Turismoa (Bertizen).

2012ko apirile,

Aste Sainduko opor-egunetan turisten bisita nabaria izaten da gure inguruan, landetxeak okupazioa  altua izaten dute eta gure zokoa  “turistaz” betetzen da. Turista,  turismoa egiten duten pertsonei deitzen zai. Definizioz turismoa,  pertsonek euren ohiko bizitokitik kanpo egiten dituzten bidaia eta egonaldietan burutzen dituzten jardueren multzoa da, aisialdi, lanbide edo bertze helburuetarako, urtebetea baino iraupen txikiagoa izanez. Erraterako, oporretan bertze herrialde, eskualde edo hiri batera doazen pertsonak edo familiak dira turistak.

Gure eskualdeko herrietan turismoa garatzeko asmorekin 1992ko abenduan Bertizko Partzuergo Turistikoa sortu zen. Patzuergoa Zugarramurdi, Urdazubi, Baztan, Bertizarana, Ituren, Oitz, Urrotz, Donamaria, Beintza-Labaien, Sunbilla, Igantzi, Arantza, Etxalareta eta 8 elkartez  osatuta dago. Erakunde onen izena “Bertizko Jaurerriatik” hartzen du, Jaurerria finka pribatua izan da mendez mende baño 1949an, Pedro Ziga jaunak Bertizko Jaurerria testamentu bidez Foru Diputazioari utzi zion oinordetzan (baldintza batzukin). Urte batzuz artzapezpikutzak erabili zun, obispoaren oporreko erresidentzia bezala eta seminario gise. Azkenian Nafarroako Gobernuak Natur Parke deklaratu zuen Bertiz 1984an, honen bidez aurreko jabeak, edukiko nahia betez. Handik aintzin, turismoa pixkanaka pixkanaka bultzatu zun 2.040 Hektareko gune naturalak, bere baso berde, landare eta hainbat espezie mota ezberdiñeko lorategiarekin eta gure inguruan turista gehien bildu edo erakartzen duen tokia izanez.

Pentsatekoa da Bertizen izandako lehenego turistek,  urte hoietakoak direla, 80. hamarkadan lorategia bisitatzera ta atsaldea pasatzia etorritakoak izanen zirela….baña,  “tourismoaren” afera aspaldikoa da bai Europan ta baita ere Bertiz aldean.  Turismo modernoaren lehenengo erakusgarria Pizkunde (Errenazimientoan) garaian  ematen da, handikien artean Europako bertzte tokiak eta herriak ezagutzeko bidaiarako gogoa pizten bai aie eta ala dela, Grand Tour turismo-mota sortzen da. 1840 urtean Thomas Cook ingeles enpresaburuak turismo-bidaiak antolatzen hasi zen zabaldu berria zen trenbidea erabiliz. XIX. mendearen bukaeran klase ertainaren garapena hasita eta oporren legezko onarpenarekin batera, aste bat edo bi kostaldean pasatzeko ohitura zabaltzen hasi zen (Frantzia eta Inglaterran). Euskal Herrian Bigarren Karlistadak eragindako etenaldi laburraren ondorioz , mendearen amaieran Donostia Espainia osoko hiriburu turistikoa bilakatu zen,Maria Kristina Austriakoa Espainiako erreginak 1887 urtetik aurrera bertan pasatako udaldien erakarmenaren ondorioz. Iparraldean, Miarritzeko Villa Eugenia Frantziako enperadoreen jauregia luxuzko Hotel du Palais bihurtu zen..eta gure eskualdaen XIX. mendea  Bertiz hartzen ditu lehengo turistak.

“Quinta de la señora Marquesa de Vessolla” Tomas Padró-ren grabaketa 1878.
Juan Mañe y Flaquer-en liburuan erabilia. Argazkia http://www.albumsiglo19mendea.net web gunetik hartuta dago.

Andoni Esparza Leirak, 3. Bidasoa Ikerketa Zentoaren Kuadernoak “Bertizko Jaurerria” (2000) liburuan azaltzen digun bezala,  Bertizko lehenengo turista hoien aipamena Juan Mañe y Flaquer kazeteri katalaniarra esker daukagu. Juan Mañek 1879an  “El Oasis. Viaje al Pais de los Fueros”  lanaren lehenengo liburukia (tomoa) argitaratuko du. Modu episkolarrean idatzitako  lan horretan Euskal Herrian barne egindako bidaia azaltzen du eta Doike! bidai horretan Oronoz-Mugairen ta Bertizen ibili zen.

Kazetari katalaniarrak  liburuan dion bezalaxe…

-Mugairen jeitsi bezain pronto hainbat kanpotarrak ikustea ( ostaua “fonda” beteta bai zegon) atentzioa eman zidan eta itxarotzen ari zitzaidan lagunari galdetu nion ea herri edo auzo hortan “baños” edo ur termalik baziren!.

Lagunak, ez “bañoak” ezta ur “sendatzailerik” ez dituela zautzen erantzuten dio eta jende guzti hori ez dela etortzen ura edatera baizik jatera ihardetsi zion ere.

–Nola ez dut ulertzen! bazkalatzera?

–Kusko duzu! ,erran zion laguna eta han Bertan  Mugairen Baztan ta Bertizaran mugan Zokozar izeneko eremuan Juan Flañe ikusi ta ulertu zun lagunak esandakoa. Zeren  liburuan kontatzen dun bezala, ostatu hortan goizero txokolate beroa zeukaten, eguerdian lau zopa mota ezberdin, “putxeroa”,  zortzi plater eta bi postre,  arratsaldean askaltzeko, berriz txokolatea eta afaltzeko; barazki zopa, lau plater eta postrea. Guzti hori ongi sukaldatua, kalitate onekoa, logela barne eta gañera logelan zerbitzatua  soilki 16 real (eguneko) kostatzen zela, harritzen da. Baitere aipatzen du orain ulertzen duela Nafarroko tripontzi dirudunak hunet etortzea, zorro haundi horiek urtean bein ongi bete  behar bai dira! eta ze obe janari on batekin batera  zonaldeko tenperatura epelaz (hezetasun pixket badela aipazen du) inguruko paisajez ederraz, gozatzeko aukera izatea.

Idatzia segitzen du erranez, bere aurrean ( fonda aurrean) eta Irunera daraman karreteraren bertze aldian Vessollako markesa alargunaren jabetza eta (Bertizko Jaurerria eta Bertizko ohian sakonak) aurkitzen direla. Jaurejia eta markesaren lur ondasuna deskribitzen du hemendik aintzin eta azaltzeko Tomas Padró grabadu bat erabiltzen du ( irudikoa) ;  Jauregia “grandiosoa” dela harlanduaz (silarriz) dena egiña dagola, ingles nobleziaren edozein “mansion-ekin” parekoa dela, 30 lagun bere zerbitzari ta guztikin ostatua ematen ahal ziola…kapera daukala eta ondoan, landare arraroak hazteko berotegi-negutegi txiki bat aurkitzen dela.

Landare arraro horiek, Markesaren lorategirako dira.Vesollako Markesa alarguna (Micaela Mencos y Manso Zuñiga) eta bere alabak  uda pasatzera etortzen dira Bertizera eta lorategian barna  pasaiatzea gustatzen zaiela. Jauregiaren aurrekoaldian, lorategia dagola bere iturri harrigarriekin, zuhaitz mota ezberdiñez eta bitxiz osatua; Liboanoko zedroa (Cedrus sp.) bezala edo Australiako pinua!. Lorategia  larre berde-berdez inguratua dagola eta hauek berriz basoz ezberdiñez;  gaztañondoz, giltxaurrondoz, arteaz (Quercus ilex), haritzaz…osatutako basoaz eta noski! baitere pagadiz.

