Menchu Gal, paisaiaren margolaria, bereziki Baztanena

Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.

Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle. 

Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.

Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.

Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.

“Paisaje de Arrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.

Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.

Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.

Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.

1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».

1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.

Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.

Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.

laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)

Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da. 

Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen. 

Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.

.

Menchu Gal, la pintora del paisaje, «en especial de mi querido Baztan». Alicia del Castillo. diario Vasco. 2008.

Menchu Gal y el Bidasoa. zubiaurcarreno.com. Fco Javier Zubiaur Carreño. 2011.

Wikipedia. wikipedia.org, Mentxu Gal.

FOTOTEKA

Menchu Gal. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Menchu Gal eta Ana Mari Marin Erratzun. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Baztan. zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Read Full Post »

Baztango Liburutegi Publikoa, 50 urteko zerbitzua.

1971ko maiatzaren 24ko 19: 00etan, Baztango Liburutegi Publikoaren funtzionamendurako eta erregulaziorako oinarriak sinatu ziren udaletxearen beheko aldean, Baztango Udalaren eta Nafarroako Foru Aldundiaren artean.

50 urte geroago, 2021ko maiatzaren 24an, ekitaldi xume bat egin zen bere 50. urteurrena eta liburutegiaren osasun egoera ona ospatzeko.

Inés Zayas Iturria, María Ángeles Iturralde Arraztoa eta Sonia López Igartua Baztango liburutegia izan dituen hiru liburuzainak. Aragazkia ALICIA DEL CASTILLO. Diario Vasco.

Liburutegiak Udaletxe azpian bizi izan zituen lehen urteak, garai batean Baztango kartzela zen tokian. 200 liburu exkasekin hasi zen, baliabide gutxi zeuden, liburutegien sareak ez zuen funtzionatzen, eta ez zegoen liburutegien aldeko apustu-estrategia argirik, baino borondate aunitzekin aurrera atra zen. Arahuen arabera 13 urtetik gorakoei liburutegian sartzeko baimena ematen zitzaien, eta gehienez ere 10 eguneko epean liburuak ateratzeko baimena zegoen, 5 pezeta ordainduta doike!. Lehen liburuzaina María Ángeles Iturralde Arraztoa izan zen, gero Inés Zayas Iturria, lekukoa hartu ziona eta 1978ko martxoaren 1ean, Sonia López Igartua Inés Zayas ordezkatuko du. Soniak 43 urtez liburutgiaren buru egon da eta bere hiru egoitzak ezagutu ditu.

Liburutegia udaletxeko beheko aldean 1986artio egon zen. Urte hartan udaletxearen birmoldaketa integralaren ondorioz, liburutegia tokiz aldatu zen eta Arizkunenea Kultur Etxearen atzealdean ezarri zen. Toki berri hau askoz leku zabalagoa eta txukunagoa zen.

Arizkunenean bi hamarkada baino gehiago eman ondoren, 2010ean iritsi zen azken aldaketa. Liburutegiak 1986tik bere etxea izan zena utzi zuen gaur egun Baztango egungo Liburutegi Publikoa dena estreinatzeko, Jaime Urrutia kalean, altzari berriekin eta prestazio hobeekin. 378,98 metro koadroko azalera erabilgarria duen liburutegia da, eta bertan helduentzako gela bat, haurrentzako gela bat, taldeentzako gela bat eta sei ordenagailu dituen gune informatiko bat daude. Jendeak aldizkariak eta egunkariak irakurtzeko, liburuak kontsultatzeko, taldean lan egiteko edo ikasteko lekua, bertzeak bertze, liburuak edo bertze artikulu batzuk maileguan hartzeaz gain. Baina horretaz guztiaz gain, leku dinamikoa da, non ipuin kontaketa saioak eskaintzen diren, liburuak aurkezten diren edo erakusketak antolatzen diren.

2014ko uztailaren 4an Elizondon izandako uholdearen ondorioz, apalategietako beheko aldeak kaltetuta geratu ziren, baita ale aunitz ere. Egun horretan, uraren eta batez ere korrontearen mailagsatik Sonia Lopez liburuzaina egoera larria bixi izan zuen. Minutu batzuk lehenago sartu zen liburutegira, baina ura hain azkar igo zen eta korrontea hain zen indartsua, kanpoko laguntza behar izan zuela irteteko. Kalearen bertze aldetik bota zioten soka bati esker egin zuen. Sei hilabete geroago liburutegiak ateak ireki zituen berriro.

