Houdiniren makila

2017ko irailaren 3an Otsondon foru-poliziak egindako kontrol batean Andoni René Iturrioz Lenglart-i makila familiarra konfiskatu zioten. Andoni Parisera itzultzen ari zen uda Amaiurren duen borda batean igaro ondoren. Han, bertzeak bertze, ehun urtetik gorako makila bat zeraman, aitetxi izandakoaren makila! Iturrioz familiaren oroigarri preziatuenetako bat.

Uda hortan Andonik, Irungo Alberdi artisauei makila eraman zien, larruzko helduleku berria balitz bezala utz zezaten. Otsondon Foruzaingoak ibilgailuari geldialdia eman zionean. Agentea, autoa miatzean, tresna eta ekipaje artean makilarekin topatu zen.

– Arma bat da– erraan zion. – Ezin duzu gainean eraman. Debekatutako arma da, azpimarratu zuen foruzaingoak, eta tresna arriskutsutzat jo zuen, barruan ezten itxurako 17 zentimetroko estoke bat zuelako.

Geroztik, Iturriotarren makila Elizondoko Foruzaingoaren komisarian dago (bederen 2020ra arte), eta agintari eskudunak entzungor egiten die familiaren errekerimenduei, haiek sinbolotzat jotzen dutena itzul diezaieten.

Makila Elizondoko komisarian. Argazkia noticiasdegipuzkoa.eus.

Makilaren jatorrizko jabea Manuel Iturrioz zen, mugalarien Houdini bezala ezaguna. “Houddini” goitizena (ilusionista eta eskapista ezaguna) Iturriotzek irabazi zuen presondegitik ihes egiteko zuen abileziagatik, behin baino gehiagotan bisitatu baitzuen.

Manuel Iturrioz Gipuzkoako Orexa udalerrian jaio zen 1902an eta mutikoa zelarik Arizkunen morroi lanetan aritu zen. Arizkungo baserrirako, bertzeak bertze artzai gise ibili zen eta Baztango mendiak eta muga ezagutu zituen. Baztandik Orexara itzuli zen eta han artzain lanetan jarraitu zuen, baina ondoren ardiak saldu eta Tolosara abiatu zen lan bila, hortik Zumarragara eta hotel batean hasi zen lanean. Zumarragan Mikeleteak (Gipuzkuako foruzainak) biltzen ziren eta handik gutxira, lagun baten biz tartez, mikeletea egin zen. 22 urte zitueen eta bertan ikasi zuen gaztelaniaz. Mikelete bezala Oiartzungo mugan, Gipuzkoa eta Nafarroa artean lanetan hasi zen, mugazain gise… azkenean mugazaina mugalari bihurtuko zen!

Gerra Zibila hasi zenean, gerraren lehen egunetan Donostian atxilotu zuten. Bere lehen ihesaldian parte hartu zuen eta batailoi milizianoekin bat egin zuen, Intxortan borrokatu zen, Lemoan zaurituta erori zen, Asturiasera iritsi zen eta bi hilabete eman zituen preso Santoñako espetxean sartu zuten eta handik ere… eskapo egin zuen. Santoñatik Bilbora iritsi zen oinez, handik Donostiara trenez, gero Añorga, Astigarraga, Artikutza eta Lesakatik Sarara. Bartzelonan borrokan agertu zen berriro, hontakoan kapitaina zen.

Errepublikarren bandoak gerra galdu zuenean, Frantziara alde egin zuen, baina Argeles-Sur-Mer kontzentrazio-esparruan akitu zuen. Han este bat pasto ondoren baita ere handik ihes egingoi zuen. Perpignango Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin Ipar Euskak Herriara etorriko da eta Bidarteko ospitalean zauriak konpondu ondoren, Tarbeseko arma-fabrika batean hasi zen lanean.

Bigarren Mundu gerra piztu zenean eta Alemaniarrak Franzia indarrez hartu zutenean  Gestapo ezarria zen, hainbat sarekada gauzatu zituzten, eta nazietatik ere ihes egin zuen. Donibane Lohizunen ezkutatu zen eta han, baserrietan laguntza bila zebilela Alejandro Elizalde Elizondarrarekin topo egin zuen. Baztandarrak, Comete sarearen arduraduna zen inguru honetan, eta mugalariak bilatzen zituen. Comete sarea alemaniarren eremu okupatuan erortzen ziren hegazkin pilotuei muga pasatzen laguntzen eta Manuel Iturrioz Comète sarean parte hartu zuen lehen pasatzailea izan zela uste dute ikertzaileek.

Manuel Iturrioz. Argazkia, mugalari.info

1942ko apirilean, Iruñeko Poliziak harrapatu zuen eta hauek Meliton Manzanas odolzaleaaren eskuetan utzi zioten. Manzanasek hiru egunez torturatu zuen Irungo komisaldegian baina berriz ere Iturriotzek ihes egin zuen eta, bi hilabete eta erdiz Artikutzako kobazulo batean ibili ondoren, inguruko baserri batean babestu zen. Han bere eamztea izando zena Asun Escudero ezagutu zuen (baserriko alaba) eta denborarekin hiru seme izango zuten; Ángel, Andoni (Andoni Reneren aita) eta Maite.

