Zeruko argiak.

Euskal kondaira bat dionez, egun hauetan, baño guti-gora behera orain dela 2010 urte (oficialki, zeren batzuk diote,  urte batzuk lehenago izanen zela),  zeruan, argi disdiratsu bat ikusi zen, ikurri ezaugarria zen eta jentileetatik zaharrenak, segidan jakin zun bere esanaia, Kixmi sortu dela! eta garai berriak etorriko zirela, jentilen garai zaharrak, bukatuta emanez. Kixmi (ximinoa) kristauen, Iesus adierazteko, jentilek erabiltzen zuten izena zen eta kondaira dionez, jentilak zeruko argia ikustean, (bertze bertsiotan sortaldeko laino bat da) eta bere garaiak amaituak emanez, lur azpian sartu ziren eta harri haundi batekin lurpeko sarrera estali zuten. Harri hori Aralar aldeko jentilarria  izanen zen eta horrekin jentilak gure lurraldetik desagertuz. Beno, denak ez, hoietako bat, ikazkin bat, argia ikusi bezain pronto, mendian iten ari zen guzia utziz, herrira jautsi zen Kixmiren sortzearen berria zabalduz. Argiarekin oles-aroak, Olentzaro, hasiko zen eta ikazkinak, Olentzero izenarekin ezaguna izenen da.

Bertze kondaira dio, argi hori segituz, hiru mago Iesusen (Kixmi)  jaiotoki berberera iritsi ziren eta argi hori Beleneko izarra bezala zauzen da.  Argi hori zer zen garbi ez dago, zeren zihuraunitz, zerua zeharkatzen duten edozein elementua izaten ahal zen, akaso kometa bat (ala bai diote).

Histoerian zehar eta garai desberdiñetan, kondaira horien bezalako argi horiek, aunitzetan ikusiak izan dira, ez bakarrik argiak baizik batzutan, gauzak ere bai, eta segun ze garai, aro edo denbora, zeruko argi hoiein esanai edo azalpe desberdiña eman zaie. Batzutan argi horiek, liburu zaharretan agertzen diren bezala, jainkoen suzko gurdiak izan dira, bertze batzutan, erensugeak izaten ziren…zerua zeharkatu eta lurrera jausten zirenean ere gauz besberdiñakin (baña antzekoak) nahastuak izan dira, batzutan bai naturaren amandreaekin, (maitagarriak, lamiak…), ama birgiña berberakin eta batzutan deabruaren ingurukoarekin ere bai.

Zeruan ikusitako argi batzuk eta ama birgiñarekin edo emakume sainduaren irudiakin, erlazionatzen den kasu bat, badago Baztanen, Gorramendi aldean, Aritzakunen hain zuzen. Kontu zaharrak dionez, Bidarrai inguruko neska bat galdu ondoren, zeruan argi disdiratsu bat ikusi zen, izarradar bat izango baliz bezala, eta herri osoa ikusten ari zenean argi misteriotsua, irrintzi bat entzun zen, irrintzi luze ta motel bat, “Amayaaaaaa, agoo, agoooo” erraten zuna. Herritar guztiok ikusi zuten, argia Zelharburuko tontorrera zihoala eta nola, leze batean sartu zen. Egunsentian, argia sartu zen lezara joan ziren ta leze sakonean neska aurkitu zuten…harri bihurtuta! ta hortik aintzin,”Harpeko Saindua” izenarekin ezagutuko da, bai harria ta bai ere argia misteriotsua sartutako lezea.

