zuten eta Iruñera alde egin zuten. Wellingtonek, (frantsak sitiatzen Donostian zegola) Hillen eskapoz berri izan zunean, aserre bizian patuko zen eta zahartzaroan bere biografian idazterakoan, hori izan zela Independentziako gerran izan zuen huts bakarra! aipatuko du.
D’Erlon-ek, Hill-i arrapatuko zion Lizason eta berriz, bi indarrak neurtu ziren eta baita ere berriz, frantsak garaile ateraz. Guda hontan hilen aldetik, 1000 izan ziren inglesak eta 800, Napoleoneko soldaduak. Baino Lizasokoa ez zun haunitzetarako balio zeren Soulten ejercitoa (Orreagatik sartu zirenak) Sorauren topo eginen du Inglesekin (Pirineoko bataila izeneki zauzen dena) eta honetan bai inglesak aterako dira garaile. Hori Ikusita, Soult porrota galanta izan dula Soraure-nen, D’Erlon-ek etorri den bidetik atzera inen du eta Baztanera bueltatuta, batzuk Amaiurtik alde egin duten “Frantziara” eta bertze batzuk, Beartzundik Alduidesera! Napoleon bideetatik, doike!…
Mila zortzi ehun da hamahirur urte,
Bonapart Frantzian enperadore;
española ere luzatu gabe
Pariseko giltzekin juan laiteke…
Bertsoa Francisque Michel’en Le Pays Basque liburukoa (Paris, 1857) eta Antonio Zavala bildutakoa “Frantzesteko Bertsoak”bildumarako (1991)
P.D (1) “Frantzestada izena da Antonio Zavalak hegoaldeko euskaldunetan, herri-kantutegietan, jaso duen izena, gaztelaniaz eta beste hizkuntzetan izen desberdinekin ezagutzen dena Independentziako Gerla,Penintsulako Gerla, Espainiako Gerla eta baita ere Gerla Nazionala eta Gerla Herritarra izendatu dutena (…)”. LARREA MUXIKA, Jose Maria: Euskaldungoa erroizturik. Iruñea: Pamiela, 1994. (Wikipedia).
P.D (2) ..Elizondon finkatu direla eta bere kaserna han jarri, lehenik Sumusuan eta gero Miserikordian…Erratzuko kontuak bloga.
Urtarrilaren 17an San Anton eguna da, San Anton etxaldeko edo baserriko laneko animalien zaintzailea da. Tradizioaren arabera baserriko laneko animalientzat festa eguna da eta gaurko egunean bazka doblia izaten zuten eta nekazariek animaliak mezatara jausten zuten eta urtean zehar gaixoasunik eta heritasunek ez izateko asmorekin eliza atarian bedeinkatzen zituzten.
Baño festa guztiekin bezala kristianotasun kutsua kenduta ohitura zaharrago bat bazen (eta ez aspaldi artio baserri bazutan mantentzen zena). San Anton eguneko errito zaharran, animaliak enbor erre baten gañetik pasazteraztea zen. Enbor hori, apaizen bendizioaren bezala, onuragarria zen eta laneko animaliak urte osorako gaixotasunez eta heritasunetaz babestuak geldituko omen ziren. Enbor hori, egun batzuk lehenago, baserriko sukaldeko behekosuan erretako enborra zen, hain zuzen Gabon gauan, enbor hori Olentzeroa zen.
Baztanen San Anton egunan “San Anton” zozketa edo rifa egiten da. Zozketa hau bailaran egiten den zozketa zaharrena da, eta zihur ez jakin noiztik hasi zen errifa egiten, bai badakigu Luis Mari Ruiz elizondarrak Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean aurkitu zuen txartel baten bide 1867an egiten zela. Hasiera batean zerri baten zozketa sen, gero garai batean behi ( goiz-goiazetik Elizondoko karriketa barna pasaiatzen zuten behia) bat errifatzen zen eta gaur egun bertze gauze bazuen artean, aratze bat.