Bigarren gerra amaitu ondoren itzuli egin zen eta makiei Pirinioetako alde batetik bertzera pasatzen lagundu zien eta kontrabandoarekin dirua irabazten hasi zen. Familia hasiera batean Saran finkatu zen eta gero Parisen behin betiko.

1991n hil zenean, senide batek ohar autobiografikoen bilduma bat eman zion Andoni Iturrioz semeari, Manuelek bi koadernoetan idatzita utzi zuena. Aitaren bizitza erkatu zuen, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washingtonera arte murgildu ondoren. Eta utzi zuen bezalakoa zen. Heroien iritzirik eta balentriarik gabe. Liburua Alberdania argitaletxeak argitaratu du: Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak.

1991n hil zen, Manuelek bi koadernoetan bere bizitza idatzita utzi zue. Andoni semeak aitaren bizitza, lau urtez Eusko Jaurlaritzako artxiboetan, Salamancan, Madrilen, Londresen, Bruselan eta Washington artxibategietan murgildu ondoren eta Juan Carlos Jimenez de Aberasturi ikertzaileari galdetuz (Comete sarea ikertu zuen) Manuelen testuaren datak eta izenak erkatu zituzten. Informazio horrekin Joxe Mari Iturrioz (Manuelen iloa) 2011an “Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak· idatzi zuen.

Sarrera hau egiteko erabili de materiala:

Manuel Iturrioz. Borrokalari baten bizipenak. Joxemari Iturrioz. Alberdania. 2011.

 Manuel Iturrioz, el Houdini de los mugalaris vascos. Iban Gorriti. Mugalari.info. 2017

Una makila de un siglo en la comisaría. Enrique Conde. Nabarralde. 2019.

Manuel Iturrioz: abeltzain, mikelete, gudari eta Comete sareko kidea. Peli Lekuona. Naiz.eus.2022

FOTOTEKA

Manuel Iturrioz eta Pedro Okamika mugalariak. Argazkiak, naiz.eus

.

Read Full Post »

Makiak ez zirenen erasoa

1944ko abuztuaren 19an Aliatuek alemanek okupatuta zuten Paris hiria askatu zutenetik, Francok eta bere Estatu Nagusiak Frantziatik eginiko inbasio aliaturen bat aurreikusten zuten.

Parisen sartu zen lehenengoko ibilgailu blindatua Gernika izena zuen, askatzailen artean Espainiako eta Euskal Herriko errepublikano erbesteratuek zeuden.

Jesus Monzón (Iruñea), PCEko gizon indartsua Frantzian eta Frantzia okupatuan errepublikano espainiarren erresistentzia zuzendu zuena, nazien aurkako erresistentziako gerrillarien arrakastaz fidaturik, Pirinioak zeharkatuz Espainia inbaditu zitekeela uste zuen.

Grafitia, Sallent de Llobregateko horma batean, makiak gogora ekarriz (Wikipedia).

Inbasioa prestatzeko, gerrillariak, Espainiako Gerra Zibileko eta Frantziako erresistentziako 13 000 beterano inguru, Foix eta Toulouseko erreklutamendu-guneetara joan ziren; horien artean, 4.000n – 7000 (según nork) boluntarioak aurkeztu ziren operazioan parte hartzeko. Operazioaren zuzendaria Vicente López Tovar koronela izan zen, Herri Armada Errepublikanoko eta Frantziako Erresistentziako beteranoa.

Espainiako Errekonkista Operazioan parte hartu behar zuten gizon gehienak errepublikar erbesteratuak ziren, frantziako maki taldetan ibilitakoak, eta Frantziako hegoaldeko departamenduetako zati handi baten okupazio alemaniarraren askapenaren protagonista nagusiak izan zirenak.

Gerrillari hauek nahiko ongi antolatutak zeuden, experientzia zeukaten eta aliatuak zerbait prestatu diete, azken hauek utzitako armekin armatuak daude (ez sobera). Iparraldeko Pau hiria biltzeko eta Espainian sartzeko aukeratu zuten

Estrategia Pirinioetako muga osoan zehar eraso batzuk egitea zen, eta Aran Haranean zehar eraso nagusi bat egitea, non behin-behinean gobernu bat ezarriko zen.

Aran haranaren inbasioa baino lehen, Urria 3ren gauen, bi talde handi sartzen dira Nafarroan: bat 300 gizonekin Erronkarin ( 522. Brigada) eta bertze bat 200 gizonekin Esterenzubin (54. Brigada). Makiak ere talde txikiagoetan sartzen dira, mendebalderantz joateko asmoz, gure eskualdera.

Baztanen, ondo prestatutako ejertzito frankista zain daukate. Baztango muga 1939 eta 1940 urteetan lan bataionetako errepublikar presoak ereikitako bunkerrak basbesten dute. Baita ere Otsondotik Beraraino errepidearen alboetan metrailadoreen habiak daude, hoietako baten bat bunker anti-tankea omen da.
Otsondoko bunkerrak “Organización Defensiva 6” izena dute Erratzukoak berriz OD7.