Baña hau ez da afera bakarra toki berberan argi batzuen kontukin, zeren ehunka urte tartearekin, Gorramendin berriro, zeruan, argi misteriotsuak ikusi ziren.  Kasu hontan testigu hauniz izan ziren, denek amerikanuak. Urte haietan Gorramendiko tontorrean (1953tik) “877Scuadron  Warning Control W6” zegoen, hau da “Gorramendiko basea“, hiri txiki bat zen amerikanar soldaduentzat, liburutegiarekin, bolerakin, kafetegiak, zinea, tabakoa, billareak…Ba erraten dutenez, radetan señale arraroak aurkitu ziren, zeruan ikusten ziren argiekin erlazionatzen zirenak, gero argi hori ,forma artuz, Gorramakil-eko tontorretik hamar metro exkaxera ikusi zen, ia ez zen argi bat, baizik plater itxura zeukan zerbaitean “materilizatu” zen. Gorramakil gañean (han, bi radar pantail erraldoiak zeuden) denbora dexente egon zenez, denbora eman zuen amerikanar soldadu batzuek tontorrera iristea eta ametralladorekin tiro egitea han aurrian zeukaten “OVNI”-ra, horren ondorioz “tramankulo hegalaria” kriston asotsa sortuz ziztu bizian alde egiñez. (Goitiko argazkian, Gorramendiko base amerikandarra 1970 aldera, argazkia Zalduak atraia da.)

OVNIek jarraitzaileak eta ikerlariak “Baztan afera” bezala zauzen dute eta ez bakarrik “Ovnizaleak” baizik baita ere Amerikanarrek ikerketa bat ireki zuten eta bai CIAk ta bai Pentagonoak, Baztanen gertatutakoaz jakin zuten. Odarrian erran zen tramankulo hegalaria Sovietarren hegazkin espioibat izten ahal zela zeren, dirudi, Gorramendiko basea ez zela “telekominikazioko” base arrunt bat eta zerbait “misteriosua” gordetzen zula. Erraten da base espioia zela eta nahiz eta NATO berberan sartuta egon, Frantziarrei espiatzeko erabilI zela, hortaz Frantziarreak Gorramendi parean dagoen Iparraldeko Artzamendin, base iduritsu bat eraiki zuten, baña hori bertze gautz batzuekin batera bertze post bat, izanen da. (argazkian Gorramendiko radar pantailak, argazkia mendikat.net -eko foruatik artuta dago)

Post hau iteko wikipedia erabili da, baita ere Lander Santa Mariaren Diario de Noticias-ko “Gorramendi 1” artikuloa eta Santiago Lesma Zabalegui-ren “Navarra un reino de historias” liburua.

Read Full Post »

Harpeko saindue.

Joanden Igandian (Maiatzak 30) trinitatea izan zen, festa egun hau, mendi erromeriekin eta garai batian mendigozailekin lotua egon da. Gaur egun berriz, nahiz eta Igandean hainbertze mendigotzale, 35 kmko, Lekaroz-Lekoroz Baztango martxa egin, ta bertze batzuk Mendaurko kaskora (Trinitatearen baselizara) erromeriaz joan, akaso batzuk, guttienak Baztanen, egun hortan ospatzen den bertze Trinitate erromerira joanen ziren, Aritzakun inguruko Harpeko sainduko erromeriara hain zuzen.

Aritzakunen, Xumuxua borda inguruan, Itsutsi haizen hego mendialdean, Zehalburun, saindueren aterpea edo lezea dago,  han barruan,  bortz meto zabalerako ta sei metro altuerako zuloan Harpeko saindua urkitzen da, zinopariz edo “exvotoaz” inguratua. (Argazkien Itsutseko haizak,  diariodenavarra.es webgunetik atraia dago).

Erromeri hontan, Bidarraiko eta inguruko herriko jendea ta baita ere Aritzakun ta Urritzateko auzokideak joaten dira, ta saindua bisitatu ta agurtu ondoren bazkari herrikoia eta dantzetan aritzen dira (edo ziren). Egun hontan erromesek txanpoiak, rosarioak, santokristoak eta edozein moduko zinopariak uzten diote “sainduaren” sendakuntzei esker. Zeren “harpeko saindua” sendatatu sendatzen du, behinpin larruko

gaixotasunak, ekzemak, garatxoak, eskuko zauriek… eta horiek sendatzeko, erromesak zapi batzuk bustitzen dute sainduaren “izerdikin” eta zaurietan igurtzen dute zapi bustia. “Izerdi” hori lurzorutik filtratzen den ura da eta lezeko sabaitik jaisten dena “saindua” bustiz, edo melatuz, blai egiñez, ta dirudienez, ur hoiek sedagarriak izanez. Saindua bustita dagonez, ur hori sainduaren izerdia erraten zaio ta hortaz, ere “izerditzen duen saindua” izenarekin zauzen da.(Goitiko argazkia ta behitikoa Antxon Aguirre Sorondorenak dira ta 3digitala webguntik atraiak daude).

