Katalina, Manuela, Maria, Karlos, Julio… eta bertze irakasle errepresaliatuak.

Hezkuntzak eta eskolak aldaketa sakona izan zuten Errepublikaren etorrerarekin: lehen hezkuntzaren derrigortasuna eta doakotasuna, eskola-laikotasuna, hezkuntza-erakundeen demokratizazioa, eskola berrien eraikuntza, eukal eskolak, maistra edo maisua herri txikienetara iristea…

Aldaketa horiek gaitzespen sakona eragin zuten gizarte-talde erreakzionarioenen artean, matxinatuek okupatutako eremuetan 1936ko uztailaren 18tik aurrera maisu-maistren aurkako errepresioan eta mendekuan gauzatu zen. Estatu kolpea izan eta bederatzi egunera, Aldundiak (Diputazioa) Nafarroako irakasleei zuzendutako zenbait neurri adostu zituen: maisu-maistren izendapenak berrikusiko ziren, mutil eta nesken gela mixtoak debekatzen zen eta ez zen onartuko katolizismoaren eta Espainako unitatearen aurkako irakaskuntzarik

Nafarroan 355 irakasle ( maisu-maistrak) errepresaliatu eta “depuratu” zituzten gerra zibilean eta diktadura frankistan, horietako bat Katalina Alastuey Garaikoetxea izan zen.

II. errepubikako gela bat. Andereñoa eta neska-mutil ikasleak (gela mixtoa).

Katalina, 1899ko abenduaren 26an Iruñean jaio zen. Ama baztandarra zuen, Gartzaingoa! Irakasle ikasketak Iruñeko San Jose Plazan zegoen Eskola Normalean egin zituen; eta 1916an ikasketak bukatzerakoan, San Francisco Udal-ikastetxean hasi zen maistra bezala. Baitere ikasketak amaitu ondoren, Maria Ana Sanz eta bertze irakasle batzuekin batera “Iruñeko Normaleko ikasle ohien elkartea” sortu zuen. Elkaertea emakumeen garapen pertsonal eta soziala lortzeko asmoarekin sortu zuten.

Irakaskuntzaz gain, “Emakume Abertzale Batza” elkartean parte hartu zuen. 1931ko urriaren 8an, emakume talde batek Nafarroako taldea sortu zuen, Katalina Alastuey Garaikoetxea zuzendariorde izan zen.

EABren sarea Nafarroa osoan zabaldu zen (Baztangoa urte berean sortuko da), eta 22 talde sortu ziren. Horien bidez, folklorea gazteen artean zabaltzen zuten, eta haur-jaialdiak, elkartasunezko jarduerak, jarduera politikoak eta irakaskuntzarekin lotutako bertze jarduera batzuk antolatzen zituzten. Azken horien artean azpimarratzekoa da Iruñeko lehen ikastolaren sorrera, 1932. urtean. Ikastolaren sorreran Katalinarekin batera bera bezala Eskola Normalean ikasi zuten Maria Biskarret eta Julia Fernandez Zabaleta (elkarteko zuzendaria) zeuden.

Nafarroako Emakume Abertzale Batzako zuzendariordea izanez gain, Euzko Alderdi Jeltzalearen asanblada nazionaletan hainbat aldiz ordezkari izan zen eta Euskararen Adiskidearen eta Eusko Ikaskuntzaren zenbait ekintzetan ere parte hartu zuen. Oso aktiboa izateaz gain, oso kritikoak zen (Julia bezala) bere alderdi politikoak, garaiko emakumeei ematen zien rol tradizionalarekin: familiaren balioak etxean gordetzea eta belaunaldi berriei transmititzea. Beraiek gehiago aldarrikatzen zuten emakumeentzat, bertze alderdi batzuetan emakumeek aktiboki parte hartzen baitzuten etxetik kanpoko mota guztietako jardueretan (lana, politika, kultura…).

Maistra honen jarduera politikoa 1936ko uztailaren 18an Gerra Zibilaren hasieran zapuztu zen. Nafarroako Hezkuntzako Goi Batzarrak bere gain hartu zuen irakasleak garbitzeko lana, eta,Nafarroan lan egiten zuten irakasle guztien zerrenda egin zuen, haiei buruzko zenbait datu bilduz: erlijiotasuna, moraltasuna, irakurtzen zuten prentsa mota, ideia politikoak. Abuztuaren 25ean, espedienteak aztertu ondoren, erregimenari “desafektatzeagatik” (jaregiteagatik) zigortutako pertsonen lehen zerrenda argitaratu zen. Katalinari zehazki, irailaren 2an, urte erdiko soldata galtzearekin zigortu zuten. Ondoren, maistra kargutik kendu zuten 1937ko maiatzaren 18.

Zerrenda horretan Katalina bezala, zigortuak, depuratuak, lanpostutik kenduak eta enpleguz eta soldataz gabetuak baita ere izan ziren; Manuela Fagoaga Aristia erratzutarra, Maria Arevalo Pantoja Erratzuko maistra eta herri bereko maixua; Manuel Muguruza Etxeberria, Almandozko Jose Maria Cherrail Ezquer maixua, Lekauzko maixua; Julio Martinez Tello, Predro Vidaurre Araiz Azpilkuetako irakaslea, Elizondoko andereñoa; Dolores Moreno Luzuriaga, eta Karlos Menaya Erburu, Elizondokoa ere. Karlos Iruñarra (gerora Napar margolari ezaguna) ere lanbidea betiko galtzeaz gain, gogor torturatua izan zen.

Guztizkoaren % 29 maisu eta % 15 maistreak zigortuak izan ziren. Maisu-maistra horietatik 58 lanpostutik galduzituzten, eta 85 lanpostutik eta soldatatik behin betiko kendu zituzten, 100 baino gehiagok bertze zigor batzuk jaso zituzten; adibidez, isun handiak ordaintzera kondenatu zituzten, eta 32 maisu eta maistra bat afusilatuta exekutatu zituzten. Horien artean Amaiurko maixua, Martín Gil Isturiz Aoiztarra, atxilotua, espetxeratua eta azkenik 1944ko urriaren 14an Alcala de Henaresen fusilatua izan zena.

Karlos Menaya eta Juli Arrubin, Elizondon maixua zen garaian.