Jauregiaren gibelian amuarrainez betetako erreka garbi bat pasten da,  baitere baratze ederra eta fruitu arbolak aurkitzen dira.  Jabetza barna dauden baserrietan sakabanaturik “kolonoak” bizi dira, hauek artoa landu  eta abereak zaintzen dute. Urte horietan Jaurerriak  7 etxe eta baserri ditu ( Balangondoa, Etxeberria, Jauregi ondoko Tenienteetxea, Goitikoetxea, Otsobidea, Aranea eta Markeseneako bi eraikin) eta horietan barne 74 biztanle badira.

”

Kronika akitzeko, Aizkolegiko kaskoa aipatzen du, iBi orduko bilbide gogor baten ondoren tontorretik dagoen ikuskuzuna ikusgarria dela aipatzen du;- alde batetik Etxalar eta bere “palomerak” ospetsuak ikusten da, bertzealdetik  itxasoa, Biarritz eta bere itsargia! eskuekin ukitzen ahal dela dirudi  guzti! 

Aipatu behar Juan Mañe y Flaquer Mugairen eta Bertiz zen egon zen tenorean bigarren gerra karlista (1872-1876, bazuentzat hirugarrena.) amaitu berria zegoen. Eliotarrak, jaurerriako nausiak eta 1702 tik Vessollako markes tituloa zeukatenak karlista peto petoak ziren. Lehenego karlistadan nabarmendu zen Joaquin Elio Ezpeleta,  gerrako azken egunetan (1839) Nafarroako Komandante nagusia zen, antza denez ( J.Garate dioenez) Nafarroako independentziaren aldeko asmoak zituen garai hartan, Bergarako besarkada ez zuen onartu eta Karlos V. Franziara Baztanaldetik ihes egitera lagunduko zion. Franzian erbesteratu zen. Euskal Herriko bigarren Karlistadan (1872-1876) Karlos VII.aren armadako buruzagia izan zen eta Elioko dukea izendatu zion. Guerra amaituta zela ta eri zegoela, Pau-en hil zen 1876ko urtarrilean.

Bigarren Karlistadan Markesa alargunaren (Francisco Javier de Elío y Jiménez de Navarro,  Vesollako eta Hormazasko markesaren emaztea), bi semeak gerran parte hartuko zuten, Juaquin Maria de Elio Hormazasko VI markesa  Nafarroko bederazigarren batalloneko koronela izanen zen eta eta Fausto Elio ( Vassollako 7.markesa izanen zena) Arxuriako batailan arituko da ( paper batzutan agertzen da Angosto eta Larumbe brigaderrekin batera batail horretan da hil zela baña soilik azken momenturaino borrokatu zutela adierazi nahi dute). II. karlistadan Karlos VII. eta bere kortea Bertizen hospedatu zen, Eliotar famili karlista dirudunak  gerran gortea mantendu gain, (material beliko aunitz beraiek kosteatzen zuten ere), gerra galtzerakoan  Karlos VII.nak , Europan ta Amerikan zehar egiten zuen bidaietan akonpañatzen zion korte txikiari  mantendu eta kosteatu behar izan zuten…gauza da gerra ondoren Vasollako markesa alagunaren ekonomia ona ez dela eta jaurerria hipotekatuta dagola, 1883an Markesa hil zenean bere oinordekoak Bertiz saltzea erabakitzen dute.

1884an Narbarteko Pedro Oteiza 450.000 pezetetan (2.704 €) erosiko du Bertizko Jaurerria, berak eta bere semeak Bertizko eremu haundia baso-ustiapenarako erabiliko dute baña hipotekari aurre ez zin egiñez salduko dute. 1898an  Pedro Ziga Mayok 650.00 pzt ( 3.906 €) ordainduz eta hipotekako zorrak desagertuaraziz Jaurerriarekin geldituko da, baitere XX.mende hasieran Vassellako 8. markesa saihatuko da Bertiz berriz erosten.

Pedro Zigak gizon xelebrea eta zerbait arraroa izan zen garai hartoko jauntxoen artean, euskara eta gaztelaniarra aparte frantsa, alemana eta inglesa zekien, bidaiatutako gizona zen, historia, geografia, astronomia gustokoa zuen, narturzalea, landare eta animalien babeslea eta antitaurinoa izan zen. Pedro Zigak  aldaketak eginen ditu Bertizen; lorategi aparta haunditu eta espezie bitxiaz bete zun (1903 aldera), urmaelak, pergolak eta otorduetarako estalpeak eraikiarazi zituen kapera eta bere markesina berritzen du. Aizkolegiko jauregitxoa eta errepidea inen du eta aldaketa garranzisuena basoko-ustiapena geldiaratziko du ,berak jabe izanda ez da zuhaitz bat gehiago moztuko (soilik Aizkolegiko errepidea iteko moztea beharrezkoak zirenak).

Mugaire,Jauregia eta lorategia 1910an. “Bertizko Jaurerria” Bidasoa Ikerkete Zentroaren Kuadernoak liburutil hartuta.

1949an, Pedro Ziga jaunak Bertizko Jaurerria testamentu bidez Foru Diputazioari utzi zion oinordetzan eta baldintza ere ezarri zuen: jaurerria bere hartan mantendu behar zutela, ezaugarriak aldatu gabe. Baitere aipatu zun debekatua zegola zuhaitzak ta adarrak moztea, debekatua zegola heiza ta arrazntza (azeriak eta  hegazti harrapariak ezik), ezinen da industria eta harrobiak ezarri eta kokatu…. Horri loturik, Nafarroako Gobernuak Natur Parke deklaratu zuen Bertiz 1984an, baña erran beahar azken nausia zendu zenetik Parke naturala deklaratu zen artio testamentuari ia ia ez zen jaramonik kasu egin. Urte haietan artzapezpikutza erabili zun, lehendabizik Jauregia inguruko apetz zaharrentzat erresidenzia gise erabiliko zela aipatu zen (soilik apetz bat egon zen)  edo akaso haur itsuendako ere! baña testamentuan obispua oporrak pasatzeko aukerik zuela ezarrita zegoenez, gehienbat hortarako erabili izan zen. Baitere Vatikanoko nunzioren ( Ildebrando Antoniutti monseinore) udako erresidentzia izan zen eta azken urtetan Seminario ikasleak eta bertze kristau eskolako ikasleak opor egonaldiak pastzen zuten. Erraten da azken urte hauetan “hainbertze” jende pastu zela ta normala zela jauregiko gauzak apurtzea eta desagertzea, armarioak, liburuak, loreontziak…Ondarrian Jauregia eta lorategiaren onuragarria ttikia zenez (mantentzea garestia bai zen) 1982an Nafarroako Gobernua 80 milloi pezetaz ordainduz Artzapepikutzari, usufruktuaren berrerosketa egin zuen.

Gaur egun Parkea kudeatzeaz , Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua da aruduraduna eta gustuko lizaiteke jakita zer pentsatzen oteko zun Ziga jaunak Iruñeko hilerriko familiako panteoiatik altxatzen bada,  joanden urtean Nafarroako ingurumen saila arku–ihizirako (ehiza) baimendutako lizentziaz jakiterakoan. Zihur nago, bi kriston hostia hartuko zula,  lehenego granito beltzako tapa galanteren kontra ta bigarna, bere testamentua nahi dutenerako erabiltzen dutela ikusterakoan!

Post hau iteko erabili diren liburuak eta web horriak.

3. Bidasoa Ikerketa Zentoaren Kuadernoak “Bertizko Jaurerria” (2000) .Andoni Esparza Leira.

www.parquedebertiz.es web gunea.

Bertizko Partzuergo Turistikoaren web horria.

euskomedia.org-ko Auñamendi hiztegi enziklopedikoa.

www.albumsiglo19mendea.net web gunea.