Egia errateko “saindue” 1,10mko harri puske bat da edo obe errena, itxura  bitxia duen estalagmita zahar ta heze bat da. Harriaren itxura bitxi hori, neska gazte ta burugabe baten itxura da, eta halaxe dela, kontatzen duen kondaira zahar bat bada;

…Bidarraiko neska batek bere artaldearekin zegoen Iduskimendi
mendian. Egun batian nola otso batek bere ardi bati harrapatu nahi zion
ikusi zuen ta bera otsoari jarraitu zion basapiztia leze batetara sartu
zen harte, ta kontatzen dute, harri bat hartu eta otsoari bota eta eman
ziola baiña hori ez zen beiñe jakin neska desagertu egin
zelako. Ahaide, barrideak eta lagunak denbora haunitz pasa zuten neska billatzen baiña ez zuten neska aurkitzen. Halere, gauetan, Iduskimendiko mendiinguruetan intziri bat entzuten zen,halaxe erraten zuna
“Amayaaaaa, ago, ago”,  horrela zabaldu zen berria artzai baten bidez,ta
herri guztia ere entzun zuen. Gau ilunetariko batean argi indartsu bat
agertu zen, izarradar bat izango balitz bezala, eta herri guztia ikusten
ari zenean irintzi bat entzun zan,irintzi luzeagoa eta motelagoa,hau
esaten zuen: “Amayaaaaaa, agoo, agoooo”  ta guztiok ikusi zuten argia
Zelharburuko tontorretara zihoala ta nola leze batean sartzen
zan, herritarrok etziren leze hartara joatea ausartu,aintzinako
euskaldinen gaueko izpiritua eragozten eta galerazten
zielako. Egunsentian argia sartu zan lezera joan ziren ta leze sakonean
neska aurkitu zuten, harribihurtuta zegoen, ta gaur egun “Arpeko Saindua”
bezala agurtzen zaio. Gaur egun ikus daiteke harri bitxi hori
Zelharburun. Ekaitz egunetan oraindik esaten dute haizearen
laguntzarekin entzuten dala irintzi goibel hori,”Amayaaaaa, agooo, agooo”.

Kondaira hau, bertze haunitz bezala aita Barandiaranek bildu zun ta berak erraten zun kondaira honek, Mariren eta basoetako andreen agerpenen kondairekin lotuta dagola, eta hauetako kontakizun haunitz Europan, erdiaroan gehien bat, sorrera eman dute baselizak edo bertze santuario erlijiotsuak eraikitzeko eta eliz katolikoaren babesarekin, irudi hoiek bai amabirjiñan edo sainduetan bihurtu edo moldatu dira, “debozioa” sortuz. Baña toki majiko hau ez du elizaren babesa izan eta ez dago ofizialki “santa” bezala onartua, hortaz ez egotea baselizarik bere omenez baño bai nabari da inguruko jendia , Bidarraitarrak ta zonalde hartako baztandarrak, neska harri-bihurtua betidanik gurtu dutela eta pentsatzekoa da ohitura ta adorazio hau aspalditik datorrela harras zaharra izanik eta gaur egun naturarekin lotutako (harri bat da) ohitura jentil (paganua) gelditzen den bakarra izanez, Urritzaten dagoen, “arpeko saindu” majiko hau.

Read Full Post »

Urtarrila, ura eta urrea.

Sola-jolas edo hitz joku bat erabili dugu aste hontako post hon izenburu bezala, baño izenburu honi, akaso elurra hitza sartu beharko genion zeren orain bertan zuri zuri patu da Baztan, nahiz eta Eukal herria osoa  goiz goizetik egon, berriz,  zulo hau,  bere mikrokima horregatik, otza, baño elurrik gabe segitzen zun.