Maistra Maria Camino Oskoz Urriza Iruñarra zen,  maistraz gain Alderdi komunistako Idazkaria eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kidea izen zen. 1936ko uztailaren 31n falanjistek atxilotu zioten eta  jendaurrean ibilarazi ondoren espetxean torturatua eta bortxatua izan zen. Hamaika eguneko infernu bizi ondoren abuztuaren 10ean, espetxetik atera zuten eta Urbasako Pilatosen balkoiara eraman zuten. Han karlistek, hil eta amildegitik behera bota zuten maistraren gorpua. Maria Camino 26 urte zituen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Hik hasi” erebistako artikuloa. Irene Lopez. 68 zbk. 2002 Maiatza.

“Ellas, las mujeres en la historia de Pamplona”. Hainbat egile. Iruñako Udala. 1998.

“Homenaje a las maestras y maestros represaliados“. Nafarroako Fusilatuen Senitartekoen Elkartea – 1936.

Listado de maestros, maestras y personal docente represaliado. pazyconvivencia.navarra.es. Nafarroako Gobernua. 2016. 

Camino Oscoz y otras historias del 36. Joseba Eceolaza. Denonartean-Cenlit. 2017.

Wikipedia.

Read Full Post »

Astoa eta erregea.

1931ko apirilaren 14an, Espainiako Bigarren Errepublika aldarrikatu zen, eta Espainako erregea ihes egin zuen , errege hori Alfontso XIII zen. Diotenez, ihes egindako erregeak automobilismoaren zale amorratua omen zen eta, gaztea zela, Baztanen ibili zen bere automobilarekin eta Almandozen ezbehar bat izan zuen.

Iruñatik etorrita Almandoz Baztango lehen herria da. Gaur egun Belateko tunelak pasata, errepidearen ezker aldean ageri da. Baina ez da beti horrela izan, XX.mendearen hasieran errepidea herria zeharkatzen zuen ( 80 hamarkada artio sahiebidea egin zela), eta garai haietan  ibilgailuen trafikoa haundia ez izan arren, noiz behinka istripu, talka edo halako baten bat gertatzen omen zen. Hola zela ta 1905ko ekainaren 11an, Almandozen automobil istripu bat izan zen. Autoaren gidaria, garai haietako Espainako erregea zen, Alfonso XIII. Borboindarra!

Alfonso XIII erregea Hispano-Suizako auto bat gidatzen. La granja (Segovia) jauregian. Argazkia Alamy.com

1905ko udaberrien Alfonso erregeak, Albako dukea, Vianako markesa eta San Roman kondearekin batera (ze kuadrilla!)  “tour” bat autoz egiten ari ziren eta gaua Iruñan pastu ondoren Donostiako Miramar jauregia abiatu ziren. Belate jautsi eta Almandozera iristean, autoak talka egin zuen errepidearen erdian etzanda zegoen asto baten kontra, eta ibilgailua irauli egin zen.

Irstripua gertatu bezain pronto Almadoztar batzuk laguntzera eta kuxkuxatzera urbildu ziren, gero Benemeritako agente pare agertu ziren, hauei zauritu larri bat zegoela erran zioten. Baina dirudi ( hala zion ekainak 12ko ABC egunkariak) Abiadura txikian zigoaztela, bidaiari bakar bat ere ez zelako zauritu istripuan, nahiz eta autoak matxura izan. 

Garcilasok ere ekainaren 13a idatziko zuen, «Erregeak lan asko egin zuen autoa konpontzen, Almandozko zenbait bizilagunen eta postuko Guardia Zibilaren bikotekidearen laguntzarekin».

Dirudi erregeak autoa “konpontzen” aritu zen biztartean, Albako dukea eta San Romango kondea Mugairera joan ziren bertze ibilgailu baten bila eta Almandozen ikusita inork miñik hartu ez zutenik, herriko ostatura joan ziaren.

Ostatuan (bertze batzuk diote istripua gertatu zen lekuan) astoaren jabea agertu zen. Jabea Libus baserrikoa zen eta astoa hil ziotelakoz aserrea nabari zizaion. Apetza bitartekaria egin zuen eta bi alderdiek akordioa batera irritei ziren:

Erregeak animaliak zenbat balio zuen galdetu zion.

-«Hamabi duro (ogerleko), jauna», erantzun zuen almandoztarrak.

– «Beno» -erantzun zion erregeak eta ehun pezetatako billetea emenez erran zion»

– «hartu hogei duro, eta gustura berrogei emango nuen asto gehiago ez balego»

Madrilgo egunkariak dio erregeak bertze hogei “duro” eman zizkion lagundu zion jendeari, eta bertze hamar Almandozko apezmari i herriko behartsuentzat. Bidaiarekin jarraitu aurretik, ABCk dio  «alai eta umoretsua, asto hilaren belarria moztu zuela».

Baina Baztan utzi eta Beran bertze ezbehar bat izan zuen,  autoa gelditu behar izan zuen berriro, bidean zerri bat zeharkatu baizizaion. Beratik, Donostiako Miramar jauregira telegrafiatu zuten, berandu iristsiko zela eta atzerapenagatik ez dezatela larritu erranez.

P.D pasarte historiko hau Almandozko herriak 2005ko Baztandarren Biltzarrako ormen desfilean antzeztu zuten eta lehenego sariarekin egin ziren. 

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

El día que Alfonso XIII volcó con su coche en Navarra. Mónica Arrizabalaga. abc.es.

Read Full Post »

María Domínguez, Alkatea, kazetaria eta maistra.

Urtarrila bukaeran (2021) hil eta ia 85 urtera, Maria Domínguez Remón-en gorpuzkiak Zaragozako Fundejalón herriko hilerrian, hobi komun batean (garondoan tiro batekin) aurkitu dituzte.

Maria Domínguez Espainiako Bigarren Errepublikako lehen alkate emakumea izan zen, hain zuzen Gallurreko (Zaragoza) alkatea izan zen. Alkateaz gain kazetaria eta maistra (Baztanen) ere izan zen.

Maria Domínguez Remón 1882ko apirilaren 1an Zaragozako Pozuelo de Aragón herrian jaio zen. Nekazari familia xume baten bigarren alaba izan zen eta haurretan eskolara joateko ez zuen apenas aukerik izan, eta bere kabuz idazten eta irakurtzen ikasi zuen.