Porzierto! Zozketan bildutako sosa guztie, “zarretxearentzat” da.
San Anton zozketako boletoa. Argazkia J.M. Ondikol (Diario de Noticias)
Baztango zaharretxea, Francisco Joaquin Iriarte zahar eta jubilatuen etxea izena du, eta “zarretxeaz” gain baita ere “La Misericordia” izenarekin ezagutu izan da. La Misericordia “miseroentzat” prestazen zen tokia edo biltzen zituen eraikina zen. “Miseroak” bailarako edo kanpoko etxe gabeko behartsuak, etxez etxez “limosna” eskatzen zutenak ziren eta toki hauetan babesa eta jana emateaz gain, gaixotasunak eta heritasunak sendatzen zieten.
Gaur egungo Francisco Joaquin Iriarte zarretxea “casa de beneficiencia San Francisco Javier” miserikordian jatorria du.
XVIII. mendeko Bartolome Iturralde zigatarrak, bailaran “escuela de latinidad” (gaur egungo institutoa bezalakoak ziren, elizgizonak eramana) bat egiteko 2.000 peso eman zuen eta eskola hori ez bazen posible egitea, diru hori onura publiko baterako erabili behar zela arti utzi zuen. Azkenian erreinu zaharrearen lege batzuengatik eskola ez zen posible egitea eta ballarako junta generalak diru horrekin, Elizondoko kaputxinoen hospizioaren eraikina erostea erabaki zun (Kaputxinoen hospizia gaur egungo Kuartelekozelaiko izenarekin ezaguten den tokian zegoen , hauxe da, parkeko Ikastola).
Ideia, hospizioa, bailaran etxez-etxe eta elizen atarian limosna eskatzen zutenentzat babesteko toki bat izatea zen. Eraikina erosiz gain txukundu eta prestatu behar izan zen eta horretarako, jende aunitzek izan ziren, Francisco Arízcun eta bere emaztea Josefa Irigoyen (Iturmendiko markesa) bezala (1000 peso) sosa eman zutenak. Baita ere, aunitz izan ziren Ameriketan zeudenak edo han dirua egin zutenak benefizentzia etxea sustatu zutenak.
1787ko Otsailaren 27an “San Franzisco de Jabier casa de beneficencia-ren” arautegia onartzen da. Jabetza Baztandar guztiena izango zen eta kudeaketa eklesiastikoak eta sekularrak izanen edo eramanen dute.
Urte batzuk funzionatzen ari zela, 1793 Frantziarrak (konbentzio gerran) zonaldea okupatuko zuten. Urte haietan limosna eta karitate publikoaren faltaz, San Franzisko de Jabier miserikordia itxiko da. Urte batzuk geroxago Independenzia gerratea izenarekin ezagutzen den gerran miserikordiako eraikina (hospizio zaharra) tropa napoleonikoa kaxerna gise erabiliko dute. Gerra ondoren gauzak baretuago zeudenean eta berriz jendeen diru eskaintza bazela urte batzuz irekia izan zen. Baina berriz bertze gerrate baten bidez (Lehenengo Karlistaldia) 1833an itxiko da eta eraikina kuartel gise erabiliko da.
Miserikordia 1910 aldera, Argazkia G.Marin
Gerra eta jasandako asedioen ondorioiz eraikina ez zen erabilgarria izanen eta behin betirako “miserikordia” ren burutapena ahazten da. Baina XIX.mendearen erdialdean “miserikordiaren” idei hori piztu zen eta horren bultzatzailea Francisco Joaquin Iriarte izan zen.