Urteen poderioz, Baztango Liburutegiaren funtsa, Nafarroako Liburutegien Sarean sartuta dago eta hazten joan da pixkanaka, gaur egun dituen 29.000 euskarrietara iritsi arte, liburu, ikus-entzunezko eta aldizkarien artean.

Sarrera hau egiteko erabili den informazioa:

Un sencillo acto para celebrar los 50 años de la Biblioteca Pública de Baztan. ALICIA DEL CASTILLO. Diario vasco. 2021.

Biblioteca Pública de Baztan: 50 años al servicio de la gente. FERNANDO ANBUSTEGI. Diario de Noticias. 2021-

Read Full Post »

Gazteluaren aztarnak.

Amaiurko herriaren eta Gaztelu Elkartearen ekimenez, 2006an hasi zen Aranzadi Zientzia Elkartea Amaiurko gazteluko inguruak arakatzen, eta handik aitzina egindako lanak arrunt aldatu dute ingurua. Juantxo Agirre Mauleonen zuzendaritzapean, Aranzadiko arkeologoek Amaiurko monolitoaren lurpea zulatzeari ekin zioten eta indusketa arkeologikoei esker, lurpean gelditu ziren oinarriak agertu zaizkigu. Lehenengo sorpresa 15 zentimetrora baino ez, harresien arrastoak zeudela izan zen. Gazteluaren eta harresien perimetroa zehaztea lortu zuten eta indusketen bidea gazteluaren azken itxura ezagutu ahal izan zen; Dorre nagusi bat zegola, XIII. mendean jada existitzen zena, bortz dorre zituen harresi batez inguratua zegola. Perimetroak eta sarrerako atalazapata (atalasea) ageri zen, baita ere urputzua (aljibea, euri-uraren biltegia) agertu zen, eta, bigarren harresi bat, bi dorre zituena.

Baita ere Nafarroa konkistatu zenean Erdi Aroko gaztelua gotorleku bihurtzeko egin ziren obra handiak antzeman dira.; Bi kubo, hiru solairuko dorreak, kanoiak jartzeko plataforma erdizirkular moduko bat…

Urtez urte, gazteluak bere sekretuak erakutsi dizkie. “Hazienda zatiak aurkitu dire (hezurrak), ze jaten zutena erraten digutenak; behia, ardia ,ahuntza… Europa osoko txanponak, ontzi zatiak, gezi puntak, lantza puntak eta zilarrez estalitako zutoihalen (portaestandarteak)puntak, artilleria piezak … eta Amaiurko ezpata ‘bezala ezagutzen dena, 1,30 metroko luzera duen ezpata, bere ezpataburuarekin. Hau guztia posible izan da  1522an, gaztelua erabat utzi aurretik, kargak lehertu zirelako eta material aunitz erori zelako, aurkitutakoa lurperatuz.

Gazteluko indusketak 2013 aldera. Arg: Arantzadi Zientzia Elkartea

Gaztelua, 1522ko abuztuan eraistea agindu zen, nafar gotorleku eta harresiz inguratutako beste hainbeste gotorleku bezala. Simancasen datuek, horretarako, kontrolatutako zenbait leherketa egin zituztela azaltzen dute, aurretik, zimenduak suntsitzea aginduz hargin koadrilen laguntzarekin eta naturalekiko mesfidantza handiarekin.

Aranzadik indusketa lanak hastearekin batera, Iñaki Sagredok (1997tik Nafarroako erresumako gazteluak ikertzen ari den ikertzaile eta idazle Irundarra) ikerketuz eta dokumentuak bilaztu ondoren (Simankaseko artxiboa… ) 2009an Pamielaren eskutik El castillo de Amauir a traves de la historia de Navarra liburua argitaratu zuen.