Argazkia. Fraternidad Universal blogetik artuta.

18 urterekin, bere gurasoek herriko gizon batekin ezkonarazi zuten. Honen aldetik zazpi urtetan zehar tratu txarrak pairatu ondoren, nazkatu eta Bartzelonara ihes egin zuen. Senarrak salatu zion eta denuntzia bat paratu zuen bere aurka, eta “busca y captura-n” ibili zen. Zorionez ez zioten iñoiz atxilotuko eta Bartzelonan, dokumentaziorik, titulurik eta paperik gabe zerbitzari bezala lanean jardun zuen.

Urte batzuen ondoren Pozuelo de Aragónera itzuli zen, eta Bartzelonan lortutako diruarekin galtzerdiak egiteko makina bat erosi zuen, honek bizimodua ateratzeko modua eman zion. Garai haietan idazten hasi zen eta El País egunkarira artikulu bat bidali zuen eta publikatu zioten. Ondoren ere, Ideal de Aragón astekarian laguntzaile ohi bihurtu zen (Imperia ezizenarekin idatzi zuen). 1914an Zaragozan Irakasle-ikasketak egiten hasi zen baina ez zuen aprobatuko.

1917an, lagun irakasle baten proposamena jaso zuen eta Baztanera etorriko da. Laguna Almandozko maixua, Pedro Rubio zen eta lan eskaintza Almandozko Mendiolako Elizaldea baserrian eskola ematea zen. Autore aunitz irakurriak zituen arren bertze arlo batzuetan prestakuntza behar zuela onartuko dio. Orduan, bere lagun maisuarekin tratua egin zuen eta proposamena onartu omen zuen. Goizeko zazpietan eskola ireki eta hamarretan ixten zuen. Ordubetez ibiltzen zen Almandozeraino, non bere lagun irakasleak arratsaldeko ikasgaia azaltzen zion. Ikasitakoan, bertze ordu bat ematen zuen eskolara itzuli arte, arratsaldeko ordu batean ireki eta hiruetan ixten zuen. Berriro ere Almandozerako bidea egiten zuen eta bere lagunak urrengo goizeko ikasgaia azal zion. Horrela, egunero hamaika ordu inguru ematen zituen lanean.

Eskolak ematearekin batera, Mariak Iruñeko Irakasle-Eskolan sartzeko ikasten zuen, baina egun batean larri gaixotu zen eta medikuak mendietako klimak bere osasunari txar eragiten ziola erran zion eta Zaragozara itzultzeko gomendatu zion. Hala egin zuen, eta hilabete batzuk Baztanen egon ondoren, berriz Zaragozan galtzerdiak josten egonen da.

Goizean lan egiten zuen eta gauez Arte eta Lanbide Eskolan ikasten zuen. Dinamika hartan, gaixotasuna itzuli egin zen eta gripeak urtebete baino gehiago ohean utziko dio. Hala ere, Iruñeko Irakasle Eskolako azterketetara aurkezteko denbora izan zuen eta hontakoan bai aprobatu zuen.

1922an alargun geratu zen, eta bi urte geroago, bigarren aldiz ezkonduko da (ideia sozialistak zituen ardi moztaile batekin) eta Gallur herrira bizitzera joanen dira. Han UGT sindikatuaren tokiko sala sortuko dute eta Zaragozako Vida Nueva astekari sozialistan parte hartu zuen. 1930tik propaganda lan haundia egin zuen feminismo, sozialismo eta errepublikanismoaren alde. Bere idazkietatik Errepublika defendatzen zuen, demokraziaren etsaien aurka borrokatzen zen, emakumearen zeregin aktiboa aldarrikatzen zuen eta inguruko bidegabekeriak salatzen zituen.

1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zuten herrietan (1931ko apirilako udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, Alkatea karguak automatikoki lortzen zen hauteskundeak egin beharrik gabe) gobernu zibilak alkatek kargutik kendu zuten. Galluren (Baztanen ere) alkatea kendu eta Kudeaketa Batzorde (gestora) bat ezarri zuten. Gallurreko herritarrek batzordearen buru Maria Domingez aukeratu zuten eta alkatetza baten buru den lehen emakumea bihurtu zen. Mariak 1932ko urriaren 29tik 1933ko otsailaren 6ra bitartean Gallurreko alkatea izan zen (1933ko apirilan udal hauteskundeak izan ziren).

Bere agintaldia motza izan arren, erabaki ausartak artu zituen; Errepublikako lan-legeria aplikatu zuen eta herrirako lan-poltsak sortu zituen langabezia-maila murrizteko. Herrian neska-mutikoen eskola bateratua izan zen. Irakasleei diru-laguntzak eskaini zizkien garbitzaileak kontrata zitzaten, haurrek garbitu beharrik izan ez zezaten eta Ikatz-zakuak erosteko diru-laguntza onartu zuen, horrela haurrek etxetik eskolara eraman beharrik izan ez zezaten, baita ere eskola duinagoa izateko zuritu eta txukundu zuen.

Alkatetza utzi ondoren, irakaskuntza eta kazetaritzan aritu zen lanean. Bere testuak militanteak eta oldarkorrak ziren, ironiaz, adimenez eta munduari begirada propioa emanez. Artikulu batzuk Maria Tonta izengoitiarekin sinatzen zituen.

Emakumearen berdintasuna, pentsamendu-askatasuna, sufragio unibertsala, emakumeen botoa, zapalkuntzaren aurkako borroka, irakaskuntza, kultura aldaketa, erlijio askapena, amodioa askatasunez aukeratzea…izan ziren defenditu zituen balioak eta idealak.

1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpea gertatu zenean, arrebaren etxean babesa bilatu zuen Pozuelo de Aragónen. Handik egun gutxira atxilotu zuten, eta nazional-katolikoak 1936ko irailaren 7an 54 urte zituela, Fuendejalongo hilerriko hormetan fusilatu zuten. Handik gutxira Arturo Romanos senarra Zaragozako Tabuenca herrian baita ere fusilatua izan zen.

P.D. 2021ko Urtarrilaren 30an Mariaren gorpuzkia berreskuratu ziren.

