Petri Ramiritz Piedrolakoa

Eliza, Erdi Aroan, oso erakunde ahaltsua izan zen, garai guztiz erlijiosoa izan baitzen, eta Europako erresumek banatzen zituzten mugetatik haratago batasun kontzeptu berri bat sortu zen: kristautasuna.

Eliza botere feudal handia zen, eta bertze edozein jaun feudalek bezala, feudoak, lurrak eta basailu ugari zituzten. Gainera, nobleziako kide aunitz gotzain izatera iritsi ziren, haiek beren elizbarrutia erregeen edo bertze noble batzuen kontzesiotzat hartzen zuten.
Nafarroako erresuman, XIII. mendearen hasieran, San Ferminen aulkia bere handitasunaren gailurrean zegoen. Gotzainek jaurerri garrantzitsu batez gozatzen zuten, eta zeregin erabakigarria zuten erreinukoi bizitzan. Iruñea gotzain-hiria zen eta 1230. urtetik geroztik Petri Ramiritz Piedrolakoa Iruñako gotzaina zen.

Petri Ramiritz Piedrolakoa, Baztan leinuko kidea zen. Baztan leinua edo Baztan familiak, Iruritako Jauregizar etxetik atratako gizon aberatsak biltzen ditu. Familia XII. mendearen hasieratik dokumentatuta dago: Fortún Ximenez Baztan eta Ximeno Fortún aita-semeak Alfontso   Borrokalariaren segizioan (sekitoan) ageri dira (1119 eta 1131). Baita ere Antso VII.a Azkarraren azpian familiako lau kidek (lau anai) tenente funtzioak betetzen dituzte ainbat gaztelu eta gotorlekuetan; Tafalla, Donibane Garazi, Urantzia,…
Leinuaren gailurrik nabarmenena Tiobalt I.-rekin gertatu zen, 1234 eta 1238 artean Iban (Joanes, Juan) Pérez Baztan-goa erreinuko errege alféreza (banderazaina) izan zen (Nafarroako banderazaina edo alfereza Nafarroako erregearen gudarosteen buruzagia zen) eta alferzaren anaiordea Petri Ramiritz Piedrolakoa (ama Urraka Ibainez Baztan bai zuten), Iruñako gotzaina zen. “Baztandarrak” erreinuko indar militarra eta erlijiosoa kontrolatzen zuten.

Nafarroako erregearen eta erreinuko hamabi etxe-leinuen armak

Baztango Urraka Ibainez (Ibanen alaba) Ramiro Piedrolarekin bigarren aldiz ezkonduz gero (Antso Ramirez de Piedrolaren ondorengoak) Petri Ramiritz Piedrola jaio zen.Iruñeko elizbarrutia 1229an edo 1230ean (dokumentuen arabera) hartu baino lehen, sei urtez Osmakoa apezpikua izan zen.zuen. Garai hartan Nafarroan Antso VII.a «Azkarrak» zen errege, eta Petri Ramiritz Iruñeko Gotzaina izendatzen lagundu zuen (bere politika erlijiosoaren aurkako prelatu batek kargua hartzeko beldurrez zegoen).

Erregea 1234an hil zenean, nafarrek erregearen borondatea ahaztu zuten, non Jaime I.a Aragoikoa bere oinordeko egiten zuen, eta zenbait nobleen batzorde bat (enbaxada) Pedro Ramirez de Piedrola Iruñeko apezpikua buru zuena, «Provins» -en aurkeztu ziren eta Nafarroako Koroak Txampañako Tibalt kondeari (hildako erregearen iloba), eskaini zion.

Prelatuak aldaketa dinastikoa aprobetxatu zuen Iruñeko elizako gazteluak eta jabetzak Koroaren eskuetan zeudenak, erreklamatzeko. Hasiera batean akordiorik ez zuen lortu, baina Tibal I.a “Trobalaria” subirano berriarekin aktiboki lankidetzan aritu ondoren; Noblezia baxuaren kexen kontra bereziki (Txampainako nobleen laguntzarekin gobernatu zuen Nafarroa errege berriak eta hauek kargu garrantzitsuak jaso zituzten). eta expreski Infantzoien kasuarengatik, Errege nafarrak, borondate onaren seinale gisa, Monjardineko gazteluaren menpeko hiribildua eta jaurerria itzuli zion, baina ez Monjardineko San Esteban gaztelua bera.

Tibalt I.a Nafarroakoaren miniatura.