Francisco Joaquíne Iriarte Meoqui, Gartzaingo Yoar etxean jaioa zen, Gartzaingo presbiteroa izateaz aparte Cadizen negozioak zituen famili baten ondasunen oinordekoa zen eta 1850an beneficenciarako eraikin berri bat egiteko 1.858.000 Belloizko erreal eman zituen. 1857an Miserikordiaz gain Hospitala ere izango zuen eraikina egiña dago (gaur egungoa). U formako eraikinan baita ere despensa, siloa, eta labeak, baratzia eta lorategia izanen du. Honen guztiren prezioa, 575.000 realak izango da, eta benefizenzia etxe berri honen kudaketa, apaiza eta bortz karitateko monja eramanen dute, baita ere erran, “beneficencia” berri hontan, bakarrik baztango 14 herriko (urte haietan Amaiur, Baztanik kanpo zegoen, 1667tik 1969artio) behartsu, umezurtz eta babesgabetuak hartuko direla. Franzisko Joakin Iriarte 1855an zendu zen eta bere omenez bere izena jarri zioten.
P.D. Luis Mari Ruizek Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean 1867ko trartela aurkitu zen artio, aipatzen zen zarretxeak, zeukan sosen iturburu haundiena, jendearen borondate onez emandako karitatea zenez alde moduen aurrera egin zuen, baño 1885an, gastuak emandako dirua baño haundiagoa izan zen eta udaletxeak, faltatzen ziren 4.750 pezetak, ordainduko zitun, ta hori horrelakoak ez gertatzeko eta sosa iturri berri bat izateko, zerri baten zozketa egingo zuten… eta gaur egun artio.
Ilbeltzaren 17an San Anton da eta Elizondon ospe haundiko eguna da. Erranairu (asotiz) zahar bat dio “Sasoian sasoiko, San Antonez ospelak belarriko”, eta hala ez izan arren (eguna beroa eta goxoa izan da), bertze guzia (zozketa, baztanzopak…) beti bezalakoa izan da… edo ez!. Gaurko egunean, aspaldiko ohitura da, baserritarrak eta nekazariak goizean bazka bikoitza ematea etxaldeko aberei. Izan ere, San Anton laneko animalien zaindari eta zaintzaile denea, baserri eta etxaldetako animalentzan festa eguna da, bakantze eguna.
Argazkia Diario de Navarra
Bazen garai bat sanantonen, herritarrek aberekin elizara joaten zirela eta mezaostean abereak horiek bedeikatzen ziren. Bedeinkapenak, urte osorako gaixotasunetatik babesten zuen
San Anton izatera iritsi zen gizasemea, VI. mendean Egipton bizi omen zen. Desertura joan zen predikatzera, santu egin zen eta denborarekin etxalde eta lanero animalien zaintzaile bihurtu zen. Baserriko animalien babesle bihurtzeak, Franziako San Antoniori eskainitako Erdi Aroko monasterio batean dago! Dirudienez, monasterio hortan zerriak lehen aldiz historian hazi zirela izan omen zen.
Antzinako eta ahaztutako ohiturek gibelean utzita, gaurko eguna, azken urteak bezala, baserritarrak eta zenbait herritar, mezetara joan ondoren, plazara joango dira San Antongo zozketara. San Anton egunean 100 urte baino gehiago egiten den zozketa honek Joakin Iriarte zaharetxera finanziatzeko balio izan du. Gaur egun, zozketatik ateratako sosa sinbolikoa da, baina gastu batzuk ordaintzen laguntzen du.
Zozketa hasi aurretik, Jon Barberena eta Jon Elizetxe bertsolari baztandarrak giroa berotzen aritu dira. Bertso gehienek baserriari, nekazaritzari, animaliei… buruzko gaiak jorratzen dituzte. Bertsolari batek ere erran du, plazaren ezkerraldean askoz tripatzale zeudela baztanzopen zain bertsolariak entzuten ari direnak baino. Udalak doan eskainitako baztanzopakin tripa bete eta zinzarria busti ondoren, zozketa hasi da.
Gaur egun, aratze bat da zozketako lehen saria, baina duela ez aunitz behi handi bat zen. Txikitan Elizondoko kaleetan behia jetzi gabe (errapetan nabari) paseatzen zutela gogoratzen dut. Orain (2009) animalia ez da jeitsi plazaren erdian zegoen kamioitik.