Liburuak Nafarroaren konkistaren bertze ikuspegi bat eskaintzen du, Amaiurko gazteluaren historia Nafarroako historiarekin batera askoz gehiago ezagutzea lortuz.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra liburuaren azala. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

Erromatar garaitik hasita (pentsakoa da ezazu bidea begiraleentzako dorre bat egotea), Erdi Aroan,XVI. mendean, XVIII. mendean eta XX. mendean izandako aldaketak ageri dira liburuan, baita XX. mendean egindako oroiagarriaren (monolitoa) historia ere, eta doike! XX. eta XXI. mendeko indusketenak.

Amaiur eta bere gazteluaren inguruko lehen erreferentziak Behe Erdi Arokoak dira, XII. mende ingurukoak, 1192an Gazteluko tenente gise Orizko Gartzia agertzen da. Gazteluaren ardura zen Baiona-Iruñea bideko saria biltzea zen. Zaintzako postua zen, inguruko segurtasuna bermatzeko. Mayer edo Maya herrian (dokumentu zaharretan halaxe agertzen da) peajea ordaindu behar zen, merkantzien krontrol egiten zen, erresuman zer sartzen zen eta zer ateratzen zen kontua eramaten zen (tabla).

Liburuan baita ere gazteluko alkaide edo tenenten zerrenda guzia aurkitzen da, gotorlekuaren momenturik ezagunena, Amaiurko bataila! eta bertze garai batzuk ere; 1637an erreforma batzuk egin ziren,1522ko eraispenaren ondoren geratu zenarekin oinarriz hartuta; 1641ean, Espainiarrek hondarrak eraitsi zituzten; 1794an Franzestean (Konbentzio Gerran), Frantsak dinamitarekin hegan egin zuten eta, 1813an Napoleonen Gerrak barne dirudi abandonatua izan zela. Geroago XX mendean monolitoa eraikiko da eta baita ere ermita bat izanen da.

Liburu honek dibulgazio historikoaren ezaugarriak eta edozein irakurlerentzat erakargarriak diren materialak; irudiak, mapak, diseinua- konbinatzen ditu, baita jatorrizko dokumentazio ugaria aurkezten duten atalak ere, horietako aunitz ikerketa honetan zehar aurkitutakoak. Sagredok bilaketa zehatza egin du Simancaseko (Segovia) eta Zerbitzu Historiko Militarreko eta Kartografia Historikoko (Madril) artxiboetan, baita Nafarroako Artxibo Nagusian ere

Ibilbide historikoaz eta dokumentu eta indusketa arkeologikoetatik abiatuta gotorlekua berreraikitzeko ahaleginaz gain, liburuak Pedro Esarte elizondarraren hitzaurre bat du, eta, amaieran, 22 eranskin, kronologia bat eta terminoen hiztegi bat daude, bertzeak bertze.

Bortzehun urte beranduago, honelako lanei esker (arkeologikoak eta ikerketakoak) gaztelu zahar haren historiaz gehiago dakigu, non nafar fededunek euren independentzia berreskuratu nahi izan zuten.

P.D. 2020ko abuztuan, azken 15 urteotan Aranzadi Zientzia Elkartekoak gazteluan egindako indusketa-lanetan berreskuratu eta eta  bertan topatutako aztarna arkeologikoak biltzen dituen Amaiur arkeologia-zentroa inauguratu zen.

Arkeologia-zentroa Amaiurko kale nagusian dago. (museoa)

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

www.aranzadi.eus. Aranzadi Zientzia Elkarteko webgunea. Arkeologia atala.

EL castillo de Amaiur a través de la historia de Navarra. Iñaki Sagrado. Pamiela. 2009

2009-«El castillo de Amaiur»: Presentado en Iruña el nuevo libro de Iñaki Sagredo. Pamiela.com

El castillo del yacimiento de Amaiur descubre sus secretos a los visitantes. Alicia del Castillo. Diario Vasco. 2015

Harresiak lurpetik atera eta hizketan hasi dira. Itsaso Zubiria Etxeberria. Argia. 2013

Read Full Post »

Elizondoko erregeak (erraldoiak)

Elizondoko festak barne, Santio egun haundian eskualdeko erraldoien topaketa antolatu zen. Lesakako, Donoztebeko eta Etxalarko erraldoiak, Elizondoko errege parekin herriko karriketan barna ibili ziren giroa alaituz.