Elur hitzatik elurte sortzen den bezala, ur hitzatik urte, urtaro,urtarrile..sortzen dira. Urtarrilako lehenego egunean bazen ohitura bat (Elizondon aspaldi galduta, akaso Baztango bertze herri batian, mantentzen da) haurrak etxez etxe urtetxa eskatzen zutela, eskaria kantuz iten zen:

Urte berri, berri, zer dakazu berri? uraren gaiñean, bakia ta osasuna, urtetx urtetx urtetxa nahi dugu!

Abesti hontan ura, garrantzia haundia dauka, kanta honek urari eta aspalditik  galdutako (hau baita ere) ohitura edo errito zahar bati erreferentzia iten dio, uraren erritoari , Ur berriaren erritoari hain xuxen. Urtearen lehenengoan iten zen, iturru batetik ura hartzen zen eta etxez etxe ur berri hori  edatera ematen zen, zorionak eta osauna ematen zuen edo behinpin pentsatzen omen zuten.

Ura preziatua eta baliotsua da, eta zen, zerbaiten eskasia, euskaraz, urria da, eta zerbait eskasa eta baliotsua…urrea da. Ta urrea gure bailaran izan dugu eta ez urria, baizik garai batean auserki, edo hori behipin dirudi.

Aritzakunen bada toki bat Minetako zokoa izenarekin ezagutzen dena, eremu hontan gizonak egindako eta harriz  osatutako muinoak aurkitzen dira, harrizko muino hauek, urrea bilatzearen ondorioko zaborra da. Handik ez urrun, Etxebertzea inguruan “ruina montiun” bat arkitzen da, hau erromatarrek meategietan erabiltzen zituzten tekinka baten bidez eragiña da, Teknika honek, mendiari hainbat zulo iten zizaioan eta azkenik mendiko zati hori edo zati haundi bat erortzen zen, gero eroritako legarra eta harriak garbitzen ziren kanal batzuen bidez (han dagoen Minetako zoko iturrie bidez) eta urrea bereizten zen, berriz harri garbi hoiek muino hoietan pilatzen zen, hau dena agertzen da Plinio Zaharraren idatzitako “Naturalis Historia” liburuan.

Bada bertze idatzi bat Aritzakungo bertze toki batez, nabarmentzen dena urrea aurkitu zela erranez. Idatzia 1543koa da baina 1518 urtean gertatakoa erreferntzia iten du  (gaztelaniarrak inbaditu dute Nafar osoa,  gaurko Behe Nafarroa barne) eta han aipatzen da, Amaiurko gotorlekutik ez urrun badela putzu bat, iturri bat ateratzen dela putzutik eta ia  Joan Labriten Nafarroko erregearen garaian urrea aurkitzen zela errekako legarrak mugitzerakoan eta ez bakarrik urrea baizik garai zaharretako txanponak ere bai. Horren ondorioz inguru hartara zonaldeko (Baztan, Bidarrai..) jendea urbildu  zen urrea bildu nahian eta batzuk hamar mila dukado biltzea lortu zuten, eta azkenian inbidiaz eta nik ez baldin ba nahiz aberasten ahal, orduan bertze iñorrek ez… putzua haitz haundiekin estaliko zuten.

Hau dena garaiko empedoreari iritsi zen (Spainako Karlos I.a eta Alemaniako Karlos V.a, edo alderantziz,  jo! hau ez dut iñoiz ikasiko, wikipedian beitu beharko dut), honek baimena eman zion Herrera izeneko alkateari, putzu hori kudeatzeko eta Baztanen sartzerakoan, Baztandarrek (jauntxoak) aurka agertu zitzaien erranez, Baztanen aurkitzen diren meategiak eta urrea Baztandarrena (jauntxo Baztandarrenak supotsatzen da) direla. Azkenian negoziatu zuten (1543an aldera) aukera emanez putzua irekitzeko eta jauntxoei aurkitutako zerbait ematea, honekin, guztiak ados egon ziren , Zozaiako jauntxoa ezik. Erran behar zenbait urre atera zela baina gehiago izan ziren gastuak irabaizak baño.

Ziuraunitz putzu hori izanen da, Arraxka edo Maribeltzeko borda inguruan baden iturri baten  azpian dagoen putzua, zeren putzu hori gaur egun  Urreputzu izenarekin ezagutzen da. (Argazkian ez da Urreputzu, baizik iturri artatik ateratzen den ura, badaien erreka, Aritzakun erreka).