Lehen saria birritan zozkatu ondoren (ateratako lehen zenbakia ez zen saldu), sariak horrela geratu dira.
1. ARATZEA 9130
2. TXERRI EDERRA 7759
3. BI BILDOTS 11396
4. MAGRA EDERRA 11866
Sarituetako bi. Argazkia Diario de Navarra
Ez da ohikoa izaten, baina atzo San Antonek zortea banatu zuen Baztango Udaletxe plazan zeudenen artean (300 inguru). Zozketatutako lau sarietatik bi zenbakiak ezagutu eta 5 minutura erreklamatu ziren, eta ohikoa denez (plazan erositako txartelak izaten dira sarituak), irabazleek atzo goizean bertan erosi zituzten sariak.
Saritutako zenbakien bolak ateratzen dituzten esku errugabeak bailarako lau gazterenak izaten dira. Urte batean (aspaldi aspaldi ) bolak atratzera balkoira igo nintzen eta lau horietako ume bat izan nintzen, bolak atera ondoren 100 pezetako billetea eman ziguten mukizu bakoitzari.
Bitxikeri personalekin jarraituz aipatuko dut 1997an nire izeba bati tokatu zizaiola behia eta egun berberean plazan saldu omen zun, sosa polit bat irabaziz!.
Berriki Olentzerok oparitu zidan liburua irakurri ondoren, Hertzainak taldeko kamarada kantuaren esaldia etorri zait burura “nola aldatzen diren gauzak, Kamarada!“
Oparitutako liburua 2001ean argitaratutako faxmil bat da, “Noticias y datos estadísticos del noble valle y universidad de Baztan” izenburua duen 1890eko liburuxka da. Egilea Manuel Irigoyen y Olondriz Aniztarra da eta liburuxka idatzitako garai hartan, bailarako idazkaria zen. Hitzaurrean (prologoan) erraten duen bezala liburuaren hasierako ideia Baztango ballearen historia idaztea zen. Horretarako, eskura dituen udaleleko dokumentuak erabiliko ditu, baina, azkenean, historiaren pasarte batzuk baino ez ditu kontatuko edo bilduko, eta liburua «albiste historikoen» koaderno batean bihurtuko da (egilea errana)
Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan
Liburua, Baztan hitzaren esanahiarekin hasten da, eta horrek (egiliaren arabera) – Bat han, edo denak bat –erran nahi du. Hau da, 29 jauregi/dorretxe, 14 eliza, denak batera, familia bakarra edo leinuetxe bakarra da. Hori guztiaidazki historikoen, epaiketako eta udal-paper bidez dokumentatzen du eta Lope de Vega poema batekin eta guzti!
Balleko armarriarekin segitzen du eta Juan Goienetxeren “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle de Baztan” bertsioarekin bere jatorria azaltzen du. Bigarren bertsio hau Navas de Tolosako gudua baino askoz lehenagokoa izango zen. Antso Garcia IV.a Peñalenekoak (1054 – 1076) baztandarrei eman omen zien armarri xakeduna frantziarren eraso batetik salbatu ondoren.
Bertze epai batzuk, dokumentuez eta kapareez (hidalgo) hitz egiten jarraitzen du, Baztango lurraz, mugaz eta abar… Alde honetan, nobleziaren gaia nabarmentzen da. Horretarako, 1440an Juan II Nafarroako erregeari irabazitako epaia aipatzen du (berak ez zuen errege izan behar, bere semea Karlos Vianako printzea baizik). Baztandarrak bat zirela aprobetxatuz, gutxienez 1336tik (data hori aipatzen du) dokumentatuta dagoela eta Baztan erresumako 12 familietako bat denez, horixe bera jada kapare (noble) bihurtzen die. Eta nobleak badira, beren lurrak zergarik gabe daude (ez dira petxeroak), beraz Juan II.ak ezin die bazteandarrei kobratu edo zergarik ezarri beren lurrengatik..