Read Full Post »

Santioak, Santiago ta bidea.

Elizondoko  bestak akitu berriak daude, bestak hoiek Santio omenez dira edo behipin Santiago egunean ospatzen dira. Sant-iago honek Elizondon, garrantzi haundiko ikurra da, eta ez bakarrik herriko eliza bere omenez altxatuta dagolako, baizik baita ere, adibidez, herriko kale naugusia, bere izena darama, eta bitxia dirudi arren Santiago kalea ez da Santaigo edo Donejakue bidea, baizik, Baztan osoa zeharkatzen duen donejakue bidea, Elizondon!!, Jaime Urrutia kalea da, hau da beheko karrika.

Gure Santioa edo Santiago, sant-iago da, hau da Iago, Yago, Iagoba… latinezko Iagubus-tik datozenak eta honek aldi beranYakov  hebrearratik datorrena, hortaz euskaraz, bide hori Donejakue biedea izenarekin zautzen da.

Tradizioa erreten duenez, 813 urte aldera Konpostelan, Santio edo Yakov apostoloaren hilobia aurkitu zen, errekonkista garaian zela, eliza ta erreinu kristandarrak (kristautasuna indartzeko) harat joateko erromesaldi bezala bultzatuko dute.  Europa guztiatik erromesak joaten dira eta hauek bide berberak erabiltzen dutenez, pixkanaka pixkanaka bide hoiek ibilbide batean bihurtuko dira eta Donejakue bidea izenarekin zautoko da. (Argazkian Elizondoko Jaime Urrutia kalea, zoruan dauden oskola adierazteko Donejakue bidea dela).

XI. mende aldera, Nafarroko Antso Nagusiak, orduan peninsulako erreinu kristauen nagusia zela, izan zen bideari bultzada haundiena eman ziona, gehienbat bere lurretatik pasten zenari eta denborarekin “bide fransa” bezala zautoko zena. Europa iparraldetik torritakoak eta Nafarroko Donibane Garazitik hasten zena, Luzaidetik pastuz, Iruña, Gares, Lizarra…Logroño, Burgos…eta ondarrian Konpostela. Nahiz eta bidea hau ezagunena izan, bertze adar zeukan eta ez zen bakarra  Pirineoak zeharkatzen zuna. Bertze pasabide bat Somportik (Aragoi) pasatzen zena zen eta hirugarren bat ere batzen eta bidean aurkitzen ahal ziren (edo diren) aterpe, hospital eta monasteriongatik, bide garranzitsuan zela baieztatzen ahal da. Bide hori, Baionan hasten zen eta Baztan osoa zeharkatuz, Iruña, bide “nagusiarekin” lotzen dena, da.

Ibilbide hau garranzisua izatea aparte, bere garaian harras erabilia izan zen, gehien bat neguetan, zeren negu luze, elurtu hoietan klima aldetik goxoagoa zen eta Baiona-Urdax eta Otsondoko portua errexago zen pastzeko, Pirineoko bertze pasabideak baño.

Donejakue bidea, hiru zatitan edo “etapetan” banatzen da, lehenegoa Baiona-Urdax, bigarna Urdax-Belate ta ondarrekoa Belate-Iruña.

Bigarren etapa 45 km-koa, Baztan osoa zeharkatzen du, Otsondotik hasiz eta Belaten amaituz. Otsaondoko portua igota, handik malda bera Amaiurko herrira iristen da. Herria bide horren iguruan hazi da eta oinik donjakue bidea dela nabaria da, adibidez harri gorriz zinzelattako Donejakue iturria dago, bere edalontziarekin, erromesak ura edan dezaten eta urte batzuk hona erromesendako albergea era, herriko etxeko sabaian . Amaiurtik, bidea bi iten zaigu, bata eskuinaldera eta lehenagotik “bide erreala” (camino real) zena. Bidea, Azpilkuetako Urrasun auzotik pasten da eta  autzo hortan, Santiago omenez eraikitako XVIII. mendekoa eta urte gutti batzuk zaharberritu izan den baseliza, ikusten ahal da (argazkian).Bertze ibilbidea ezkerrekoa da, Arizkungo Ursua eta Lamerritatik pasten dena eta albo batean Bozate auzoa uzten duena. Auzo garranzisua Donejakueko bide osoan, zeren kontatzen denez, Agote haunitz argin ta zurgin fiñak zirenez, bide osoan ereikitzen ziren baseliza, hospital, eta bertze eraikinetan, lanian aritu bai ziren.

Berdin da ze bidea hartzen zen zeren biak Arizkungo Ordoki auzoan amaitzen dira. Ordokin, Berroko zubia pasatuz eta Berrobidetik erromesak Arizkunera iritxten dira eta handik Aintzialdeko bidea artuz Bergarako dorreraño. Bergaratik (zati bat errepide nazionalatik) Elbetera, Elbetetik Gurutze Saindua kaletik Elizondora. Zati hontan, 1288tik aintzin, solasten da bazirela bi hospitale, Bata Elbeten Askozko Gurutze Sainduko hospitala, erromes beharsuentzat zena eta Elizondoko kale nagusian (gaur egungo Jaime Urrutian) bertze bat erromes dirudunentzat. Oiniken, Elizondon badago Hospitalenea izeneko etxea eta nahiz  eta ez izan erdiaroko hospitala , erainkin hau karlistadak artio, segitu zun hospital bezala funtzionatzen. Hospitalenea ondoan altxatzen zen 1920 urte artio Santiago bideko eraikin garrantzisuenetako bat, Elizondoko Santiago eliza, eta erromesendako beharrezko geldialdia zena, otoiza iteko eta biderako zorte ona eskatzeko. Gaur egun punto hortan gelditzen segitzen dute baño ur goxoa edateko eta txoko berria indutenetik baita ere Santiagoko eliza “berrie”  ikusteko aukera bada. Elizondo utzitz “pietzatik” Lekarozko Uharte auzora, Irurita, Egozkueko jauregia, Anizko trinitae baseliza, Berrueta (eskola zaharran kokatua dago erromesendako aterpea), Almandoz eta ondarrian Belate. Portu hasieran oinik dago garai batean San Blasko aterpe zaharra zena eta aspalditii benta dena eta ia goian, harrizko galtzadan ibiliz, Baztango Donejakueko azken eraikin edo ondareak aurkitzen ahal dugu. Eraikina Santiagoko basilika da eta Almandozko Ermitako lepoa izenarekin zauzen den inguruan dago, basilika-ermita gelditzen diren ondareak 60 zm-ko oinarriak dira. Hemendik urbil (ondoan) Belateko Santa Maria monastegia dago, (argazkian monastegia ta bere gibelian basilikaren ondariak daude. Argazkia www.noticiasdenavarra.com web gunetik hartuta dago) baño hau ia, Ultzama da eta hain justu gune hau XVII.mende artio Baiona eta Iruñeko elizbarrutien muga izan zen. 

Donejakue bidea izan zun erromes gorakada haundiena XI. eta XVI. menden artean izan zen, gero pixkanaka pixkana bidea eta erromesaldia indarra galduz joan zen eta horren ondorioz bide batzuk ahaztu eta sasi ta berroz estaliz ziren.  XX. mendearen erdialdera erromesaldiaren interes berria pizten da eta honekin “bideak” berriro berreskuratuko dira.  1987an Europako konseilua Donejakue bidea “Europako Kultur ibilbidea” izendatzen du eta hau erromesen kopurua haunditzen du, batzuk bere erlijiotasunagatik bidea iten dute baño gehienak abentura, ibilbidea eta paisai kulturalagatik egingo du.