Post hau egiteko erabili den materiala:

María Domínguez, la primera alcaldesa republicana. Ana Bernal triviño. Publico.es.

Wikipediako Maria Domínguez Remon wikia (eskuaraz eta erderaz. Eskuarazkoa hainbat datu okerrak ditu).

Domínguez Remón, María. Fundación Pablo Iglesias web-eko artikuloa.

Domínguez Remón, María. Gran Enciclopedia Aragonesa web gunea.

Primera alcaldesa de la República y maestra de Almandoz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2014

Encuentran los restos de la primera alcaldesa de España, fusilada durante la Guerra Civil. elmundo.es web guneko artikuloa.

Read Full Post »

Almandozko amildegia eta Belateko bidelapurrak.

Julio Nombelak, 1868an argitaratutako  bere “Crónica de Navarra” liburuan kontatzen du, laino itxiko goiz batean Belate igarotzen ari zenean,  Lantzeko “guardiano” bidelapurren istorio beltza entzun zula eta gidatzen zionen ahotik errana, bidelapur talde hori, bandido talde bakarra izan dela, iparraldeko bide hauek odolez bete dutenak!, guardiano horiek ohiture bai zuten bere biktimak Almandoz inguruan bazen (baden) leize edo almindegi batera botazia!.

Leize honen kokalekua jakina da: Almandozeko herrian, Belateko portuaren 35. eta 36. kilometroen artean, eskuinerantz irteten den kaminotxo bat hartu behar da, San Blaseko bentatik Almandozeko usategietara doana. Bertan, Barazelaiko ordokian, bada leize zulo bat dolina baten aldamenean. Sei bat metroko arrapala dauka, eta jarraian 35 metroko zulo bertikala. Horra botatzen zituzten eurekin gurutzatzeko zorigaitza izan zuten bidaiariak (wikipedia).

Julio Nombela (Madrid, 1836 – ib. 1919), Baztanen ibilitako gazetaria, novelista eta Cabrea general Karlistaren idazkiaria izan zen,

Kontatu zioten, udako gua epel batean Belate gainean, portua zeharkatzen ari zen haurdun zegon emakumi bati eraso zutela. Guardianoak lapurtuz gain emaukemea bortxatu saiatu ziren, dirudi emakumea bidelapurrei ezagutu zitula eta hauetako bat, salatzeko beldurra ikusita labankada bat eman zion. Ustekotan hilik zegola, bertze alditan bezala, gorpua desagarterazteko Almandozko leizera bota zuten. Emakumea hilik ez zagon eta leizeko zorua kolpatu bezain pronto ohiuka hasi zen…Guardianoak emakumea ixiltaratzeko harriak botatzen hasi ziren eta bizpa hiru harrikada ondoren, emakume haurduna ixili zen, obe errana, betirako ixialaratzi zioten!

Baina nortzuk ziren “Guardiano” izeneko bidelapur hauek?…ba goitizena zion bezala…Guardiak ziren Lantzeko guardiak, Belate bidea zaintzea (bandidoz) ardura zeukaten guardiak ziren. Hiru anai eta kuñatoa osatzen zuten guardia-bidelapur taldea, Zenoz anaiak, Juan Martin, Pedro Martin eta Pedro Esteban ziren eta  Juan Bautista Lantz, Zenoztarren koinatua eta ikazkiña.

IXX. mende hasierako (1809 -1817) urtetan aritui ziren okerkeri, gaiztakerietan eta bidaiariak erasetan. Goizez bida eta bidaiarik zaintzen, eta gauz aurpegia ezkutatuta zaindutakoak oldartzen. Bat baino gehiagotan gertatu zen, bere harrapaketen salaketa jaso zutela, eta itxura iten kriminalen atzetik abiatzen ziren. Ultzamatik Baztanera, gainean sosakin zebilen guziak berekin topatzea arriskua zeukaten, lehenik bidean akonpañatzen zuten eta erranez arriskua pastua zela ta gelditzen dena arroxaz betetako bidea gise zela,..bidexkak eta laburbideak hartuz, arropaz aldatu, km batzuetara itxarotzen zieten

Gaua batean, Etxaide-tik hurbil, bidelapurrek gainera etorri zioten Iruñetik itzultzen zen zahar bati. Eramaten zuena kendu ondoren mendiko barnera gidatu zuten, eta zuhaitz batean lehen bera egin zuten zorigaiztoko hirukote baten ondoan lotu zuten. Bidelapurrek joanda, zaharra ihes egita lortu zuen, eta Lanz-era iritsi zenean, bere erasotzaileak tabernan aurkitzen ziren, afaltzen, ongi afaltzen, zaharrari eta hirukoteari lapurtutakoarekin!. Dirudi Lantzatarrak bazakitela beresarjentua lapurretan ibilitzen zela, baina iñor ez zen ausartzen salatzea, guardia gizona maltzurra ta ankerra bai zen, izua hain izugarria sartzen zien bere aurrean ezta arnasa hartzen zutela, baita karabinarekin esku xaulia zen eta punteri onekoa!

Almandozko herria . Argazkia Pello San Millan

Anozibarreko Salbatorena etxeko nagusia, gau batean Belate inguruan ustekabean harrapatu zien bidelapurrei, gizonak koldartu gabe sarjentorengana hurbildu eta lapurketetan ibiltzeagatik atxilotzera etorria zela erran zion. Guardia, kezka jarri gabe, pasu bat gehigo ematen bazun, tiro eginen ziola meatxatu zion, Anozibartarra pausoa eman eta bere ezurrak, emakume haurduna bezala Almandozko leizan akitu zuten.

Gauza da jendea pixkanaka pixkana, egoeraz aspertuta zeudela eta aurre iten hasi ziren eta 1817ko urte bukaeran Lizasoko barride baten salaketaz,  bidelapurrak Benta Kemadan musetan ari zirela atxilatuak izan ziren. 1818Ko abenduaren lauan Iruñeko plazan urkamendira igo zituzten. Joxe Migel Gorraiz izeneko seminarista batek idatzi utzi zituen bere koadernoan Lantzekoen exekuzioaren nondik-norakoak: lau gizon hil zituztela zintzilikatuta, denak Lantzekoak, eta bortzgarren bat  ez zutela hil 18 urte zeuzkalako (Juan Martinez semea), baina exekuzioak ikustera behartu zutela soka bat lepoan jarrita.