Victor Bikuña Agrupacio de Guerrilleros
de Euskadi
10.brigadako buruzagia

Baztanen; zapadoren 5. batailoia, Sizilia eta Amerika erregimentuetako ingeniarien unitateak eta Alfambra Dragoi Taldea, (ibilgailu blindatuekin). Gainera, Juan Villanueva errekete-kapitainaren agindupean zeuden 900 boluntario inguru sei destakamendutan banatzen ziren, eskualdean Ulzama-Basaburua, Donozteben-Bertizaran, eta Bortzirian zeuden.

Mugako goarnizioaren zatirik handiena errepublikar gudari ohiek osatzen zuten ( kartzeletatik eta preso batailoietatik igaro ondoren, garaitu zieten ejertzitoan zigorra onik betetzen zutenak) eta ordezko soldaduek,

Egoera zail hartan soldadutza egitea egokitu zitzaion gipuzkoar kinto batek gogoratzen du “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62” liburuan

–Baztango haranean nengoen, Ia gauero tiroketak izaten ziren, nerbio asko zegoelako. Azienda eta mugitzen zen guztia tirokatzen genuen.

Eta hala zen, urriko egun batean Mugairen zegoen guarnizioa, Reparazea eta Bertizko jauregiaren inguruan maki-talde bat ikusi zelako Bertizera joateko deituak izan ziren. Soldaduak Reparazeako zubian barrikada bat egin ondoren, Mugaireko zubitik (Zokozar) jauregiko lorategian sartu ziren, eta makiak ezkutatuta zeudela uste zutenez tiroka hasi ziren zuhaixken eta sasien atzean mugitzen zen guztiaren aurka; etsaiak akabatu ondoren ikustera joan zirenean, lau anka zituztela eta kurrinka egiten zotela konturatu ziren. Zerri talde hau hiltzen zuten biztartean jauregiko nagusia eta etxeko langileak sotoan ezkutatu zeuden.

Urriaren erdialdera, Makien 10., 27. eta 35. brigadek muga zeharkatu zuten Hendaia eta Donibane Garaziarteko sektoretik, baina armadaren eta guardia zibilaren oposizio gogorra aurkitu zuten, eta 35. brigada bi egunera erretiratu zen; 10. eta 27. brigadek, berriz, Saratik sartzea lortu zuten zortzi egun iraun ondoren eta baja aunitz jasanda eskualdetik sakabanatu ziren.

Hilaren 22an,  522ª Brigadako hamabi gerrillari atxilotuko dituzte Baztanen, 23an 10. brigadakoak Igantziko bentetan izandako borroketan, 5 gerrillari hilko dira. Gerrillari horietako bat kanalera erorita hil zen, bertze bat lur jota erori zen ibaian Minasko zubitik zeharkatzen saiatzean eta bertze 3 makiak Landanetxe baserrian hil ziren.

Egun batzuk lehenago, 18an, hiru maki harrapatu zituzten XIX. Amerikako soldaduek Velateko portuan. Hiru horiek 54 brigadakoak ziren, urriaren hasieran Esterenzubitik sartu zirenetakoak.

Azken erasoaldia 30ean izan zen, Bentartetik (Erroibar) 300 gerrillari Ultzamako haranera sartu zirenean, eta infanteriako tropek atzera bota zituztenean.

Nafarroan, borroka iparraldean izan zen, eta arras eguraldi txarrarekin garatu zen. Elurrak, lainoak, hotzak eta euriak makien mugimenduak mugatu zituzten, eta frankistek, herritarrek laguntzakin, ibietan, pasabideetan eta zubietan itxaroten zuten. Goseak, baliabide eta informazio ezak, biztanleriaren harrera hotzak eta etsaiaren nagusitasun numerikoak inbasioa gaitzetsi zuten. Hilabete batean, Armadak 17 hildako izan zituen, 3 Polizia Armatuak eta 3 Guardia Zibilak. Zaurituak askoz gehiago izan ziren, eta presoak bi gehiago.

Ez dira ezagutzen gerrillarien baja zehatzak, baina hildakoak 50 baino gehiago izan ziren, eta harrapatutakoak ehun baino gehiago.

Aizkolegiko jauregitxoa. Argazkia Pello San Millan

P.D.1

Amerika erregimentuetako ingeniarien mandoak Aizkolegiko jauregia daukate erresidentzia. Urte haietan, militarrak jauegian zirenean, Aizkolegi jauregiko sukaldea erre izan zen. Sutea sukaldetik atra eta jauregi ederraren zati bat erre zen, sute horren ondorioz jauregia za zen gehiago erabili (kompotzea garestia bai zen) eta pixkanaka pixkanak ondatuz joan da gaur egun daukan itxura arte.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Arango haranaren inbasioa”. wikipedia.eus

Octubre de 1944. ¿España invade a Francia?. El grancapitan.com forofa

FOTOTEKA

10. Brigada. “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

Read Full Post »

Katalina, Manuela, Maria, Karlos, Julio… eta bertze irakasle errepresaliatuak.