Hainbertze erromesendako bide zahar hoiek, txukundu, señalizatu…egin behar ziren eta Baztanen lan hori iteko “Santiago Bideko Lagunak” elkartea sortu zen oraindela urte batzuk, eta ez bakarrik bidea berreskuratu dute, baizik baita ere aterpeak ireki dute; Amaiurkoa, Berroetakoa eta eraikinak zaharberritu dituzte. Hauetako azkena Belateko Santiago basilika izanen da eta erromesendako atseden artzeko gune batean birziklatuko dena.

Read Full Post »

Legate, igotako mendia.

Baztan,  mendiz inguratuta dago, hoietak mendi batzuk garrantzi haundia daukate baztandarrentzat, historio baten bat gordetzen dutelako, aspaldiko kondairak eta aztarnak daudelako, kontakizuna eta gertakizun bitxiak dutelako… hoietako bat Legate mendia dugu. Gauz guzti hoiek betetzen duelako eta Legate bere 870 metrokin,  ia ia  Baztango edozein lekutik ikusten  delako eta gizakia hasierako garaietatik handik ibili ta igo dutelako, mendi garranzitsu, ezaugarri eta magikoa batean bihurtzen diote.

Leku Magikoa, gizakia bailara hauetan bizi izan zenetik da (neolitotik), zeren hor daude Legate inguruan garai hartako aztarnak, trikuaharriak, harrespilak  eta zutarriak, Urriki 1-2 , Mairu Harri,  Xaldarri 1-2 , Legate 5-6…Barandiaran, aita Ondarra, Luis Milla ta bertze batzuk, aurkitu ta katalogatu zutenak eta gaur egun oraindik aurkitzen direnak, azkenetakoak 2007an Hilarriak taldea aurkitutakoak, Xaldarri 3, Errandonea Ipar, Errandonea hego… trikuharriak eta bizpa hiru zutarri (argazkian Legateko harrespila, argazkia “el buho”rena da eta menhieres y otras piedras blogetik artuta dago).

Majikoa ere bere kaskoan dagoen gurutzagatik, zeren garai batean bazen ohitura mendi kasko batzutan gurutzeak paratzea udaberriaren omenez, oparotasuna erakartzeko. Zihuraunitz ohitura pagano batik etorrita eta lehenago zerbait izango zelarik akaso,  1901ko maiatzaren 3an eta Lekauzko kaputxinoak sustatuta gurutze bat altxatu zuten (ez da gaur egun dagoen burdinezko gurutzea), 10 metrotako harrizko gurutze bat zen eta Joxe “argiñe”  argiñak indakoa, eta erraten denez harri batzuk mila kilo pisatzen zuten eta leraz eraman ziren Zarborta baserritik, hango larraiñan egin bai ziren. Bitxikeri bezala erran, lera horren “gurdizaina” emakume bat izan zela, Elizondoko Angela “beratarrak“, arraroa garai haietan lanbide bezala emakumeentzat, baina  zonaldean, lanbide horretan onenetakoa zena. Inaugurazioa Maiatzan izan zen eta eunka baztandar joan ziren, baino urteak eta jasandako denboraldiak, ekaitzak ta tximistaz kolpatuta, eroria bukatu zun.

1979an horrela zegola, Mariano Izetak zerbait egin behar dela proposatzen du, eta baztandarrak erabakitzen dute berri bat egitea baina aldi hontan burdinezkoa. Lehenengoa argin bat egin bazun, kasu hontan arotz bat eginen du Eugenio San Miguel Zubietarra (jatorriz Baztandrra), eta Franzisko Etxenike Oronoztarra kaskoan montatuko zun gurutze berria. 1979ko Abuztuaren 5an inaguratuko da gurutze berria,  5m izanen du eta harrizko pedestalekin 8metrotara iristsiz. Guruzea berriak, bere harrizko anaia zaharra izan zen bezala, aspaldiko via crucisko helmuga ikustezina bihurtuko zen, zeren hori izanen zen lehengoaren helburua akaso, via cruzis hori egitean, urrundik ikustea gurutze haundi horren bidez, kalbario-bide horrren bukaera.  Nabaria denez ohitura haundia bazen Legate igotzea eta igoera hoietan garrantzi haundia, izanen du gurutze berriaren bultzatzailea, Mariano Izetak, zertaz hainbertzetan igo zuen, erraten da 100 aldiz baño gehiagotan eta ehungarren horretan ospakizun xume bat egin zen eta nola ez mutildantzak dantzatu ziren gurutzearen inguruan (argazkia pirineo 3000 webgnetik artuta dago)

Legatera igotzearen ohitura segitu eta mantendu da orain arte, eta horren adibidea bezala joan den Igandeko Baztango mendigotzaileen, Legateko ateraldia da. Aurtengoan eguna ederra atra zizaien , dena zuri zuri eta zeru urdin, eta urtero bezala Gerardo Plaza baztandar mendigotzailearen oroigarrian bilduz, urteko omenaldia egin zioten. Gerardo Plaza Lekauztarra, lehenego baztandarra izan zen eta  baita ere lehenego euskalduna iñaki Aldaya, eta Xabier Garaioakin batera zortzimil bat igotzea lortu zuena, Himalayako  Dhaulagiril (8.I67 m) mendia izan zen 1979ko Maiatzeren 2an (gurutze berria inagurtu zen urtean). Oroigarria argazkian ikusten ahal den bezala piolet bat irudikatzen du. (argazkia pirineo 3000 webgnetik artuta dago).

Gerardo Plazaren oroigarria ez da kaskoan dagoen bakarra, zeren baita ere dago D. Julian Mitxelena apeza ezagunaren omenez, harri gorriz eta zutaharri moduko eraikitako oroigarria. D. Julianek apez ezaguna eta ahazteziña izan zen (nola ez ahaztu buruan ematen zituen kokak! ah! eta bazutan sugusak ere!), mendian ibiltzea eta mendiak  igotzea gustokoa zuena, mendigotzaile aparta zen.  Bere afiziogatik, garai bateko baztandar gazte haunitz mendiarekin lehen kontaktuak bere eskutik (lobatoak bidez) izan genun eta 14 urte bete gabe Saioa, Mendaur, Legate eta inguruko mendiak igotzen genun.

Bi Baztandar mendigozaileen (D, Julian Arantzarra zen, baña urte aunitzan apez moduan Baztanen egon zen) oroigarria apartez, Legate kaskoa bertze “eraikin” batzuk aurkitzen ahal dira, altare txiki bat, via-cruzis egiterakoan meza batekin akitzen bai zen, inguruko mendien eta norabideak ezartzen duen mahia, baserri baten irudia daukan buzoia, Xorroxingo antenak…ikusten denez, gizakia moldatutako kaskoa edo kasko gizatartua da Legatekoa, baina guzti hori magikotasun hori kentzen ez diona. Benetan magia edo xarmantasuna kentzen diona inguruan dagoen harrobia izanen da, ez harrobia hain zuzen, baizik garai batean egindako  harrobira iristeko pista, zeren lan haietan ez zen ezer errespetatu eta bidean aurkitzen ziren trikuaharriak sunsitu  ziren  ta baita ere zutarri bat lekutik eraman.

Baino gizonaren basakeriaz gain eta eskusartzeaz gain, oraindik mendi honetan nabaritzen eta sumatzen da aspaldiko magikotasun “laino” hori, eta mendi guztiak ez daukate lanbro majiko hori!.

Post hau iteko hurrengo materiala erabili da.

Lander Santa  Mariaren “San Miguel en el País del Bidasoa” idazlana.

“Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan”  (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santa Mariaren liburua.

Mariano Izetaren ” Baztango kontuak” ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999)  liburua.

Read Full Post »

Napoleoneko bideak .