Epai honen garrantzia da, legez, baztandarrak kaparetzat (hidalgoak) hartzen dituela, eta horrek (zergak ez ordaintzeaz gain) aukera ematen die baztandar guztiei etxean armarri xakeduna bat jartzeko, edonor dela ere, jauna, nekazaria, hargina edo arotza.
Lehen zati hori amaitzeko, Urdazubiko monasterioaren eta Miserikordiaren (Zarreetxea) historiarekin jarraitzen du. Noiz eta nola sortu zen Zarretxea, nola lehen “miserikordia” (Kuartelekozelaian zegoen) eta nola XIX. mendearen erdialdean Francisco Joaquín Iriarte presbiteroak (elizgizona) diru mordo bat eman zuen leku bat (egungo eraikina) eraikitzeko, balleko behartsuak arreta jasotzeko leku bat izan dezaten.
Zarretxea XX.mende hasieran. postala.
Kontatzen digun bertze pasarte historiko bat Arizkungo konbetoaren inagurazioa da. 1731ko ekainaren 19an izan zen eta Juan Bautista Iturralde, Murilloko markesa eta Ogasuneko (Hazienda) gobernadore (Felipe V.a Espainiako Ogasuneko ministroa) arizkundarrari esker, bere familiaren etxearen ondoan (bertan jaio zen) gurasoen lurretan ereikiko zen. Egun horretan Arizkunen izan ziran ospetsu guztiak, gotzaina, jaunrxoak…aipatzen ditu, baita ere barruan egongo ziran 20 mojak jakineratzen gaitu.
Bigarren kapituluaren izenburua “Personajes notables naturales y oriundos de Baztan” da, eta izenburuak dioen bezala, Baztango ustezko ospetsuak (zelebritateak) aurkezten dizkigu (denak militarrak, elizgizonak eta gortesauak). Bere zerrendan 1712an Erratzuko Buztiniaga etxean sortutako Lorenzo Irigoyen Dutari, bailarako ospetsuena da. Erratzuarraren bizitza osoa kontatzen du, zer ikasi zuen, non ikasi zuen!, Iruñeko apezpikua izan zela, eta bertzeak bertze. Erratzuko elizako klaustroa eraiki zuela, Madrilen 1778an ehortzi zutela, jende aunitz bildu zela, eztakizer ta badakizer! Bere bizitza kontatzen duen poema-liburu luze batekin amaitzen da istorioa, hori bai, “Ospe Santuko” elizgizon zela eta haran honen ohore, aintza eta babeserako aldareetan kanonizatu eta gurtu behar zuena. Nire uste idazlea eta apezpikuak familia zirela (abizen bera) eta uste dut ere… ez zela kanonizatua izan!
Gotzainaren biografiaren ondoren, herriz herri ibiltzen da, herri bakoitzeko famatuez hitz eginez; militarrak, brigadierak, koronelak, santiago ordenako tenienteak, elizgizonak… adibidez, Elizondoz hitz egiten digu Pedro Mendinuetaz, Isteconea etxeko semea zena eta Santa Feko erregeordea eta Errege Armadetako Kapitain Nagusia izan zenaz, eta, horrela, Gartzain, Azpilkueta, Lekaroz…
Pertsonaia “ospetsu” horiek, batez ere 1650-1800 urteetakoak dira, guztiak jaunen semeak, aunitz “segundoiak” ziren eta seme nagusia etxaldea eta jabetzak bereganatzen zituenez, karrera erlijiosoa edo karrera militarra egitea bertze aukerarik ez zitzaienei geratzen.
Eta liburutxoa irakurrita, galdera bat datorkit burura! Zenbat urte daramatza haran honek militar batek, ministro batek, gotzain batek… eman gabe? ba hori, nola aldatzen diren gauzak, kamarada! (eskerrak).
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 