Hezkuntzak eta eskolak aldaketa sakona izan zuten Errepublikaren etorrerarekin: lehen hezkuntzaren derrigortasuna eta doakotasuna, eskola-laikotasuna, hezkuntza-erakundeen demokratizazioa, eskola berrien eraikuntza, eukal eskolak, maistra edo maisua herri txikienetara iristea…

Aldaketa horiek gaitzespen sakona eragin zuten gizarte-talde erreakzionarioenen artean, matxinatuek okupatutako eremuetan 1936ko uztailaren 18tik aurrera maisu-maistren aurkako errepresioan eta mendekuan gauzatu zen. Estatu kolpea izan eta bederatzi egunera, Aldundiak (Diputazioa) Nafarroako irakasleei zuzendutako zenbait neurri adostu zituen: maisu-maistren izendapenak berrikusiko ziren, mutil eta nesken gela mixtoak debekatzen zen eta ez zen onartuko katolizismoaren eta Espainako unitatearen aurkako irakaskuntzarik

Nafarroan 355 irakasle ( maisu-maistrak) errepresaliatu eta “depuratu” zituzten gerra zibilean eta diktadura frankistan, horietako bat Katalina Alastuey Garaikoetxea izan zen.

II. errepubikako gela bat. Andereñoa eta neska-mutil ikasleak (gela mixtoa).

Katalina, 1899ko abenduaren 26an Iruñean jaio zen. Ama baztandarra zuen, Gartzaingoa! Irakasle ikasketak Iruñeko San Jose Plazan zegoen Eskola Normalean egin zituen; eta 1916an ikasketak bukatzerakoan, San Francisco Udal-ikastetxean hasi zen maistra bezala. Baitere ikasketak amaitu ondoren, Maria Ana Sanz eta bertze irakasle batzuekin batera “Iruñeko Normaleko ikasle ohien elkartea” sortu zuen. Elkaertea emakumeen garapen pertsonal eta soziala lortzeko asmoarekin sortu zuten.

Irakaskuntzaz gain, “Emakume Abertzale Batza” elkartean parte hartu zuen. 1931ko urriaren 8an, emakume talde batek Nafarroako taldea sortu zuen, Katalina Alastuey Garaikoetxea zuzendariorde izan zen.

EABren sarea Nafarroa osoan zabaldu zen (Baztangoa urte berean sortuko da), eta 22 talde sortu ziren. Horien bidez, folklorea gazteen artean zabaltzen zuten, eta haur-jaialdiak, elkartasunezko jarduerak, jarduera politikoak eta irakaskuntzarekin lotutako bertze jarduera batzuk antolatzen zituzten. Azken horien artean azpimarratzekoa da Iruñeko lehen ikastolaren sorrera, 1932. urtean. Ikastolaren sorreran Katalinarekin batera bera bezala Eskola Normalean ikasi zuten Maria Biskarret eta Julia Fernandez Zabaleta (elkarteko zuzendaria) zeuden.

Nafarroako Emakume Abertzale Batzako zuzendariordea izanez gain, Euzko Alderdi Jeltzalearen asanblada nazionaletan hainbat aldiz ordezkari izan zen eta Euskararen Adiskidearen eta Eusko Ikaskuntzaren zenbait ekintzetan ere parte hartu zuen. Oso aktiboa izateaz gain, oso kritikoak zen (Julia bezala) bere alderdi politikoak, garaiko emakumeei ematen zien rol tradizionalarekin: familiaren balioak etxean gordetzea eta belaunaldi berriei transmititzea. Beraiek gehiago aldarrikatzen zuten emakumeentzat, bertze alderdi batzuetan emakumeek aktiboki parte hartzen baitzuten etxetik kanpoko mota guztietako jardueretan (lana, politika, kultura…).

Maistra honen jarduera politikoa 1936ko uztailaren 18an Gerra Zibilaren hasieran zapuztu zen. Nafarroako Hezkuntzako Goi Batzarrak bere gain hartu zuen irakasleak garbitzeko lana, eta,Nafarroan lan egiten zuten irakasle guztien zerrenda egin zuen, haiei buruzko zenbait datu bilduz: erlijiotasuna, moraltasuna, irakurtzen zuten prentsa mota, ideia politikoak. Abuztuaren 25ean, espedienteak aztertu ondoren, erregimenari “desafektatzeagatik” (jaregiteagatik) zigortutako pertsonen lehen zerrenda argitaratu zen. Katalinari zehazki, irailaren 2an, urte erdiko soldata galtzearekin zigortu zuten. Ondoren, maistra kargutik kendu zuten 1937ko maiatzaren 18.

Zerrenda horretan Katalina bezala, zigortuak, depuratuak, lanpostutik kenduak eta enpleguz eta soldataz gabetuak baita ere izan ziren; Manuela Fagoaga Aristia erratzutarra, Maria Arevalo Pantoja Erratzuko maistra eta herri bereko maixua; Manuel Muguruza Etxeberria, Almandozko Jose Maria Cherrail Ezquer maixua, Lekauzko maixua; Julio Martinez Tello, Predro Vidaurre Araiz Azpilkuetako irakaslea, Elizondoko andereñoa; Dolores Moreno Luzuriaga, eta Karlos Menaya Erburu, Elizondokoa ere. Karlos Iruñarra (gerora Napar margolari ezaguna) ere lanbidea betiko galtzeaz gain, gogor torturatua izan zen.