 

Baztango toponimian, bi bide badira “Napoleonen bidea” izen dutenak. Bata Gorramendi-Antsestegi  aldean Ezpeletatik Amaiurreraino gaten dena (Frantsek erabilia zuten bidea Konbentzioko Gerran Baztanen sartzeko) eta bertzia Beartzunen, Urruxka inguruan. Baita ere  Urdazubitik  Amaiurrera, Otsondoko lepotik barna doan bidea Napoleon bidea izenarekin ezagutzen da. Ahozko tradizioa dioenez bide hauetatik Napoleon ibili edo pastu omen zen. Napoleon bera pastu ez bazen arren, Fratzestadan barne pastu eta bazter hauetan ibili eta egon zena, bere armada (Grande Armée) izan zen.

“Armada Handia” edo Frantziar Armada Inperiala Napoleon Bonapartek zuen armada izan zen eta Frantzestada edo Frantzestea (1),  españolak “Independentzia gerla” izenarekin ezagutzen duten 1808 eta 1814 biztarteko  gerra da.

Beartzun inguruko Napoleon bidea. Argazkia Andasto19 Wikiloc.

Frantzestadaren jatorria 1807. urteko azaroan da, Frantziar eta espainiar armada aliatuek Portugal inbaditzen dutenean. Lehen tropa frantsesak, Frantziaren eta Espainiaren arteko muga Irunen gurutzatu zuten eta Espainiaren barrurantz abiatu ziren Portugalerako bidean, eta, beraz, Nafarroan zeharkatzea ez zuen biztanleen bizitza aldatu. Nafarroan Frantziarren presentzia 1808ko otsailean nabarmendu zen, D´Armagnac jenerala  2.500 gizon ingururekin Orreagatik sartu eta hilaren 9an Iruñera iritsi zenean. Prinzipioz, benetako aliatu gisa iritsi zen, baina gotorlekua (ziudadela) okupatzeko helburu ezkutuarekin (edozein armadarentzako funtsezko den defentsa-postua) etorri ziren eta hilaren 15ean, elurra zela eta elurrezko bolak medio, tiro bat bota gabe, soldadu talde txiki bat, ziudadelako zaintza-taldea harrapatu eta gotorlekua bereganatu zuten berehala. Iruñeko eta Donostiako gotorlekuen atzetik, Bartzelona, Montjuich eta Figuerasenak etorri ziren.

Apirilean Baionako abdikazioak gertatu ziren: Karlos IV.a eta Fernando VII.a erregetza uztera behartu ondoren, Napoleonek bere anaia Josef jarri zuen errege. 1808ko maiatzaren 2an frantsesen aurkako matxinada izan zen Madrilen (25 frantses eta 25.000 madrildar inguru hil ziren). Egun berean Móstolesko alkateek Napoleonen kontrako gerra deklaratu zuten eta horrela hasi zen Fratzestada. Maiatzaren amaieran, armada frantsesaren gehiegikeriak zirela-eta Nafarroako herri auntiz Diputazioari kezatuko dira. Ekainaren 1ean Lizarra franzesen aurka altxatuko da, eta ondoren, bertze altxamendu batzuk etorriko dira; Tafalla, Gares, Biana, Kasedan, Lodosan, Mañerun, Villafranca eta Tutera. Diputazio abuztuaren 30an Iruñatik alde eginen du eta Agredan, Tarazonan kokatu ondoren, azkenik  Tuteran finkatu da urriaren hasieran.

1808ko azken hilabeteetan, Iparraldean eta erdialdean frantsesak  jaun ta jabe dira, hegoaldean Espainiako armada erregularra oinik dago ( nafarroko ejerzito erregular bat sortzeko aleginak porrot egin dute), baina Tuterako guda (1808ko azaroaren 27) ondoren Nafarroa osoa frantsen eskuetan geldituko da. 1809ko lehen hilabeteetan, Nafarroan gerrillari taldeak sortuko dira baina ez zen izanen uda artio, Javier Minak, “el Estudiante”, bere partida sortu eta frantsesei gogor aurre egiteko , bertze gerrilla talde bilduko dituela eta “Corso Terrestre” izeneko boluntario-talde bat osatuko zela. Talde honek bere agindupean estruktura finko, organizatua, disziplinatua eta a uniformatua izanen du eta gerrilleroak “boluntarioak” bezala ezagutuak izanen dira (Voluntarios de Nabarra).

Nafarroako “Corso terrestre-ko” gerrilaria edo boluntariaren miniatura. Irudia Total War Wiki.

Nahiz eta Baztanen data haietan boluntario talde baten bat agertu (gehienbat aprobisionatzeko, jateko…) Boluntarioak Nafarro erdialdean aritzen ziren. 1811ko otsailako bortzan  boluntarioen 2., 3. eta 4. konpaniak (300 inguru) diru biltzen Baztanen ditugu. (Ramon Zugarramurdi arizkundarra buruzagi dela) aldi berean egun batzuk lenago Braun koronela frantsa sosa bildu zuen.

Frantsak Elizondon bere kaxerna Miserikordian (gaur egungo Kuartelekozelaia) dute (dirudi hasieran Sumusua etxean jarri zutela) (2). Gero eta gehigo tropa fratsak dator eta Elbeteko Jarola jauregia ere tropak gordetzeko erabiliko dute. Baita ere, Berroetan eta Amaiurren kaxernak dute eta Urdazubin ere. Elizondon  Louis Antoine Vaste Vite Goguet jeneralak (Brigadeko jenerala) ezarriko da

1812an  Napoleonek  Errusia konkistatzera abiuatuko da, hortarako Armada haundiko 50,000 soldadu aterako ditu Penintsula Iberiarretik eta mugimendu honek arnasa eman die aliatuei.  Wellingtonek eraso eginen du eta ti tau batean Espainako bi heren libratu ditu, frantsak Espainiako iparraldera bulkatuz.  Nafarroan Espoz y Mina jaun ta jabe da, (bere hiloba Xavier Mina  harrapatu zutenetik gerrilleroen buru da),  bortz batallón ditu eta “corsarion” ordez ia ia ejerzitu erregular baten generala da, hain zuzen “Division de Voluntarios de Navarra-ko” jenerala (1813an Mariscal de campo izendatuko dute). Franzetsen aurka ia ia Nafarroako zoko guzietan borrokatzen hari da! beno Baztanen ez, baino laster lehenbiziko tiroak eta hilak  hasiko dira. Frantsak zaurituendako Elbeteko Asko jauregia hospital gise erabiliko dute.

Uda aldera  frantsak Nafarroako kontrola galtzen ari dira eta Minaren gizonak; Sarasa eta Matias Ilzarbe kapitainak, Martin Saldias sargentua (gero kapitaina izanen da)… hemendik aintzin Baztango tropa frantsei maiz erasotuko dute; Irailan 20an Berruetako kaxernako 32 soldadu preso (bertze aunitz hila) hartuko dute, Abenduan gabonetan,  Otsondon,  Matias Ilzarberen konpainia (200 inguru)  11 preso (bertzeak hilak) hartuko dute.

1813an Frantsak beren kasernetatik atera gabe bizi ziren. Martxoaren 16an, Martin Saldias kapitainak, Irurita eta Ziga herrien artean pasatzen ari zen Frantsez posta militar eta haren eskolta erasotu zuten eta ekintza horretan  37 soldadu frantsa hil eta 35 preso hartu zuten. Apirilan Elizondon akuartelatuta zegoen  118. konpaniakoa “voltigeur” bat (elitezko soldadua) Elbete inguruan tiro batez hil eta komandantearen zaldia paseatzen hari zela ebatsi zuten… (3).