Gorpuak  zatikatu zituzten eta haien puskak  bere hilketa nagusietako lekuetatik banatu zituzten. Haietako bateko burua Anozibarreko Angilu iturrian patu zuten, bertzearena Lantzeko Ganbo iturrian, zatiak Belaten zehar sakabanatu zuten eta baita ere ezurr batzuk ta buru bat Almandozko leizan bukatu zuten.

Exekutatu zituzten egunean bertsolari bat zegoen publikoan, eta ez kanpotik joana, baizik eta bera ere presoa zelako. Gauza bat deklaratzen izeneko bertso sorta idatzi zuen, urte dezente geroago Oskorrik musikatu zuena.

Sarrera hau iteko erabili den materiala.

“Bandidos y salteadores”José María Iribarren Rodríguez; Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 3. urtea, Zº 9.a, 1

Wikipedia. Belateko lapurrena

Read Full Post »

Almandozko “zahoria”, Elias Pierola.

Esku pilota (Esku-huskako pilota)  pilota jokoaren aldaera bat da, esku hutsez jokatzen dena. Bi jokalari edo bi bikote elkarren kontra arituz jokatzen da. Elkarren aurka diharduten bi alde horiek, txandaka, pilota bat kolpatzen dute, frontisa jo dezan, harik eta bi aldeetako batek huts egin duelako bertzea puntua lortzen duen arte.

 Binaka jokatzen den pilota txapelketa (Esku Huskako Binakako Pilota Txapelketa Nagusia), esku huskako pilotan, denboraldiko hiru txapelketa nagusietako bat da, buruz burukoarekin eta lau eta erdikoarekin batera.

Binakako Txapelketa 1941ean sortu zen, Hasiera hartan bi urtean behin jokatzen zen. Lehenengo txapeldunak Onaindia eta Urcelay izan ziren, baita ere 1943ko txapelketan garaile atra ziren. Bi urte geroago Iraeta eta Urcelayko Txikito txapelak lortu zituzten. Sei urtez, 1961 arte ez zen berriz txapelketa jokatu eta honen ondoren, interes aunitz ez baitzuen pizten txapelketa honek, 17 urteko etenaldi luze bat jasango zuen.

1978an esku huskako pilotan ziharduten bi enpresak ; Empresas Unidas eta Eskulari (70 hamarkadan bi enpresek bakoitzak bere aldetik txapelketak egin zituzten), lortutako hitzarmenari esker, lehiaketa berriz ere txapelketa nagusi bilakatu zen.

1978ko abenduaren 8an Anoetako frontoian esku huskako binakako pilota txapelketa nagusiko finala jokatu zen eta txapeldunak, Eskulari enpresako Antxon Maiz II eta Elias Pierola baztandarra izan ziren. Aurrelari baztandarra eta atzelari Aranaztarra 22-14 irabazi zuten Empresas Unidas-eko Retegi I y Aldazabal II.a pilotariei.

Elias Pierola Etxeberria, Argazkia http://www.euskomedia.org

Elias Pierola Etxabarri 1944eko apirilaren 12an Almandozen jaio zen. Pilotari gise ibilbide profesionala Urretxun 1965an hasi zen, “padrino” moduan Soroa izanenz. Debut urtean lau t’erdiko pilota txapelketako txapelduna izan zen. Pierola almandoztarrak  21 urte zitun eta hortik aintzin 19 urte emanen zituen profesional mailan.

Elias aurrelari jokatu ohi zuen eta pilota arloan Pierola II.a deituraz ezaguna izan arren bertze goitizenak izan zitun; Bikaina (gaztelaniaz, El Genial), joko ikusgarria zuelako, bere kalitate handiari esker tantoa amaitzeko arrisku handiak hartzen bai zun, edo Igarlea (El Zahori).

Igarlearena batzuk diote,  jokoa aurreikusten aparta zelako eta sarritan bere aurkariek pilotari emango zioten norabidea igartzen zuela ta, datorzaiola. Baña egie da, benetatan “zahoria” zela eta pilot kantxatik kanpo bere trebetasun horrekin ura bilatzen zuen. Ondarrian ur bilatzearena utzi behar izan zun zeren erran zuen bezala, lurraren erakarpen indarra pilotan jokazteko nerbioak  kentzen zizkion.

1978ko txapelketa Irabazi ondoren, urtebete geroago baita ere finalara iritsi zen (Maiz II.rekin ere), baina hontakoan galdu egin zuen. Bi hamarkadatan almandoztarrak elitean mantendu zen eta urte haietan manistarik garrantzitsuenetako bat izan zen.

Pierola 1984an pilota kantxeik erretiratu zen, trinketean aritzen segitu zun bana belauneko arazi batzuengatik utzi izan bahar zuen. Zahori profesionala izatea ere utzi izan zun eta orain dela urte batzuk banku bateko enpleadu gise  jubilatu da.

 Arriarán II, Barberito I, Jesús García Ariño I eta Elías Pierola. Argazkia Pelota a mano remonte blogatik hartura dago.

Amaitzeko, Lola Sarratea artista almandoztarraren blogan Elias Pierolari buruzko idatzitako pasarte xamangarriaren esteka uzten dut.

P.D. Post hau egin zenean, Txaruta elkarteak hogeita bi urtez antolatutako Josetxo Ezkurra zenaren omenez,  pilota txapelketaren finala jokatu behar zen (2012ko ekainaren 3).

Post hau iteko hurrengo web horritik informazioa atra da:

Elias Pierola. Wikipedia.

Esku Huskako Binakako Pilota Txapelketa Nagusi. Wikipedia

diariovasco.com-eko Jon Truebak, Elias Pierolari egindako elkarrizketa.

www.pelota-mano-remonte.com bloga.

otamotz.com webgunea.

Gancho y tanto bloga. ¿Te acuerdas de…? Elías Pierola, el pionero olvidado? Borja Sarobe Robledo.

Read Full Post »

Irurita apezpikua.