Eta nola ez den apezik ez izandako , obispue, hirugarren dokumentu bat badugu ere. Dokumentua, 1942an, ingeniru frants batek, Georges Vié izenekoa “Sociéte des sciences, lettres et arts de Bayonne“an idatzitakoa da. Han, Bidarraitik pasten den errekaren sorlekuan (Aritzakun), inguru hartan eta kontutan hartuz dauden aztarnak (harrizko muinoak) eta bertze azalpen batzukin emanez, (nola garbitu, non aurkitu, norbaitek aurkitu dula urrezko pepita baten bat…) akitzen du artikulua erranez, datuk hoiekin jendea anima dezala urrea billatzera joatea. Eztakik jende aunitz joan izanen zen, baina egia da II.gerra mudialatik ondoren noizbeinka urre biltzatzaileak ibili izan direla eta hoien artean Kaliforniatik etorritako bat eta guztiz.

Urrebiltztzaile hoietako baten batek, urrea arkituko zun, zeren orain dela  urte bat eBay enkatetako web horrian, enkatean, patu zuten urre puxke bat eta han agertzen zen bezala, 1940an Baztanen aurkitutako “rarissime pepite d’or massif du Pays Basque” 24 kilatezkoa  “harrikoxkor” bat “dans le secteur d’Arizkun (Arizakun) dans la Vallée de Baztan (Pays Basque)”. Bortz egun iraun zuen enkatean eta 32 eskaintza ondoren norbaitek eraman omen zuen Baztango azken urre pepita, 152 euro ordez.

Read Full Post »

San Migelen kantua.

1797ko Maiatzaren 30an, egun batzuk bilatzen eta parajia miatu ondoren, azkenian Erratzu aldean, Bidarraiko mugatik oso hurbil, hain zuzen Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita eta altxatue  Aralarko San Migeleko irudia aurkitu eta berreskuratua izan zen.

1912an Aita Donostiak  Erratzun, gertakizun hau kontatzen dituen bertso batzuk Andrés Jaimerenaren ahotsatik entzun  eta “San Miguelen kantua izenarekin” idazita utzi zituen.

(1) San Migelen kantua kantatzera nua,

Aditu nai duenik nior balín bada.

Berri txarrak dabiltze munduan barrena,

Notizioso geienak izanen al gara Aingerua lapurrak eremana dela.

 

 

(2). San Migela yuan eta ladronaren biotza (itzak?)

– Atariok edekitzen etziaudek errezak,

Burniak kituk eta ez agiz beratzak.

Batek ez erran biar:-langai or¡ utzak

Bertan ez gaitxan artu geren eriotzak.

…

(8)- Frantzian mugako paraje batian,

San Migel opa tugu arrian ertian,

Arrepatu dugunian konsola gaitzian

…

Lapurketaren istorioa 1797ko udaberrian hasten omen da, hain justu, Maiatzako 11an gazte talde batek Aralarko monastegian sartu eta bertze gauzen artian San Migeleko Irudia lapurtu dutenean. Lapur taldea, iparraldeko 9 lagunez osatuta zegoen eta taldea Bidarraien juntatu zen. Lapurren buruzagie Pedro Arlepo  Bidarraitarra zen,  Bidarraikoa  Juan “lapurtxiki” zen, berriz Domingo Abanz Ezpeletakua zen, Pedro Gameto Makeakoa, Juanes eta Martin Etxeberria anaiak Luhusukoak , baita ere  Luhusutarra zen Sebastian Noblea (honek Luhusuko alakatearen sema zen), han ere  Pedro Andikol Luzaidetarra morroi gise bizi zen, eta azkenik Pedro Dibar gaztearekin taldea osatzen zuten.

 

Aralarko San Migel irudia.