1234an Gregorio IX.a Aita Santuak baimena eman zion erregeari Infantzoien Batzarrak desegiteko (tokiko noblezia baxua). Hurrengo urtean (1235), matxinada bat gertatu zen Tuteran, eta Petri Obanosen aurkeztu zen batzarraren aurrean, bi aldeak adiskidetzeko asmoz, baina talde honen aurkako errege-politikarekin bat eginez beti

Baina… erregearekiko harremana hondatuz joan zen, batez ere, 1236an Tibaltek, aurreko errege Antso VII.aren gorpua Tuterako katedraletik Orreagako ospitalera lurperatzera bidaltzen duenean, Petri Ramiritzen baimenik gabe, eta horrek Elizaren eskubideen aurkako iraina adierazten zuen. Gertaera horren ondorioz, apezpikuak Orreagako kabildoa eta operazioan parte hartu zuten guztiak eskumikatzea erabaki zuen, Tiobalten baimen publikoa galaraziz, baina Gregorio IX.a Aita Santuak hala eskatuta, eskumikua kentzea erabaki zuen.Tibalt I.a Nafarroakoa

Baina berriro Erregearen eskuetara itzuli zen, eta haren gotzaindegiaren azpian, eta erregearen babesarekin, 1237an Leireko monasterio beneditarraren erreforma erregularra egin zen, Zisterraren Ordenaren diziplinara pasatuz ( Beneditarrek aldaketa ez zuten onartu eta 70 urtez Zisterrekoen aurkako hainbat borroka izan zituzten Leyreren jabetza lortzeko, monje zurien eta monje beltzen arteko borrokak bezala ezagutzen da).

1238ko urriaren 5ean apezpikua hil zen, eta Tiobalt I.a erregeak berriro konfiskatu zizkion lehen emandako hiribilduak (Monjardioneko jaurerria)

Post hau egiteko erabili den materiala:

Los obispos de Pamplona del siglo XIII. José Goñi Gaztambide. (1957). Príncipe de Viana 18 (66): 83-94,

El linaje de los Baztan. Gran Enciclopedia de Navarra.

Pedro Remírez de Piedrola. Auñamendi Eusko Enciklopedia.

Wikipedia. Petri Ramiritz Piedrolakoa.

Read Full Post »

Premontretarren general baztandarrak.

Premontretarrak, Prémontréko Erregelapeko Kalonjeen Ordena, erlijio ordena katolikoa da, Norberto Xantengoak, 1120an, Frantziako Prémontré abadian fundatua. Premontretarrak 1135ean iritsi ziren Euskal Herrira, eta bi abadia fundatu zituzten, Lehuntzen eta Urdazubin.

Bere abadietan ez ziren inoiz ugariak izan, bortz edo sei eta sotanaren kolorea dela«kanonigo zuri» deitzen zaie. Nahiz eta Alemanian eta Frantzian sortu ziren Premontretar etxe  gehienak Europan zaehat zabaldu ziren eta Espainian, non hain ezagunak ez ziren berrogei abadia ere kontatu ziren.

 

Irudia wikipedia- Premontretarra y Wenzel Hollarren, 1661ko grabatua

XVII eta XVIII.mendetan Premontretarrak  garranzi, eragin haundikoa, aberats eta lur eremu haudien jabeak izan ziren.  Eskualdean elkarte erlijioso honek zeukan monastegia (Urdazubikoa), XIII. mendetik  ohore eta onura ekonomikoa on bat lortu zuen eta Santiagorantz zihoazen erromesentzat bide garrantzitsua bilakatu zen,  eta Baztango hainbat lur eremuen Jane ziren

Baztandar aunitz Urdazubiko monastegian kanonigo zuri izan ziren eta batzuk Bartolomé Barrenetxe arraioztarra bezala Premontretarren nagusi eta buru ere (generala).

Bartolomé Barrenetxe, 1715ko urtarrilan 13an sortu zen Arraiozko Dolarea etxean. Gaztetik premontretarren elkartean sartzen da, 18 urtekin Urdazubin aurkitzen dugu  eta hemendik ainzin ibilbide arrakastatsu bat hasiko du premontretar elkarte barruan. 1743an nobizioen maixua izendatuko diote, 1753an Urdazubiko monastegiko “burdinola” kutxaren zaintzailea (burdin industria bat zeukaten hainbat burdinolekin) , 1756an, monastegioko abadea izanen da ta gañera 1756tik 1760 presidente tituloa emanen diote, Nafarroko erregeordearen (birreia) gortean ibiliko da eta azkenik 1765tik 1768artio Spainako premontretarren”General Reformador” edo “Superior General” , hauxe da! haien buruzagi edo nagusi izendatuko diote….eta ez da izanen baztandar bakarra kargo hori izanen zuna.

Bertze  “general” premontretar Baztandarrak Fr. Bartolome Etxenike de Asco errazutarra, Iruritako Juan Bautista Aleman eta  Juan Bautista Miguelene izan ziren.

Juan Bautista Miguelene  Auñamendi eusko entziklopedian (digitalean) arabera Arraiozko semea bezala agertzen da, baña baita ere web gune berberan, Azpilkuetako Urrasun auzoko Iriartea baserrian  jaiotakoa zela, ageri da. Hauez gain Juan Mayora zigatarra ordeneko koronela izan zen.

Frantziako Iraultzarekin, Lehuntzeko monastegiko ondasunak saldu egin zituzten eta Urdazubikoa 1793an, Frantziako Konbentzio Gerran, erre izan zen. Sute horretan, monasterioko liburutegia suntsitu zen (9.000 liburutik gora biltzen zuen). Hori gertatu 1806ean kanonigo zuriek Gipuzkoako Loiolako Santutegian bilatu behar izan zuten. Geroxeago, 1839an, Mendizabalen Desamortizazioakin  premontretarrak behin betiko utzi zuten abadetxea.