Elizondoko  konpartsako erraldoiak “errege” eta “erregiña” dira eta eta 1947tik, egin eta enkargatu ziren urtetik Elizondoko karrikak goiti eta behera ibili eta dantzatuak izan dira.  

Juanito Erasok alkatea zenean (1947-48) erosi ziren, eta komentatzen dutenez Alkate eta garaiko kargodunen ideia erraldoi “vasko” bat erostea asmoa zen. Erraldoi “vaskoa” txapela eta baserritatar itxura zuen erraldoia zen baina gauzak presaka egin zirenez (Urte hortako Santioetako nahi zenez) eta erraldoiak egiten zuen emprea bere katalogoan soilik “reyes Catolicos! bikotea zuenez, “tanto monta monta tanto” Isabel eta Fernando erosi eta Elizondora etorri ziren.

Erran behar hasiera batean, Gure lurraldearekin errotzeko komentatu zela edo bederen aipatu zela, “errege katolikoak” izan arren, h auek ere izan litezke Antso azkarra VII.na eta bere emaztea Touluseko Constanza! Nafar errege eta erregiña. Izan ere, Nafarroako errege hauek, herriarekiko nolabaiteko hurbiltasuna lukete (lituzkete), Antso VII.a izan baitzen Tolosako Navasen batailan erregea, non, kondaira dion bezala, baztandarren laguntzarekin, Miramolineko kateak hautsi , eta hauek, armarri gise xakea lortuko  luteke.

Afera da erraldoi bikotea, Elizondo eta Baztanen ez direla, ez Antso ezta Kostantza, ez Isabel ezta Falsarioa (Fernando) izenekin ezagutuak izan, baizik aistion aipatu dugun bezala “Errege ” eta “Erregiña” dira.

60 urte hauetan Elizondoko erraldoiak erabileraren ondorioz zerbait kaltetuak izan dira eta  zahar berritze prozesu aunitz izan dituzte. Arroparen aldetik, 80 hamarkadatik Maria Kruz Amorena eta bere arreba Pakita Amorena jostunak dotorez egotea ardurtatu dira. 

2007an Maria Kruz eta Pakita Amorena modistek bota zuten santioetako txupinazoa eta  Maria Kruz pozik zegoen eta urduri samar egon arren, gogoan zuen erraldoien jantzi zaharrak berriak egiteko eman zizkiotenean;

-“Ezin izan nituen probatu ere egin! Erreginarena estu samar zetorkion, eta, beraz, jaien aurreko egunean konpontzen aritu nintzen “.

Azken zaharberritzea 2007an izan zen eta Aitor Callejak zaharberritu zituen, jantzi berriak egin ziren eta  Aitorren josteko arduradunak Karmen Izkok egin zituen.

Erraldoiak 3,10 m altuera dute eta 45 kg inguru pisatzen dute.

 

Erraldoiak 1986an Mari Kruz amorenak jositako arropakin. Argazkia Aitor Calejaren constructordegigantes.com webgunetik atraia.

Erraldoiak 2007ko Aitor Callejaren zaharberritzeraen ondoren. Argazkia Aitor Calejaren constructordegigantes.com webgunetik atraia.

Erraldoi eta buruhaundien komparsa, Nafarroan (eta bertze eskualde batzuetan) arras sustraitutako folklore-irudikapenean parte hartzen duten pertsonen multzoa da. Jatorria ez dago zehaztuta, eta Erdi Aroaren amaieran mairuak eta juduak kanporatzearekin lotzen dute.

Prinzipioz erraldoi ( buruhandi, kiliki, zaldikorekin batera..) taldea, egun seinalatuetan (jaietan) hiri eta herrietako kaleetan zehar, eskuarki, prozesio eta festa erlijiosoen aurretik…dantzetan aritzen dira. Haien sinbologia nahasia da; zenbaiten ustez, erraldoiek lurreko errege eta boteretsuak irudikatzen dituzte, Jainkoari basailua emanez, eta buruhandiek idolatriari eta bertatik ihes egiten duten infernuko izakiei. Bertze batzuentzat kristautasunak garaitutako paganismoa eta bizioak azaltzen ditu, eta aurrean egindako ibilerak eta korrikak, Jaungoiko Santuaren aurrean ihes egitea sinbolizatzen du, eta Sakramentuaren aurrean, berriz, berriz, Jaunaren indar handiak (Gran Enciclopedia de Navarra).