  Ekainako 2Ian Gasteizen Wellingtongo markesak zuzendutako armada aliatua frantsei garaitzen die eta José Bonaparte erregeak  Gasteitik Iruñera alde eginen du. Nafarroko hiriburuan, Frantzia aldera, alde egin behar dutela erabakitzen dute, baña Iberiar peninsula osoan sakabanatuta dagoen eta Iparralderantz joaten, sahiatzen hari den ejerzito frantsa, Iruñan biltzea espefro duted, horretarako hiriko gotorlekuan, 3.500ko guarnitzioa uzten dute. Lan horretarako, gero Baztanekin zerikusi haundia izango duen d’Erlon Kondea gomendatuko dute. Ekainaren 25-eko gauan  Espainiako Erregea, Jose I Bonaparte Iruña utzi eta , Almandozen barna 10.000 soldadue eta bere kortearekin hiruak aldera Elizondora iritsiko da.  Baztango hiriburuan 26ko gau pastu ondoren, goizaldean, Berara abiatuko da ta hortik (Bera aldean baita ere bada Napoleon izeneko bide bat) Irunera eta gero Donibane Lohitzunera.

Biztartean fransen bertze bi ejerzitoen hondarrak  Iruñara iritsiko dira. Hoietako bat, Portugaletik datorrena eta Reille agintepean dagona, Baztango bidea hartuko du. Bailara zeharkatu ondoren, Amaiurtik Urdaxera abiatuko dira otsondo barna (Napoleon bioetik). Hauek Urdaxen egon ondoren Irunera joanen dira Bidasoa ibaia defenditzera. Bertzealdetik bigarren ejerzitoa “Hegoaldekoa” (Andaluzia aldean zegona) Iruña Utzi eta Orreagatik “etxera” bueltatuko dira ( Inguru hontan ere “Napoleon bidea” izeneko bide bada) eta Donibane Garazin ezarriko dira. Iparraldeko herri honetan Uztailaren 12an, Soult generalak, gelditzen zen Portugal, Hego eta Penintsula Erdialdeko ejerzitoen agintea hartuko du eta bere unitatearenkin batera “Spainako Napoleondar” Armada berrie antolatuko du. Armada hori lau zatitan banatuko du; Eskuinean Reille (Bidasoan), erdian d’Erlon buru egonez (Baztan) eta ezkerrean (Orreaga) Claussel generala eta Soult berberaren unitatea. Guztiak pres izanen dute, Iruñan sitiatutako frantsei laguntza emateko.

Behe Nafarroan, Frantsak armada berrantolatzen hari ziren bitartean, Arthur Wellesley, Wellingtongo Marquésak, denbora izango du bere tropak Euskal Herrian barna zabaltzeko, Nafarroko Iparran ta Bidasoa-Donosti aldean, soldadu batzuk utziko ditu Iruñan ta Donosti asediatzen, hiri hoietako gotorlekuetan frantsak, oraindik gogor mantentzen direlako.

Soult bezala, Welingtonek bere soldaduak mugako pasabidetan kokatuko ditu. Ekialdean, Orreagan Morilloren espaniar “dibisioia”.. Ipar mendebaldean, Santa Barbaran, Beran, Dalhausenen 7º dibisioa eta erdian Baztan eta Alduides ibarretan, Hill-en 2º. dibisioa, Amaranteren portugaldarrak eta Campbell-en 2º. dibisioak egonen dira. Hill-ek bere “kuartel jenerala” Elizondon ezarriko du eta William Stewart generalaren ardurapenean Baztango sarrera  edo gerra liburutan zauzen den bezala “el paso de Mayas” (Alkurrunz eta Antsentegi mendiarteko pasabidea) zainduko du.

Uztailaren 25an Frantsak Hegoaldean sartuko dira. Goizeko 9:00tan d’Erlon-en gizonak Antsetegira urbilduko dira eta Pringle ingles
Brigadarekin topo eginen dute. Egun guztia lur eremu horretan borrokatzen egon ondore, ilunabar aldera Inglesak, atzera iten dute Elizondora abiatuz, ta han, dena bilduz, Iruritan babesten dira. Amaiurreko batallan, 6 mila inglesetik 1.484en “baja” izanen dute ( hilak eta zaurituak) ta d’Erlon-en 20.000 frantsetatik, uste da 2.100 “bajak” izan zuela Baztango inguru hortan. Antsategi eta Alkurruz biztarte, paso luze hortan Hill-en soldaduak zeuden eta “el paso de Mayas” izeneko batallaren tokia izan zen.

Artilleriakomunoa harrespila. Izena dion bezala toki hontan “Paso de Mayas” kontrolatzeko zihurhauniz inglesak artilleria pieza bat ezarriko zuten
Lekua MEATZETAKO kaskoa izena du. Argazkia Pello San Millan.

Biharamunian napoleondarrak Otsondotik jautsi, gaur egungo Napoleon bidea izena duen bidetik Iruritara iritxiko dira eta utsik dagola ikusita harrituta geldituko dira. Hill-en gizonak Belateko bidea hartua izan zuten eta Iruñera alde egin zuten. Wellingtonek, (frantsak sitiatzen Donostian zegola) Hillen eskapoz berri izan zunean, aserre bizian patuko zen eta zahartzaroan bere biografian idazterakoan, hori izan zela Independentziako gerran izan zuen huts bakarra! aipatuko du.

D’Erlon-ek, Hill-i arrapatuko zion Lizason eta berriz, bi indarrak neurtu ziren eta baita ere berriz, frantsak garaile ateraz. Guda hontan hilen aldetik, 1000 izan ziren inglesak eta 800, Napoleoneko soldaduak. Baino Lizasokoa ez zun haunitzetarako balio zeren Soulten ejercitoa (Orreagatik sartu zirenak) Sorauren topo eginen du Inglesekin (Pirineoko bataila izeneki zauzen dena) eta honetan bai inglesak aterako dira garaile. Hori Ikusita, Soult porrota galanta izan dula Soraure-nen, D’Erlon-ek etorri den bidetik atzera inen du eta Baztanera bueltatuta, batzuk Amaiurtik alde egin duten “Frantziara” eta bertze batzuk, Beartzundik Alduidesera! Napoleon bideetatik, doike!…

Mila zortzi ehun da hamahirur urte,

Bonapart Frantzian enperadore;

española ere luzatu gabe

Pariseko giltzekin juan laiteke…

Bertsoa Francisque Michel’en Le Pays Basque liburukoa (Paris, 1857) eta Antonio Zavala bildutakoa “Frantzesteko Bertsoak” bildumarako (1991)

P.D (1) “Frantzestada izena da Antonio Zavalak hegoaldeko euskaldunetan, herri-kantutegietan, jaso duen izena, gaztelaniaz eta beste hizkuntzetan izen desberdinekin ezagutzen dena Independentziako Gerla, Penintsulako Gerla, Espainiako Gerla eta baita ere Gerla Nazionala eta Gerla Herritarra izendatu dutena (…)”. LARREA MUXIKA, Jose Maria: Euskaldungoa erroizturik. Iruñea: Pamiela, 1994. (Wikipedia).

P.D (2) ..Elizondon finkatu direla eta bere kaserna han jarri, lehenik Sumusuan eta gero Miserikordian…Erratzuko kontuak bloga.

P.D (3) Erratzuko kontuak bloga.

Post hau iteko erabili dira urrengo material

Frantzesteko Bertsoak. Antonio Zavala. Auspoa. 1991

 Guerra de la Independencia . Gran Enciclopedia de Navarra

Carlos Canalesen “breve historia de la guerra de la independencia” liburua, Nowtilus S.L. 2006.

Baztan eta Frantzestea. Erratzuko kontuak bloga.

www.peninsularwar.org web horria. (Amaiurko batailaren deskribapena, inglesez dago)

http://remilitari.com web horria.