Guztizkoaren % 29 maisu eta % 15 maistreak zigortuak izan ziren. Maisu-maistra horietatik 58 lanpostutik galduzituzten, eta 85 lanpostutik eta soldatatik behin betiko kendu zituzten, 100 baino gehiagok bertze zigor batzuk jaso zituzten; adibidez, isun handiak ordaintzera kondenatu zituzten, eta 32 maisu eta maistra bat afusilatuta exekutatu zituzten. Horien artean Amaiurko maixua, Martín Gil Isturiz Aoiztarra, atxilotua, espetxeratua eta azkenik 1944ko urriaren 14an Alcala de Henaresen fusilatua izan zena.

Karlos Menaya eta Juli Arrubin, Elizondon maixua zen garaian.

Maistra Maria Camino Oskoz Urriza Iruñarra zen,  maistraz gain Alderdi komunistako Idazkaria eta Nazioarteko Laguntza Gorriko kidea izen zen. 1936ko uztailaren 31n falanjistek atxilotu zioten eta  jendaurrean ibilarazi ondoren espetxean torturatua eta bortxatua izan zen. Hamaika eguneko infernu bizi ondoren abuztuaren 10ean, espetxetik atera zuten eta Urbasako Pilatosen balkoiara eraman zuten. Han karlistek, hil eta amildegitik behera bota zuten maistraren gorpua. Maria Camino 26 urte zituen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Hik hasi” erebistako artikuloa. Irene Lopez. 68 zbk. 2002 Maiatza.

“Ellas, las mujeres en la historia de Pamplona”. Hainbat egile. Iruñako Udala. 1998.

“Homenaje a las maestras y maestros represaliados“. Nafarroako Fusilatuen Senitartekoen Elkartea – 1936.

Listado de maestros, maestras y personal docente represaliado. pazyconvivencia.navarra.es. Nafarroako Gobernua. 2016. 

Camino Oscoz y otras historias del 36. Joseba Eceolaza. Denonartean-Cenlit. 2017.

Wikipedia.

Read Full Post »

Hilketa fascista bat , Opoka zubian.

1938ko urte bukaerako abenduan, gerra zibila aurrera zijoan, faszisten Nafarroako ejerzitoa (nafar brigadak, errekete terzioak, bandera falanjeak eta erregularrak) Ebro ibaia  gurutzatuko dute, Frankok Catalunyako erasoa hasiko da.

Tenore berberan, 1938ko abenduan  Baztanen, faszistak jauan ta gabe ziren bailarako zoko guztietan. Lekarozko kolejio General Mola hospitala da eta eta egun haietan Ebroko batallako nazional zauritutaz betea dagoa (Azaroan 185 zaurituta iritsi ziren) Ebron baztandar haunizt badire uda  aldera azken “erreklutamientoa” egin bai zuten. Soldaduak, Guardia zibilak , Erreketeak,  Falajistak  nagusi dira. Falanjista eta errekete karlistak (1937tik Falange Española Tradicionalista alderdian batauak izan dira,) guardizibilekin batera, muga babestu, inguruak arakatu, trenaren trenbideak zaindu eta herrietan patrullatzen dute.  

Patrulla hoietako bat, abenduaren 15an (erribera aldeko hiru falanjistaz osatua) Elizondoko Opoka zubia zeharkatzen duen persona bat, Lekueder etxearen inguruan atzemanen dute. Gizonak gasnategi aldera korrikaz ihes eginen du eta falanje tradicinalistakoen patrulla tiroka hasiko da. Pueyo herrikoa zen falanjistak, bizkarran emanen dio tiro bat, gizonearen bizitza hor bertan akabatuz.

Angel Mikelarena Ayoroa “Labaki”

Hildakoa Angel Mikelarena Ayoroa “Labaki” zen, jaiotzetz Elgorriagakoa baiana Arizkungo Mejikokobordan bizi zena, 30 urte zituen (1908-10-1/1938-12-15) eta emaztea haurdun eta bortz ume uzten zituen. Bere gorpua Elizondoko hilerrian lurperatua izan zen.

Pasarte hau, Pedro Esarteren “El contrabando en Baztan. Contado por sus protagonistas” agertzen da eta kontatzen digu  hilketaren biharamunean Juan Miguel Opoca bere etxe ondoan, presaaren urbidean 300 sedazko medien paketea ageri zela aipatu zuen. Bera ez zekiela paketeaz ja dekaratu zuen eta modu beren baita ere egun hartan inguruan zebilen testigu bat, Jose Resino ohial saltzailea.

Esartek aipatzen duenez dirudi Angel zamalaria zela, baina duda da; zama utzi zuen utzi beher zun tokian edo zubitik bota zuen patrulla “altoa” eman zionenean….edo auskalo! ez bat ez bertzea, again ez zuwn zerikusirik paketearekin (Falange tradicionalek “gatillo errex” zirenez edozein gauz). Angeleren hileta ez zen urte horretan bakarra izan patrullero faszista hauen eskuz, hilabete batzuk lenago Manex Cicambre (hiritar frantsa) Lauretx benta inguruan patrulla batek hil omen zen. Apirilan,  sabelan tiro bat emanda Maria Franziska Iturralde neska gaztea hil zuten Berroetan, Uztailan, Oronozen Miguel Catalan Areyano gizona. Urrengo urtean Amaiurren,  Nikasio Zalakain eta Lino Mitxelena gazteak, patrulla batek hil zituzten. Tiroketa hortan eta sabelan zaurituta geratu zen Tomas Sanchez arotza, argiz gelditu patrulla horiek “gatillo errexekoak” zirela.