Nafarroan gogoratzen den lehen erraldoietako bat, Lantzeko mendietan agertzen den Miel-Otxin da. Erraldoi honek harrapatzea lortu arte herritarrak izutzen zituen. Epaiketa egin ondoren, hiltzera kondenatua izan zen (da) sugarretara jaurtiz.

Iruñan, 1276an Pero-Suciales, Mari-Suciales eta Jucef-Lukurari erraldoien existentziari buruz nobelatutako testuren batek hitz egiten duen arren, lehen iturri dokumentalak XVI. mendeko bigarren hamarkadan agertzen dira.

Erreferentzia aunitz daude 1600etik aurrera, non Burlatako Migeleri eta bere neskameei berrogei errege ordaindu zitzaizkien “erraldoiekin ibiltzeagatik San Roc egunean. 1632an zortzi erraldoi zeuden hiriburuan, hain hondatuta, non Alonso de Logroño y Bega margolariak esku hartu behar izan zuen. 1650ean sute batek erraldoi batzuk suntsitu zituen eta 1657an Francisco de Azpillagak eraikitako zortzi erraldoi eta bi erraldoi geratzen ziren.

XVIII. mendean, hirian, erraldoiak ateratzeko ohitura galdu egin zen, 1789an (Karlos III.aren Errege Agindua) euren presentzia onartezintzat jo! desagertu ziren.

1813an, bere ostrazismotik berpiztu ziren katedralaren jabetzakoak ziren sei erraldoiak, 1860ra arte jardun zutenak. Urte hortan, hiriko Udalak Tadeo Amorena baztandarrari (Bozatekoa) eskatu zion zortzi erraldoi eraikitzeko, lau kontinente edo arraza irudikatuz (zuria, horia, mora-beltz-afrikarra eta indo-amerikarra), zortzi erraldoi hoiek mundu osoan ezagutuak izanen dira…baina hori bertze istorio bat da da eta blog hontako “Agota eta erraldoiak ( Tadeo Amorena” sarreran kontatuko dugu-

Sarrera Hu egiteko erabili den Materiala;

GIGANTES Y CABEZUDOS, Comparsa de. Gran Enciclopedia de Navarra.

constructordegigantes.com. Aitor Callejaren webhorria,

Chupinazo bajo un intenso sol. Alizia del Castillo. Diario Vasco. 2006

Read Full Post »

Oroimenean.

Maiatzak 16an, Irurita-Artesiaga errepideko 13. kilometroan, Pitzamar alderdian, errepide hori egitera behartu zituzten preso errepublikarrei, omenaldia egin zaie.  Omenaldi polita eta xumea  Memoriaren bideak eta Geronimo de Ustariz intitutoa taldeak antolatuta izan da eta Baztango udalaren eta Irurita herriaren laguntza izan dute. Omenaldiaz gain,  frankismoak errepresaliatu zituen preso antifaxistak gogoratuko duen eskultura inaguratu  zen.

Bidegabeko Bidea izena duen oroigarria, Mikel Iriarte Arizkundarrak  altzairuz (corten) egindako eskultura bat da eta presoak erabili behar zituzten tresnak irudikatzen dira. Eskultura, harri puske batzuen gainean dago eta harri kozkor hauek, presoek baldintza okerrenetan pikatu behar izan zituzten harriek irudikatzen dituzte ere.

Bidegabeko Bidea. Frankismoak errepresaliatu zituen preso antifaxistak gogoratuko duen eskultura. Argazkia Pello San Millan

Gaur egungo NA-1740 errepidea (Irurita-Artesiaga)  gerra zibilaren ondoren (1939-41) eraiki zen eta 1.756 preso zatar, gosetuek, gaizki jantzita eta tratatuak, haietako aunitz inolako epaiketarik eta defentsarik gabe kondenatuak eta lan egitera behartuak eraiki zuten. 