Ttutturruak, larruak eta mozorroak, sabaian datorren urterako gordetuta utzi dugun hontan eta azken postak “neguko festaz” aritu garenez, erran behar errauskiko asteazkena pastuta, hurrengoak, negutik udaberrira pastearen bestak izanen zirela, hau da! lurra ta naturaren berripizkudearen ospakizuna! (behipin garai batean). Baina gaur egun ala ez da eta berrpizkundea ospatu arren, berriki utzi dugunekin arras ezberdiñak  dira, hain justu kutsu erlijioso haundikoak! besta tristea, isila ta iluna, kristautasunaren bururen eriotzaz oroitu eta bere erresurrekzioa ospatzen bai da.

Aste Saindua, oraindik bere “mamia” eta oinarriak mantentzen duenez (ez da akaso berdin gertatzen eguberrikin) Kristautasun Katolikoaren Instuzioa edo erakundearentzat besta egun nagusienetakoa da eta bere presentzia nabari da.  Eliza Katolikoaren erakundea hortan,  baitere nabaria izan da, gure inguruko eliz gizonen presentzia.  Baztandar hauetako haunitz instituzio Katolikoaren barruan garrantzi haundiko edo nabarmen haundiko postuak bete edo izan dute; Lorenzo Irigoyen Dutari Erratzutarra XVIII.mendean Iruñeko apezpiku izandakoa, Durango eta Michoacaneko apezpikua Martin Elizacoechea Azpilkuetarra…eta gure asteko protagonista, Barzelonako gotzaina Manuel Irurita Almandoz, baztandarra ez izan arren, abizenak aparte Baztanekin zerikusia zeukana!.

Orain dela hilabete batzuk Iruritako dorretxeak ta jauregiak argazkiratzen ari nintzela eraikin ezezagun eta bitxi batekin topatu nintzen.  Eraikina Iperburu kalean dago, herriko elizaren gibeliaan, eta jauergitxo edo palazete antza dauka. Etxeaurrea hiru pisutan banatua dago eta nabarmentzekoa da harrizko erdigunea: ate arkoduna, balkoiaren  harri gorrizko ingurua eta honen gainean dagoen armarri bitxia. Armarri “kuarteatuduna”, (laurdenetan banatua) arreta pitu zidan elementu ezberdiñak agertzen bai dira. Laurden batean Lekauzko kolegioaren anagrama ageri da, bertzean “bihotz saindua” eta behitikoetan Baztango xakea eta Ultzamako zuhaitza. Gañera, guzti hauen azpian “Opert Ilum Regnare” textua dauka eta armarria inguratzen, baitere hareharrian zinzelatua “DD Emmanuel  Irurita Almanndoz Dei Et A.S.  Gratias  Episcopus Barcinonensis” irakurtzen ahal da. Datu guzti hoiekin, Obispoaren etxea izenarekin zautzen den jauregitxoa zela pentsatu nun baña badaezpada zehaztatzeko atra nun argazkia Pello Iriarte historiatzaile Iruritarrari erakutsi nion eta berak baiez, “Obispoaren etxea” zela, 30.hamarkadan eraikitakoa eta Manuel Irurita Almandoz apezpikuaren jatorria ultzamatarra zela aipatu zidan. Gañera Bartzelonako gotzainaren eriotzaren inguruan gaur egun dagoen kalapita azaladu zidan!!!…guzti hori zirrada piztu zidan eta eta apezpiku honen bizitzari buruz zerbait irakurtzen hasi nintzen.

Aistion (arestian) aipatu dugun bezala Manuel Irurita Almandoz  jaiotzez  Ultzamakoa zen, 1876ko Abuztuaren 19an Larraintza herrian sortutakoa hain zuzen. Gaztea zela bere ikasketak Lekauzko Aita Kaputxinoen kolegioan in zitun (hortaz palazeteren armarrian kolegioaren anagrama ageri da), gero Iruñako seminrioan ikasketak segituko ditu eta maixu bezala Zugarramurdin arituko urte batzuz. 1905tik aintzin Valentzian emanen ditu hainbat urte apaiz bezala eta bere “eklesiastika” prestakuntza Universidade Pontifician  amaituko du eta Filosofia eta Teologia doktore bezala graduatuko da. 1927an Lleidako gotzaina izendatuko diote eta han egonen da 1930ko Martxoartio, Bartzelonako apezpikua hautatua aterako bai da.

Kronika ofizialak dioten bezala Bartzelonako gotzaina bezala sei urtez egonen da Irurita Almandoz doktorea. 1936ko Uztailaren  Nazionalen altxamendua Bartzelonan porrot iten du eta hortik aintzin Hiriburuaren kaletan C.N.T.ko milizianoak nagusiak dira. Aldaketa hau hasieratik arazoak ekartzen dio Napar elizgizonari  eta ia Uztailaren 21an alde egiten du eta  Antonio Tort bitxi-saltzailearen etxearen sotoan ezkutatuko da bertze monja batzukin batera.1936ko abenduaren 1an  Pueblo Nuevo-ko 11. kontrol taldearen 12 milizianoak Antonio Tort-en etxean sartuko dira eta bai bitxi-saltailea eta bere familiarekin batera Irurita eta hiru monjak atxilotuko dute. Bertze batzuk diote meza ematen ari zela, kalean kriston eskanbila entzun zuela eta elizatik atra zela bitartekaria bezala iteko, tenore hortan zegola milizianoak etorri eta atxilotu ziotela.

Gauza da,  Abenduaren 1an Montcada i Reixacko kartzelara eraman izan zela eta  bi egun geroxago (abenduaren 3aren ilunabarrean) fusilatu zuten eta aipatzen da fusilatzerakoan, zutik, lasai eta fusilatzaileen begietara begiratzen “os bendigo atodos y bendigo las balas” esaldia erran zula…baña guzti hau gezurra izan zela dirudi edo  behinpin dudan patzen dute urte hauetan agertu diren dokumentuak eta garai haietako lekuko batzuen testifikazioak ere.

Argazkia, http://www.imperioromano.com webguneti hartuta dago

Dokumentu ta iritzi hauek Manuel Iruritaren Beatifikazioa kaka zaharran uzten ahal dute, orain arte nafar obispoa gerran zibilan gorri-separatistak hildako bertze 21 martiekin (elizgizonak hilak) batera beatifikatzeko zerrendan zegon, baña  pobatzen baldin bada egun hartan hil ez ziotela eta gerra osoan ezkutatu egon zela, beatifikazio zerrenda hortatik eroriko zen…eta pruebak azaltzen dutenez Manuel Irurita abenduko gau hotz hortan fusilatua…ez zen izan.