Post hau egiteko erabili den materiala;

El contrabando en Baztan. Contado por sus protagonistas. Pedro Esarte Muniain. Pamiela 2011.

TTIPI-TTAPAN familias argituratutako estela

Read Full Post »

Pilare Alba Loyarte, Elizondoko ikastolako andereñoa (1935-36).

Ikastola bat ikasleei (erabat edo nagusiki) euskaraz irakasten zaien eskola mota bat da. Euskal Herrian lehen ikastola ofiziala 1914an ireki bazen ere, XX. mendearen hasieran gaztelania eta frantsesa derrigorrezkoak ziren Pirinioen bi aldeetako eskolatzean. 1930eko hamarkadan, Ikastolen haziak Nafarroan erein zituzten euskal abertzaleak, eta mota horretako lehen hezkuntza erakundea 1931ko azaroan sortu zen Iruñean, ondoren Lizarran (1933) eta Elizondon (1935).

Elizondoko ikastola bultzatu zuten Elizondar abertzaleen artean, Bittori Etxeberriaz gain Ignacio Iturria eta Lekarozko komentuko fraide batzuk nabarmendu behar ziran, batez ere Alzoko Migel Aita. Ignazio euskaltzale izugarriazen, euskaraz solasten zuen beti eta euskaltzale sutsua zen. Berak erosi zituen liburuak, gelako alkiek eta mahaiak eta andereñoaren soldata ordaindu zuen. Andereñoa 21 urteko Goizuetako neska gazte bat izango zen, Pilare Alba Loyarte izenekoa.

Bertze aldetik Alzoko Migel Aitak Eusko Ikaskuntzako Lehen Hezkuntzako Batzordeko kide izateagatik (Comisión de Enseñanza Primaria), erakunde horren laguntzak errazteaz gain, behar zituen kontaktu, aholku eta laguntza guztiak ematen zizkion Pilare andereñori.

Pilare Alba100 urte bete zuen egunean (2013-11-14) Argazkia ttipi ttapa.eus

Duela gutxi Donostian Irakasle ikasketak amaitu zituen Pilar Alba Loiarte andereño gazteak 1935eko urriaren lehen egunetan hasi zuen ikasturtea 30 haurrekin. Ikastola Beitonean zegoen (egungo Braulio Irarte kalea, 22) Antxiton trinketaren parean. Urte batzuk geroago, adinean sartuta, ikastola ireki zenean holaxen gogoratzen zuen:

“Nahiz eta ilun xamarra izan, mahaiak eta alkiak argiak ipiniz gauza polita sortu zen. Handia, handia ez zen, baina hasteko ongi.” “Eskubidea eman zidaten egiteko neorrek, jartzeko nahi nun bezala eta ordun jarri nien uniforme bezala, batatxo urdin bat, denak berdintsuak egoteko. Liburu kontun, nahi nun guztia, materiala eta dena, dana. Ez dut pentsatzen ordaintzen zutela asko. Hori dana Ignacio Iturria Jaunak egiten zuela” (1)

Hala eta guztiz ere, ikasturteari hasmenta eman bezain fite jaiotzen ari zen ikastola berriari arazo larriak ailegatu zitzaizkion. Urriaren bukaeran lurraldeko inspektorea zen Angeles Barriolaren txostena zela medio Dirección General de Enseñanza delakoak. Elizondo ikastolari bere funtzionamendurako beharrezkoa zen baimena uko egin zion. Haur guziek handik atera, eta berriz sakabanatu ziren, hedatu ziren alde guzietara, barreiatu ziren eta hola gelditu zen”. Egoera honek 1936ko Otsaileko hauteskundeak burutu arte iraundu zuen. Frente Popularraren garaipenarekin ikastolako aintzindariek berriz baimena eskatu eta berehala ireki zuten, ikasturte honetako gelditzen ziren hilabeteak problemarik gabe igaro zirelarik.

Pilare Alba andereñoaren oroitzapenen arabera:

“Giro nahiko ona, eragozpenik ez nuen izandu, lagunak genituen danak, elkarrekin joaten ginen goizero Lekarotzera, eta eskola aldetik erreztasun guztiak eduki nituen. Pedagogia aldetikan, ikasleak oso txikiak izaten zirelako liburuak baino gehiago irudiak erabiltzen nituen eta horiek egin beharko nituen. Nire gusto handiena neretzako izan zan eragozpenik ez eukitzea.” (2)

Pilare Alba Nafarroako bertze ikastolekin konparatuz (Iruña eta Lizarra) alde izan  zuen Elizondoko egoera soziolinguistikoa, ume guztiak euskaldunak zituen. Ez zuen hitzik egin beharrik erdaraz, euskaraz ederki moldatzen zirelako haur guztiak.