Navarra en la Guerra de la Independencia. H. de Oloriz. 1910. Google books.

Read Full Post »

Nafarroa bizirik, Amaiurren.

ekiminaren irudia

2009ko otsailaren 1ean “1512-2012 Nafarroa bizirik” ekimena aurkeztu zen Amaiurren. Nafarroako Erresumako azken defendatzaileak Gaztelaren aurrean oroitzeko eta omentzeko herri-ekitaldietako lehena izan zen Amaiurkoa. Ekimenaren bertze proposamen bat Nafarroa estatu independentea zela eta Gaztelak 1512an inbaditu eta konkistatu zuela ezagutzea eta zabaltzea da. Argi eta garbi erranda, 2012an ez dago ja ospatzekorik!. Argi utziz gezurretan oinarritutako bertsioak zabaldu direla eta 1512koa ez zela Nafarroak nahita bilatutako inkorporazio edo itun bat izan, konkista bat baizik. 1512an gertatutakoa erresuma independente baten aurkako eraso bortitza izan zen, urte askotako gerra eta heriotza ekarri zituen erasoa. 2012an ez dago zer txaloturik.

Eguna herriko plazan hasi zen eta, jarraian, ehunka lagun Gazteluko muinora igo ziren. Hamaikak aldera jendez bete zen, mila inguru (auto batzuek Arizkungo Ordoki auzoan aparkatu behar izan zuten). Miguel Mari Ariztia Amaiurreko alkate ohiak eman zien hasiera ekitaldiei, lehenengo ongietorria eginez, eta gazteluaren defendatzaileak gogoratu ondoren, aurreskua dantzatu zen haien ohoretan, lore sorta bat eskaini zen, eta amaitutzat eman zen lehen zatia.
Monolitotik ttipi-ttapa herriko plazara jaitsi zen giro ederrean.

Migel Mari Ariztia Amaiurko alkate ohia eta Julia Rekalde Amaiurko alkatea. Argazkia Pello San Millan

Herriko plaza txiki geratu zen hainbertze jenderentzat. Bigarren zati honetan Petti kantari beratarrak Lauxeta bizkaitarraren “Amaiurko gaztelu betza” olerkietan inspiratutako abestia abestu zue. Ondoren Bittor Elizagoien eta Manolo Arozarena bertsolariek bertso ederrak bota zituzten eta haien atzetik politikariak igo ziren, hau da, ekimenarekin bat egin duten udaletako ordezkariak! Haien udalerrieik zergatik atxikitu dira ekimenara adierazi zuten; Lizarraldeko Villatuertako alkatea (hau izan zen atxikitu zen lehenengo udaletxea) , Baztango alkatesa, Gernikakoa, Baxe Nabarrako Lekunberriko alkatea Pascal Ourthiangue.

Azken honek (Iparraldeko euskara goxoarekin) historia eta gaurkotasuna parekatu zuen. Hasi zen erranez nola 1512an Fernando Katolikoaren armada Nafarroan sartu zen, Donibane Garazi konkistatuz eta Ahinize-Mongeloseraino iritsiz, eta nola gaztelarrek herri hori erre zuten eta nola urte batzuk geroago
Enrike”Zangotzarra” Labrit erregeak Ultrapuertos izeneko lurralde horiek berreskuratu egin zituen, eta Nola Nafarro txiki hori aske eta independentea izan zen, Frantziako iraultzak bere politika zentralista sartu zuen arte!. Baina Ahinize-Mongeloseko herri txiki hori borrokan ari dela gaur egun aipatu zuen, euskal gudariak segitzen dute euskal herriaren interesak babesten, herri hortan dagolako “orain” (2009an) epaitzen ari diren Laborantza gambararen bulegoak (txalo zaparrada hundi bat jasan zuen)

Gaizka Aranguren Nabarraldeko idazkariak ere hitz egin zuen. Euskal Herriko 50 udalek ekimenarekin bat egin dutela erran zuen, eta Mikel Lizaso ekimeneko kideak erran zuen 2012a ez dagoela ezer ospatzeko, Nafarroako erresumari bortizki eraso ziotela, ez zela inkorporazio librerik izan, konkista gogor baten ondorioz baizik, eta gertatutakoa ezagutzeko lan egin behar dela, jende aunitz oraindik bertsio ofizial faltsuan sinesten dutelako, hau da, erreinu kriastau lagun hoiek elkartu eta Espaina sortu zutela (espainako armarria).

Besta, txistuaren eta gaiteroen soinuarekin eta larraindantzaq batekin amaitzen zen. Besta egun ederra izan zen, eta eguna sentimendu mingots eta gazi horrekin hasi bazen (pintadeengatik) bazkalostean Amaiurretik sentimendu gozo batekin itzuli ginen.

Goitintin dagon bideoan, monolitoaren inguruan goizeko ongi etorriaren irudiak ikusten ahal dira eta Unamaren haize abestia enzun.  Gure bideo gehiago gure youtubeko kanalan ikusgai daude. Eskerrak Rikardo eta Aritz Arza anaiei bideoarengatik

Read Full Post »

Amaiur biotzean.

Urteberri, berri, zer dakarzu berri

uraren gainean  osasuna ta bakea

urtetx, urtetx urtetxa nahi dugu,

Bestondoa! bestondoa ekarri du urtero bezala urteberriak! (urterzarra ondo pasatutako señalia) eta Baztanera, Amaiurrera zehazki, berria ez izan arren eta ia bi urte berandu iritsi arren… urte berriak Amaiurko monumentuari buruzko erakusketa  ekarri du!

Nafarroko gobernuak antolatutako Amaiurko monumentuaren 25. urteurrena ospatzeko erakusketa mugikorra, Amaiurko serorategian ikusgai izanen da.

 

Argazkia Baztan-bidasoa.com

Erakusketa hau duela urtebete ikusi nuen Iruñean. Harritu egin ninduen Amaiurko monolitoari buruz nafarren eta euskaldunen askatasunaren sinbolo gisa ezer ez esateak ( horregatik altxatu zen), ezta Jaime Belaz de Medrano eta haren 200 zaldun agramondarrak aipatzeak ere. Bai 1922an sortzeko ideia nabarmentzen zen, eta baita ia 10 urte geroago, 1931n, atentatu baten ondorioz (dinamitatua) monumentua eraitsi egin zela ere.

Erakusketa azken 25 urte hauetan oinarritzen da, 1982an Amaiurtarrek monumentua berreskuratu eta zaharberritzeko daukaten gogoetan, baina monolitoaren sinbologia eta 200 zaldun naparren balentriaz ja!

2007an Monolitiaren 25.urteurrena ospatu
zuten Amaiurtarrak. Agazkia Diario Vasco

Balentria 1521eko irailean hasi zen, Enrike II.a “zangotzarrak” Amaiurko gaztelua Nafarroarentzat berreskuratu zuenean, gotorlekua ez ezik, Baztan -Bidasoako “marka” eta egun gutxiren buruan Hondarribiko gotorlekua ere berreskuratu zituen. Amaiurko gazteluaren kapitaina Jaime Belaz da, eta Miguel Jatso (Xabier santuaren anaia) Elizondon kokatu zen; Hondarribian, berriz, Pedro de Navarra Nafarroako mariskalaren semea (aitaren izen bera du) geratu zen kapitan gise.

1522ko ekainean, gaztelarrak Belatetik Donoztebera iritsi ziren, eta borroka baten ondoren, nafarrek Baztanera ihes egin behar izan zuten (Doneztebe Martin de Urtsuan, eta bertze baztandar batzuek gaztelarrekin bat egin zuten). Borrokan zauritutako nafarrak Urdazubiko monasteriora eraman zituzten (Urdazubiko abadea leiala da Nafar kausarekin).