Bortxazko lanetara zigortutako presoak (edo esklabuak) 18. eta 159. Langileen Batailoietako eta 12. Langile Soldaduen Diziplina Batailoiko kondenatuak izan ziren eta hoietako lau omendu zizaien Pitzamarren: Justo Urkijo, Pako Barreña, Pedro Aranguena “Bixkai” eta Angel Galar.

Bertsolariak, ohorezko aurreskua, txistulariak, txalapartariak eta lore sorta eskeintzaren ondoren, Lesakan bizi den buru garbiko 90 urteko Justo Urkijo bizkaitarrak hitza hartu zuen eta omenaldi berantiarra ia iahil ostekoa! (póstumo) zela, baina, hala ere, bere esker ona adierazi nahi zuela aipatu zuen.

Pako Barreñak, hau bizkaikoa ere, umore onez kontatu zuen nolakoa izan zen bizitza urte hoietan eta nola jasatzen zuten zigorrak, nola errepiderako harriak mazetaz pikatu behar ziren, nola sorbaldan eramaten zuten harriz betetako zakuak alanbrez lotuta, nola goseagatik  elurraren artean hilda zegoen oilo bat jan zuten eta nola “sariz” bezala kartzelez kartzel Afrikan “batallon disciplinario” batean akitu zuen.

Pedro Arangüena “Bixkai“-ren alaba azaldu zuen bezala, aita bertan egon arren, pena zela zeren agian berandu samar egindako omenaldia zen, zeren orain gutti artio arras ongi zegon baina orain bertan zerbait apal zegon eta han gertatutakoaz apenas ulertuko zuen. Bixkai, goitizena dion bezala bizkaitarra da ere aske gelditu zenean Iruritan ezkondu eta Iruritan  bizitzen gelditu zen.

Angel  Galar ez zegoen, baina bai zeuden familiakoek bere aita ordezkatzen. Angel Erronkarikoa da.

Justo Urkijo, Bixkai, Pako Barreña. Argazkia Alicia del Castillo

Azkenik hitza  Ricardo Mula Katalandarra hartu zuen. Ricardo 1933 Elizondoko Fortenea etxean jaio zen eta bere aita, Franciso Mula Oronozko Diputazioko “celador de caminos zen. Faxistak altxatu ziren egun bazutara, Iruñatik iritsitako falangista talde batak Franzisko preso hartu eta Iruñera eraman zuten. Bidean, Lanz-eko bidegurutzeko arekan fusilatuta erail egin zuten. Gaur egun bidegurutzeko bazter batean bere omenezko oroigarri xume bat dago.

Baztanen errepide hau egin zuten preso batallonez gain, Baztan barna 3.486preso geihago zeuden bertze errepide eta instalazio militar eraikitzen. Erratzuko kuartelak edo kanpalekuak, Izpegiko bidea, Amaiurkko Punpulusta mendiko gotorlekuak…I

Iparraldearekin Baztango mugan zehar altxatutako , bunker eta gotorlekuen sarea, Mendebaldeko Pirineotako defentsa planaren barruan sartuta zegoen. Frankok beldurra edo susmoa zeukan II. gerrate mundiala akitzerakoan Frantziatik eta aliatuk lagunduta espaniar errepublikatzaleak sartu eta inbadituko ziotela!

P.D 1 Pedro Aranguena Mirandona “Bixkai” 2010ko urriarem 4an Iruritan zendu zen.

P.D 2 Justo Urkijo Bizkarguenaga “Lesakarra” 2013ko Urriaren 28an Leskan zendu zen. 2011an 96 urte zitella bere herriko bestetako txupinazoa eta lesakarren omenaldia jaso zuen.

P.D 3 Pako Barreña Elizegi Durangotarra 2010ko Irailaren 6an zendu zen.

Agur eta ohore askatasunaren aldeko miliziano eta eusko gudariak.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Recuperación de la Memoria Histórica en Irurita. Alicia Del Castillo. Diario Vasco, 2009.

Una escultura recordará en Irurita a los prisioneros de Franco. Ahaztuak1936-1977 bloga. 2009

Homenaje a prisioneros antifascistas. Unidad Civica Navarra por la Republica bloga. 2009

Read Full Post »