Bertze ikastolei bezala, Elizondokoari Espainiako gerrarekin behin betiko itxiera heldu zitzaion. Baztanera hasi ziren etortzen kamionak eta kamionak eta hainbertze requete eta falange eta Arizkunenean paratu zuten bere Koartela. Berehala, bi egunen buruan, requeteak joan ziren ikastolara eta lenbiziko ereki zuten, sartu ziren barnera eta atera zituzten hango liburu guziek, eta erre zituzten denak, alkiek, eta mahiak, karroetan bertze eskoletara eraman zuten.

 Felizitas Ariztia,  Bittori Etxeberri (ikastolaren bultzatzailea) eta Pilare Alba andereñoa. Argazkia nie.com

Bertzalde, Uztaila zela Pilare Alba oporretan egotea arren Elizondotik zebilen eta Gipuzkoatik abiatuz Bizkaiara joan zen. Bizkaia Nazionalen eskutan ez zegoenik hango Mundakako ikastolan 1936-1937 ikasturtean aritu zen. Eta Bizkai Nazionalen eskutan gelditu zenean atzerrira joaten ziren umeekin Iparralderat alde egin zuen eta Donibane Garazin zeuden haur errefuxiatuen artean klaseak ematen egon zen.

Pilar 1913ko azaroaren 14an jaio zen Iruñean, baina Goizuetako Lubienea etxean eta familia abertzale batean hazi zen. Ikasketak Iruñean eta Donostian egin zituen, eta Elizondoko ikastolan lan egin aurretik Iturengo eskolan egin zuen lan. Familia abertzale bateko kide zenez, gerra garaian Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailean lan egin zuen. Gerra ostean, itzuli eta moja egin zen, Mungian 30 urtez egon zen moja gisa, eta euskarazko hezkuntza baimendu zenean (diktaduraren ondoren) moja izateari utzi zion eta Bilboko hainbat Ikastolatan irakasle aritu zen 10 bat urtez.

2015eko urtarrilaren 30ean Goizuetan Elizondoko Ikastolako andereño izan zena hil zen, 101 urte zituela.

P.D. Sarrera hau 2015ean idatzi zen. Baztan Ikastolak antolatzen baitzuen urte horretan Nafarroa Oinez, eta urtean zehar hainbat jarduera, ekimen… egin ziren. Horietako bat Baztan Ikastolako lehenengo ikasleen bilera izan zen martxoaren hasieran. Ikasle ohiak afari baten inguruan bildu ziren Arriarte Elkartean, Mari Carmen Goñi irakaslearekin. Mari Carmen andereñoa 34 urte baino gehiagoz eta Baztan Ikastolako lehena irakaslea izan zen.
Merendu-afarian, oroitzapenak eta elkarbizitzaren zatiak berreskuratu ahal izan zituzten, adiskidetzeak eragindako alaitasunaren eta berriz elkartzearen artean, Baztan Ikastola posible egin zuten guztientzat oroigarri bat ere izan zen, bertzeak bertze, Pilare Alba Loyarte, Elizondoko lehen ikastolako lehen andereñoa eta bakarra!

Baztan ikastolako lehenego ikasleak (1970-1971 ikasturtea) Argazkia. nafarroaoinez.eus

(1), (2) Jesus P. Chueca Intxusta. NAPAR TOKIKO AGINTEAK ETA EUSKARAREN BORROKA BIGARREN ERREPUBLIKAN BARRENA. HURBILTASUN BAT.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

EUSKARARI PRESTIGIOA ITZULI ETA PEDAGOGIA IRAULI ZUEN ISPILURIK GABEKO EREDUA erreportajea. Maider Iantzi Goienetxe. 2015

NAPAR TOKIKO AGINTEAK ETA EUSKARAREN BORROKA BIGARREN ERREPUBLIKAN BARRENA. HURBILTASUN BAT. Jesus P. Chueca Intxusta.

Read Full Post »

Baztango Bunkerrak.

Gaur egungo Elizondoko Merkatuzelaiko zonalde erresidenziala, bere etxe adosatuak, unifamiliarrak,  urbanizazio pribatua, inguruko etxeak eta haur-eskola, garai batean Frantziskanotarren lurrak (terrenoa) ziren. Franziskanoen eskola, zinema, futbol zelaiak (hiru baziren) … inguru guzti hori hartzen zuten eta eremu hori “frantziskanoak” bezala zautzen (ezagutzen) zen.
Han, futbol zelai nagusiaren amaieran, Erabetako bidean (gaur egun etxe baten gibeleko  lorategi) bunker txiki bat edo “nido de ametralladora” (habia) bat zegoen (bertan,humetan aunitz jolastu dugu) eta etxebizitzak egiterakoa eraitsia izan zen.
Búnker txiki hori ez da izan eraikuntza berri baten ondoren desagertu den bunker bakarra, bera bezala Zubiberrin (Arizkun) zegoen “bunkerra” ere eraitsi egin zuten Zubiberrikobidea zabaltzerakoan. Bertze batzuk; Dutarimuinokoa (Azpilkueta-Arizkun) edo Bilkortekoak (Erratzu) bezalakoak sasi eta sastraka artean daude.