Uztailaren 15ean gaztelarrek Amaiurko gaztelua setiatzen dute eta lau egunez 10.000 gaztelar gaztelua konkistatzen saiatzen dira (beno, baziren nafar behamontarrak, gipuzkoarrak, alemaniarrak…). Azkenean, janaririk gabe eta leher eginda (lau egunez gau eta egun borrokan ibiliz), setiatuek amore ematen dute. Pasarte historiko honengatik, Amaiur euskaldunentzako askatasunaren sinbolo bihurtu zen, baina ez zen azken bastion nafarra izan, 1524ra arte Hondarribian Nafarroako estandarte gorria onesten jarraitu baitzuen (1521eko urriaren 6an setiatua).

Menderatua eta garaitua den nafar honetan, belaunaldiz belaunaldi, isilean eta klandestinitatean Amaiurren gertatutakoa gogoratu dugu (eta odoletan eraman ere bai) eta 1879an “euskara Elkartea” han borrokatu zirenen oroimenean zerbait egin behar zela pentsatzen hasi zen.

1920an, “Nafarroako Monumentuen Batzordeak” monumentu bat eraikitzea baimendu zuen, eroritakoen omenez, eta han hil zirenak Nafarroko askatuaren azken dedefendatzaileak izan zirela erranen dute. Hitz horiek eta baimen horrek kristonezko polemika sortu zuten; izan ere, nafar batzuentzat (espainiar nazionalistak) han hil zirenak frantses eta espainiar traidoreak baino ez ziren.”

Hika mika hoien gain 1922ko kainaren 20an monolitoa inaguratzen da euskal probintzien lau armarriekin eta  “Napar askatasunaren alde Amayurko echarrian borroka egin zuten gizonei ” leloarekin.

Argazkia Pello San Millan

1920ko hamarkadan eraiki ondoren, eta polemika etengabea zela, 1931ko uztailaren 26an amaiurtarrak , monolitoa lehertzen zuen dinamita-eztandak eragindako zaratarekin esnatu ziren. Ez zen inoiz jakin nor izan zen atentatuaren atzean; Victor Praderaren ingurukoak (nafar nazionalista espainiarra),, errepublika bera eta baita abertzaleak ere susmatu zituzten.

Hainbat hamarkadaz monolitoaren marmolezko harriak sakabanatuta egon ziren gazteluaren muinoan, harik eta 80ko hamarkadan Amaiurtarrek, Amaiurko gaztelua defendatu zutenen monolitoa eta balentriaren eta ohorearen oroitzapena berreskuratzea erabaki zuten arte.

1982ko urriaren 10ean, monolitoa berriro zutik egon zen, eta oraingoan…betiko izanen da.

Read Full Post »

Arrikulunka.

Elizondoko Jorge Oteiza Museo Etnografikoa jendeari iraganeko ohitura eta bizimoduetan barneratzeko aukera eskaintzen dio. Museoak ballararen iragana gogorarazten dio bisitariari (1)  eta Javier Ciga margolariaren zenbait lan erakusgai izateaz gain, Puriosenean (XV. mende bukaerako eraikina) Baztango biztanleen antzinako ohiturak eta tradizioak jasotzen dira objektu, argazki eta proiekzio ezberdinen bidez.

Objektu horietako bat K.a. I. mendeko txanpon bat da. Txanponan argi eta garbi ikusten da Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza.

Ba(r)skunes K.a. I. eta II. mendeetan izandako Euskal Herriko txanpon etxe bat izan zen. Orohar, baskoiena izan zela uste da. Txanponaren alde batean eskubirantz begiratzen duen buru bat agertzen da. Irudia bizarra eta ile kiskurra du. Bertzealdean eskuan ezpata duen zaldun bat ageri das (eskubirantz begira). Zaldiaren anken azpian txanpon-etxearen  izena agertzen da “baskunes”.

Museoan erakusgai dagoen baskoein txanpona, Arrikulunka inguruan aurkitua izan omen zela adierazten da.

Baskunes idazkuna duen txanpon baten aurrealdea eta gi9belekoaldea.

Baśkunes (goian) eta Baŕśkunes (behean) idazkuna iberiar zeinuez idatzita

Arrikulunka, Baztan eta Aldude haranen arteko muga marrazten duten gailur atseginen artean dagon 30 tona inguruko pisua duen arroka bat da eta. Harria, Argibel eta Zagua artean ,126. mugatik gertu enigmatikoki agertzen da.

Bere izenak dioen bezala, harri kulunkaria da. Hau da, oinarri egiten duen bertze harri handiago baten gainean euskarri-puntu txiki bat baino ez du, eta horrek kulunkatzea eragiten du. Haize handiko egunetan, ikus daiteke harri zaharrak mugimendu txiki batzuk egiten dituela, edo bi pertsona beren muturretara igotzen badira eta zangoekin presionatzen badute ere, kulunkatzearen efektua hautemangarri (detektagarria) da! Bertzenaz, harria mugiezina da.

Geologoen arabera, gertu dagoen Argibelgo gailur arrokatsutik askatutako harria da, granito oso zahar batekin osatua eta haizeak eta euriak desegindakoa.

Baina geologoek Arrikulunka sortzearen kontu hori erraten badute ere, larre berde eta mendi borobilen haran honetan, antzinako tradizioz eta kondairaz betetakoa, kondaira bat bada Arrikulunka enigmatikoaren existentzia azaltzeko.

Argazkia GERMATORE. navarrincon.com

Kondaira dio…

Auza mendian bizi zen jentila (batzuk erroldan izena ematen diote), egun batian Auzaren tontorretik ikusi zuen nola Iruñan eraikuntza haundi bat egiten ari zela eta konturatzean eraikuntza hori kristauen katedrala izango zela eta idei berri hori zabaltzen hari zenez eta beren kultura galtzeko bidean zegoenez, arras minduta, harri puske bat artu eta indar guztiarekin bota zuen, katedrala suntsitzeko asmorekin. Ikusten ahal dugunez harria ez zen iritsi eta Argibel eta Albako haizaren tartean erori zen bertze harri baten gainean eta gaur egun dagoen erara geldituz, eta haizeak,  harria mugitu eta  kulunkatzen du eta hortik bere izena Arrikulunka.

Harri kulunkariak bezalako fenomeno geologikoak, itxura bitxiko haitzak edo monumentu megalitikoak, naturaz gaindiko azalpenekin lotuta egon ohi dira: jentilak, erraldoiak, personai biblikoak (Sanson) edo Roldan bezalako heroiak sortutakoak dira.

Kondaira urrutiko garaietaraino garamatza, jentil mitikoek lurralde hauetan bizi zireneraino, baina ez dago hain atzera bidaiatu beharrik harri magiko honen ondoko iragan enigmatikoa sentitzeko. Beartzundik abiatuz, 4 ordu eta 12 bat km oinez egin ondoren, Arrikulunkara iristen da, non han, gutxi gorabehera duela 2.100 urte, norbaitek Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza zeukan txanpon bat galdu zuen .

P.D.

Sarrera hau 2008ko abendua idatzi zen denborarekin, gauzak gehitu eta moldatu da.

P.D. 1.

Museoa iragana gogorarazten ZION bisitariari. Baztango Museo Etnofrafikoa 15 urte irekita egon ondoren 2018ko udazkenean betirako itxi zen.

P.D.2

Bertako zaharrek diote, hala ere, azken hamarkadetan harri kulunkaria higatuz joan dela oinarritik, eta kulunka orain duela berrogeita hamar urte baino askoz ere gutxiago dela.

Post hau egiteko erabili den materiala.

Wikipedia: Baskunes

Harrikulunka, la roca oscilante del Baztán. Sergi Ramis. Nabarralde.com

Read Full Post »