Egun hartan behenaparrak Pedro Dorregarairen (zonalde artako jauntxoa) ikazkiñak zirela eta gaua pasatzeko aterpea behar zutela aizakiarekin, monastegian babestu ziren. Ilunabar aldera  indarrik ezarri gabe monastegia bere eskuetan dago, Arlepo eta Andikol sakristaua haiekin jaistera behartzen diote. Biztartean bertziak dena lapurtzeko denbora dute; monjen arropa, janaria, bitxiak… eta baita ere Santutegiko gauz preziatuenak, haien artean San Migeleko irudia. 

Lapurtutakoa berehala saltzeko intenzioarekin, gau hortan bertan lapurtu bezain laster bidea artzen dute Bidarraierantz. Baztanen sartuko dira, Belaten Berderizgo lepoa Luzaideko bidea artuz. Goizean monastegiko fraideak lapurketako berrie emanen dute eta segidan garai hartako autoritateak lapurren gibeletik atrako dire.

Lapurrak Almandoz pastu bezain pronto, altxorra banatzeko parada egiten dute. Batzuk ez daude konforme nola izan behar den banaketa eta haien artean liskarrak sortzen dira, ondarrian  Etxeberri anaietako bat hilko dute eta bi taldetan banatzen dira. Elizondoko justizia, talde hoietako bat arrapatzea lortuko dute ,hain just Andikol, Abanz, Dibar, Noblea eta Gameto harrapatuko dituzte. Baina hauei  ez diete ja aurkituko, ez bitxirik ezta irudirik! Lapurtutako guzie Arleporen eskuetan daude.

Noblea autoritatekin kolaboratu zun, bere aitak Luhusuko alkatea izanik  gaitasuna izanen zun Arlepo aurkitzea edo harrapatzea eta horrela izan zen. Gun batzutara Arlepo behenafarreko lurretan harrapatuko dute baino San Miguela ez diote aurkituko. Lapurtutako gauz batzuk saldu ondoren San Migel irudia bidean ezkutatu dula errenen du. Bidarrai inguruan eta gero Urritzaten bilatu ondoren Maiatzako 30an Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita Aralarko San Migeleko irudia aurkituko dute.

Noblea autoritateekin kolaboratzeagatik aske utzi zuten. Dimar, 17 urte baino guttiago zuelakoz 10 urtez preso Melillan zigortu zioten, baino trafalgarreko bataillan zela ta Kadizera ihes egitea lortu zuen.

Elizondoko justiziak harrapatutako bertze hiruak; Andikol, Abanz eta Gameto urkamendian (horca) hiltzea kondenatuak izan ziren. 1800eko maiatzaren 29 urkatuak izan ziren eta garai haleta ohiko zen bezala bere eskuak moztu zituzten eta denbora batez jende guztia ikusteko eta jakiteko zer gertatzen zizaien lapurrei, Aralarreko santutegian dilindan egon siren. 

Baztan alde hontan bertze lapur famatuak izan dira ere, adibidez; Juan Iturbide izenekoa eta “ Baztango kituen kondea ” goitizena zeukana. XVI. meneren bukaeran ibilitako lapurra Ustaritzekoa izan arren, zonalde hau zeukan lantoki nagusia. Azkenian Sunbillatarrek harrapatu zioten eta 1597an Iruñaran epaitzera eraman zuten.  Epaiketako paperetan bere hitzak idatzita gelditu ziren eta gaur egun irakurtzen ahal da :

“Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh...”

Baita ere, Arturo Canpionek “Don Garcia Almoravid”  liburuan Nafar osoako lapur eta bandoleroen zerrenda bat aipatzen du, eta zerrenda hortan Juan Ferrandiz baztandarra agertzen da.  Canpionek baztandarra halaxe deskribitzen dio

“… Naiz gaztea  eta monja aurpegia izan arren bere balentria hauen guztia baino haundiago da eta ez baldin bada galtzen askoz hitz egingo da beraz…”

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Cancionero Vasco. Aita Donostia. III. bolumena. Eusko Ikaskuntza.

“Bandoleros vascos” . David Zapiriain Karrika. Ttarttalo

Quién es quién en la historia del país de los vascos. Iñaki Egaña Sevilla. Txalaparta. 2005.

El criado o morroi: visión etnográfica-histórica. Juan Garmendia Larrañaga. Eusko Ikaskuntza.

Read Full Post »