Erraten dutenenz, Anarkistak Bartzelonako kaleak bereganatu zutenean (1936ko Uztailaren 21an) Durruti berberak obispadura joan zen eta erdi ezkututa Irurita gotzaina atra zun. Durruti anarkistak promestu zion Generalitateko Lluís Companys presidenteari  prelatuari ez litzatekela ja da gertatuko. Kontatzen zun egun hoietan Bartzelona gobernatzen zun  Milizia Antifaszisten Komite Zentralako  Esquerra Republikanako Joan Pons ordezkaria, apezpikua eta anarkistak episkopal egoitzatik  ia hiru milioi pezeta erretiratu zutela ( billete eta baloretan)  Ia bi milioi  Gobernuarako ziren eta hirugarrena prelatuari ja ez gertatzeko. Badirudi Montjuïcko kartzelara eraman ziotela eta han  F.A.I.ren eskuetan 1937artio bederen han zegola (Gurutze Gorriaren dokumentu batengatik) eta gañera ongi zaindua egonen zen. Ongi zaintze hori bai Durrutiren milloiarengatik eta baita ere Manuel Irujo jeltzale naparrak emandako 24.000 pezetengatik. Manuel Irujo errepublikan diputatua izan zen eta bere alderditik bai Iruritak elizgizona eta euskalduna omen zenez babesten sauiatuko zen.

1937an gotzainaren pista galtzen da eta dirudienez prisoindegitik ihes egitea lortuko zuen eta gerra zibila irautzen duen bitarte soto batean gordetuta pasatuko dit hurrengo urteak. Bitxia da Elizak 1942 arte ez dula Bartzelonako gotzain berri bat izendatzen eta hori 1937 Urrian bertze hildako apezpikuen ordezkariak izendatzen dutela, Bartzelonako ezik doike!! gotzain berri bat izendatzko aintzinakoa hila egon behar bai da. Eta guzti hau proba bezala balio ez badute bada lekuko batzuk zin egiten dutela 1939an Nazionalak Bartzelona libertarian sartzen eta “askatzen” duten egunean Irurita Almamdoz apezpikua ikusten diotela eta ek ezagutzezen diotenean eta “Señor obispo, creíamos que lo habían fusilado” erranez urbiltzen direnean, “No griten, que me comprometen” erantzunez agurtzen die.

Erraten dutenez lekuko hauek (behipin hiru persona, hoietako bat gotzainaren monagilloa) kalitateko lekukoak dira, ez bai dira ezta anarkistak ez independentistak… baizik erligio gizonak eta hauen testingantza interes haundikoa dira eta kontuan hartzekoak! baña preladoaren beatifikazioa zalantzan utziko zutenez  Erlijio Kristau ta Katoliko Erakundetik ez dute jaramonik kasu iten eta Manuel Irurita Almandoz doktorea 1936ko abenduaren ilunabarreko 3an fusilatuta hil zutela buru gogor segitzen eta segituko dute! bertzenik martirra ez zen izanen eta haientzat garrantzi haundia omen du ta!

Post hau iteko erabili dugun webguneak:

infocatolica.com webgunearen Germinansen “El calvario póstumo del Dr. Irurita” artikuloa.

elpais.com-eko Francec Valls-en “Irurita, el obispo que no fue martir” artikuloa.

Gran Enziklopedia Navarra webguneko Irurita Almandoz, Manuel aipamena.

euskomedia.org-eko Auñamendi enziklopediako Manuel Irurita Almandozen biografia.

wikipedia.org.

Baita ere eskerrak eman nahi nun Pello Iriarteri Irurita Almandoz personaia ezaguztearatzeagatik.

Read Full Post »

Almandoz, herri polite.

Baztango herri politena zein den galdetzerakoan, zihurnago Baztandar gehienak, zihurhaunitz, bere sorterriko herria izanen dela eranzungo genun…edo akaso, Baztango herri guztiak politak, ederrak, zoragarriak… direla eta ez dagola bat bertzetatik gehiago nabarmenzen denik!, halakoak  bai gara baztandarrok (txobinista totalak).

Baño bai bada herri bat bertzeak baino ederragaoa dela edo behipin hori erraten dun papera edo titulua daukana, ta herri hori Almandoz da, ta ez bakarrik bailarako herri politenena dela, agertzen da paper horretan, baizik baita ere, estatu Spainarrako herri politenetakoa dela, aipatzen da. Paper hori  “premio nacional de turismo de embellecimiento y mejora de los pueblos españoles” lehiketari erreferentzia iten dio eta nola 1967ko urte horretan lehenengo sarie Almandozek irabazi edo lortu zun, Baraibar ta Monreal herriekin batera. (argazkia Mariano Estornés Lasarena da eta euskomedia.org webgunetik artuta dago)

Arraroa da, garai haietan “sari” hori aipatzen dun txafla bat ez patzia, ta halaxe da zeren ez dago halakorik eta hori, gogo haundikin ta pozez hartu zela sarie, ez bakarrik Almandozen baizik Baztan osoan ere. Dena, urte bat lehenago hasi zen, Juan Arretxea alkate-jurado izanez, zeren 1966an Nafarroko edertasun “lehiaketa” edo saria irabazi bai zun eta auzolanian indako lanak, zainketak eta txukuntzea, haise eta errax in zuten, Almandoz, izendatzeko “edertasun haundiko” herria bezala.