Baztango bunker hauek, Gerra Zibilaren ondoren ,Francok eta bere Estatu Nagusiak sortutako defentsa-sistemaren (Frantziako Linea Maguinot antzekoa) zati bat da. Hasieran batean (1939), Espainia armada inbaditzaile batetik defenditzeko sortu zen.

P linea-ren mapa. Avilako Artxibo Orokor Militarra

Defentsa-harresia “linea P” (Pirinioetakoa) izena zeukan, “Linea Perez” bezala ezagutzen bazen ere. Asmoa Pirinioetako katearen 500 kilometroetan 6.000 búnker (estazionak) “ereitea” zen. Gipuzkoa, Nafarroa, Aragoi eta Katalunia arteko 4.500 defentsa-estazio inguru biltzen ditu eta Nafarroan bakarrik, 1.814 bunker planifikatu zituzten (200 inguru katalogatuta daude).

Lanak 1939an hasi ziren, eta munduko II. gerraren amaiera aldera areagotu ziren, Hitlerren Alemaniak gerra galduko zuela argi zegoenean. Baztango bunkerrak 1939 eta 1940 urtekoak dira, “Vallespin gotorlekua” izenekoak, Donostian destinatutako koronel horrek diseinatu baitzituen. 1940an eraikuntza gelditu ziren baina bunkerrei lotutako errepideak eraikitzen jarraitu zen. Búnker eta errepide hauen eraikuntzarako erabilitako eskulana, 12.000 gizonekoa izan zen, lan-batailoi izeneko presoak ain zuzen.

Otsondo. Argazkia Pello San Milan

1944an, Bigarren Mundu Gerran Frantziaren askapena gertatu ondoren Espainiako diktaduraren beldurra Pirinioetan zehar aliatuen inbasioa (errepublikarrekin batera) jasan zezaketela zen eta P lerroa eraikitzen hasiko da, non Baztan Bisadoako búnker eta gotorlekuak partzialki integratu ziren.

. Hala ere, obren kalitatearen eraginkortasuna ez zen hain zorrotza izan eta bunkerrek akats ugari izan zituzten. Bunkerrak eta habiak aztertu dituzten adituen arabera, habien neurriak ez ziren egokiak arma berrietarako, ainitz ia agerian edo estrategikoki txarrak ziren eremuetan zeuden eta, gainera, hormigoizko babes batzuek nekez eutsiko zieten obus indartsuenei.
Gerraostean urriak ziren burdina eta zementu kantitate ikaragarriak erabili behar izan ziren, Material horren zati handi bat esku pribatuetan amaitu zen, zeren militarrek negozio paraleloak asmatu baitzituzten, eta ez zen harritzekoa eraikuntza partikularretara bideratzea.

Pirinioetako bunker ikusgarrienetako bat eta handiena Alkurruntzekoa da. Otsondo mendatea menderatzen duen tontor horretako harkaitzean zulatuta dago, 930 metroko altueran. Sarreratik beste muturreraino, metrailadore-habia artio, zementu armatuzko hormen artean 110 metro luzeko korridore ilun bat igarotzen da. Argi naturala troneroen zulotik (tiratzaileentzako leihotxo estuak) soilik sartzen da.
Otsondo portuan bertze bunker txikiago batzuk daude, baita ere metrailadore-habia eta tiratzaile-putzu baten bat (azken hauek tapatuta, oso arrunta baitzen aske zebilen ganadua haietan erortzea).

Alurruntzko bunkerra. Argazkia Milobato.

Otsondoko lepoaren ondean, Goizamendiko magalean, errepide ondoan, babesteko (de abrigo) bunker bat dago, hiru sarrerarekin. Bunkerraren mutur bakoitzean metro eta erdi baino gehiagoko barrunbe bat dago, Mauser fusil edo mosketoientzako armairuarekin
Otsondotik Berara errepidearen alboetan metrailadoreen habiak daude ( geratzen direnak), hoietako baten bat bunker anti-tankea omen da (omen zen).
Otsondo 06 (Organización Defensiva 6) zen eta Erratzukoak berriz 07.

P lerroko obra osoa ez zen inoiz amaitu, bunkerrak ez ziren zerbitzuan jarri, aliatuen inbasioa ez zen inoiz eman, ezta aliatuek prestatutako makiena ere… edo agian bai?…Hala bada, hori bertze istorio bat da.

P.D.1.

Hasierako sarrera 2008an idatzi zen, denboran zehar berrituz joan da.

P.D.2

2020an Erratzuko hiru bunker garbitu eta berreskuratu zituzten Bilkorte inguruan

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

La fortificación de Vallespin 1939-1940. Juan Antonio Saéz Garcia. Ingeba. 2010

La Línea P, la paranoia de Franco. Aje Ribera. El Correo.com. 2013.

El secreto de la ‘Línea P’ y sus seis mil búnkeres. José Antonio Guerrero. Hoy.com. 2017.

FOTOTEKA

Vallespin gotorlekuaren planea. La fortificación de Vallespin 1939-1940

Goizamendi magaleko Basbespeko bunkerraren sarrera bat. Argazkia Pedrete

Goizamendi magaleko bunkerraren gela nagusia. Argazkia Pedrete.

Read Full Post »