Ez da zalla imaginazia nolako ederra izanen zen Almandoz orain dela lau hamarkada gibel; bere harri kalizaz egindako etxekin; Etxotea etxea ,1734ko Indakoa etxea bezalakoekin. Bere jauregiekin; Jauregia, antzinako jauregien zerrendetan ageri den oinetxea, ezkerralde murriztuko armarriarekin (kasketa ezkerretara begira dago, eta hori sasikotasuna adierazi omen nahi du) eta armarria oso xumea denez, beraz, pentsa dezakegu harras antzinakoa dela. Bertze jaiuregia Galtzaga da, XVIII. mendeko oinetxea dena eta gaur egun erabat berritua, eta ostatu bihurtu izan zena…Bere frontoiarekin, izena harras egokia duna; Ederrena eta aurtengo bestetan, “Gorpuzti egunean“, konpondu ondoren berriro inauguratu izan dena. Ederrenak, 1927an erikia izan zen eta garai haietan fronton ikaragarria izanez, zeren kalitate haundiko frontisa zuen, ta frontis hori, herriko harrobiko “marmolakin” (haitzurdin) egiñez zegoen. Bitxikeri bezala aipatu, Almandozko haitzurdeñekin baita ere apaindu izan dela Moskuko metroko hainbat tarte, ta, erraten dutenez, baita Bartzelonan dagoen Cristobal Colonen monumentua ere.

Ta irudikapen hortan segituz, ezin ahaztu, San Pedro omenez eraikitako elizaz, nahiz eta arkitektonikoki gauz haundirik ez erran arren, garai hartan, berri-berria zegoen (11 urte soilik zeukan, 1956ko Azaroaren 11an inaguratua izan zen) , txukun-txukuna eta izugarri polite, bere harri grix kalizarekin garbi-garbia. (goitiko argazkie riojafotos.es forotik artuta dago eta Ramoncachorrok egilea da)

Gauz guzti hauek batuta normala izan zen herri ederrenaren izendapena lortzea 1967ko urte hartan eta ia ia ipuñetako herri polite hoietako bezala izatea eta ipuñak amaitzen duten bezala; horrela izan, ta ez bazan sar dadila kalabazan! ta atera nazan, Almandozko plazan (plaza, bada?). 

 

Read Full Post »

Agur Olentzero.

Egun batzuk igaro dira Olentzero menditik jaitsi zenetik eta ardoa (beltza, gorria eta zuria), turroiak, bildotxa eta langostinos  alde batera utzi ondoren (gabonzar-artio), ikazkin zahar honek 2009rako utzi diguna ikusteko ordua iritsi da

Eguberri aurreko azken igandean (abenduaren 21ean), Baztango 15 herrietako alkate-juradoak aukeratu dituzte (Elbete, Amaiur, Arraioz, Gartzain eta Oronoz Mugai izan ezik). Azken herri hauetan ez da hautagairik aurkeztu, eta errege egunera arte itxaron behar da norbaitek agertzen den. Elbeteren kasuan, azken bi urteetan bezala inor aurkezten ez bada, orain arte bezala alíate gabe jarraituko dute.

IInor alkategai ez izatea da normalena eta ohikoena, arraroa da bi hautagai egotea, Elizondon eta Almandozen gertatu den bezala. Elizondon 27 urteko Xabier Torres eta 51 urteko Rafael Olaizola izan ziren hautagaiak . Duela 20 urtetik hona Elizondon ez da halakorik ikusi! eta duela 20 urtetik hona ez da alkatea hautatzeko bozketarik egin. Parte-hartze handia izan da, jende aunitz joan da bozkatzera eta gazteria mobilizatu zela erran eta komentatu da.

Argazkia http://www.diario de navarra.es. Asier Vidondo

Azkenik, gazteak boto gutxi batzuengatik irabazi zuen, 381-339 (42 boto). Nahiz eta jendea inoiz ez bezala mobilizatu zen, egia erran 2.000 baino gehiagoko biztanle duen herri batean 720 boto izatea, ez da parte-hartzaile kopuru handi bat.

Almandozen aurkeztu ziren Luis Roldan Astiz orain arteko alkatea-jursdoa eta Mª del Koro Migeltorena, bi hautagaiek akordioa lortu ondoren, bozketa, hilaren 28an egingo da (igandean,). Anizen Asier Martikorena izango da, Arizkunen Juan Kruz Iriarte Bañez, Azpilkuetan segituko du Jon Alkasena Irungarai eta baita ere Arantxa Zelaia Txokarro Berroetan, Juanjo Vidart Oskariz alkate jurado berria izango da Erratzun eta berriro errepikatuko dute Peio Orbegozo Iruritan, Francisco Javier Elizalde Lekautzen eta Pablo Zenoz Zigan

Alkaterako bailarako hainbat herritan egindako hautaketak alde batera utzita, Olentzerok ideia bat ekarri du Baztango udaletxera, Foruen plaza birmoldatzeko ideien lehiaketa bat. Lehiaketa hau honako arau hauen arabera egingo da:

-Erabilera anitzeko egoitza bat, turismo-bulegoa, komunak, zuhaitzak, haurrentzako gunea… eta bertze hainbat gauza izatea.

Hori egiteko, plazaren ondoan dagoen aparkalekua erabili behar dute. Honekin 44 aparkaleku galtzen dira eta ia ahaztuta genuen arazo bat agertuz, aparkatzeko espazioarena!. Badirudi konponbidea (irtenbide txarra) elizako parkean aparkaleku bat egitea izango dela.

.

Plaza itxuraz aldatuko du urrengo urteetan.

Proiektu horrek elizako haur-parkearen ondoan zegoen berdegunea asfalto eta aparkaleku bihurtzen zuen, haur-parke txiki samarra, eta zati bat (txirrista eta ziburuak) “zirkuitu” edo “bederatzi” izenekora igarotzen zen.
Aspaldi agertu zen talde bat elizaren parkean aparkaleku hori ez egiteko sinadura bila. Denbora gutxian 380 sinadura berreskuratu zituzten, baina bertze ezer ez da jakin, eta ez zen gehiago entzun parkin horri buruz

Badirudi obra eta proiektu handiko garaiak direla, oso denbora gutxian, herritarrek obra berriak jasan dituzte; futbol artifizialeko zelaia, Joakin Iriarteko Karrikaren lanak (haurtzaindegia eta osasun-zentrora sartzeko arazoak), Jaime Urrutiaren oinezkoentzako gunea (erdi-peatonalizazioa), haur-eskola berria (urriaren 9an irekita zegoen)…

Baina… zer ekarri zigun Olentzerok? Krisia? Krisi garaiak sumatzen dira, hemen eta munduan, bankuen diru falta eta abar, agian obra hauen sosa (subentzioak) agortuko da… eta eraikuntza mota guztiak negozio izateari utziko dute?.

Urrengo urte artio  Olentzero!

Read Full Post »