Post hau iteko, informazioa ondorengo liburu eta webgunetik atraia da:

Agustin Otondoren “Diccionario Historico Biografico del Valle de Baztan (Navarra)”  2002  Nafarroako gobernua.

wikipedia, Auñamendi eusko entziklopedia, Urdazubi udalako web horria eta Gran Enciclopedia de Navarra .

Read Full Post »

Idazle Baztandarrak (1).

 

 Joanden urtean utzi zigun euskaltzale, literaturzale, biltzaile, poeta, filologoa, dantzaria,irakasle…Joxemiel Bidador-rek, 2000 urtean zehar, Euskaldunon egunkarian, Baztandar euskal idazlei buruz idatzi zun, nortzuk ziren, nongoak, zer idatzi zuten…lan guzti hori zubitegia.armiarma.com web gunean aurkitzen ahal da, eta lan horren bidez, Baztandar hoiek ezagutzeko aukera dugu.

Idatzitako katezismoa

Nikolas Etxeberria Iturralde (1796-1845, Berroeta)

Juan Nikolas Anbrosio, Iruñan egin zun eliz ikasketak zenbait urte (Irigoien Dutari Iruñeko apezpiku erratzutarra irekiriko San Migelgo apezgaitegian)  eta behin apeztuz gero, Berroetara itzuli zen  erretorearen postua betetzera bere auzokideek hala eskaturik. Basaburuko hirian zortzi bat urte eman ondoren, Elizondora joan zen 1828.eko maiatzean Santiagoko erretore bezala eta han egonez 1845.eko maiatzaren 13an zendu arte..

Idatzitako artikulo batzuk eta Elizondon idatzitako hiru sermoiak gordetzen dira Nafarroako artxibategian. Baita ere izan zen  Zabalkunde ikaragarrizko katetxima baten egilea: Christau doctrina Aita Gaspar Astetec erderaz escribitua eta orai escuaraz publicatzen duena, cembait gauza aumentaturic, Baztango Valleco Parroco batec cristau fielen instruccionearen deseyuz, 1826.ean ageri zena.

 

Anastasio Etxeberri Santxolur (1822-1907, Elizondo)

  1822.eko apirilaren 17an Elizondon jaioa, aita Garaioakoa zuen, Baztan aldera joandako maisua, eta ama, aldiz, Orbaitzetakoa. Apeztu ondoren, Lesakan ibili zen, baña 1858rako Zugarramurdin erretore moduan zebilen, 1907an ,hantxe bertan hil artio .Argitaraturiko testuen artean, eta sermoiaren gaia dela eta, Zugarramurdin 1875.ean predikaturiko dantzen inguruko sermoia izan daiteke aipagarrienetakoa: «Cer erranen dugu, orraco berce yosteta eta zubec deitzen ttuzuben liberticione, demoniyuac ez bacarric erri andiyetan baicic oraiñ ttipietan introducittu edo sartu ttuben orietaz? Badaquizube ceñetaz naicen mintzo. Orraco diversio lotsa santuba galduerazten ttuzten orietaz. Orraco yostetaz ceñetan du doncellitac icasten obiago izanen lizaquiyena iracasten ezpalu; icasten baitu, aunitztan, honra, estimaciyua eta castidadia galzeco gaya diren gauzac».

 

Frantzisko Laphitz Arriada (1832-1905, Arizkun)

Frantzisko Laphitz Arriada

Baztango egilerik klasikoena eta behar baden  ez  bezain ezaguna. Nahiz eta sorterria Arizkun izan (bertakoa baitzuen bere ama Maria Josefa Arriada, Aintzialde auzokoa) Iparraldearekin lotura haundiagoa dauka. Frantziski 1832.eko irailaren 30ean jaio eta gutxira, aitaren herria zen Irisarrira aldatu ziren. Gazte zela, Hazparneko eskolan ikasketa klasikoak egin ondoan, apezgaitegian sartu zen, Uztaritzeko txikian lehenbizi eta Baionako nagusian gero, 1857an apeza eginik, Baigorrin erretore laguntzaile izan zen eta Baigorritik Zuberoako Altzaira egin zuen 1866.ean, han San Mixel Garikoitzen betharrandar “ordean” sartutz. Ameriketara joan zen misiolari bezala. Montevideoko El Cerro auzoan, Paraguayen eta Buenos Airesen ibili ostean, Platako hirian zendu zen 1905.ean.

Laphitz garrantzi haundiko pertsona izan zen Hego-Amerikako historia erlijiosoan. Erraten da, Ameriketara joatearekin euskal idazle haundia galdu genuela zeren itsasoz bestaldera joan aitzineko liburu bakarraren idatzitako maila, ikusgarria da!. Laphitzetik  olerki bakarra ezagutzen da, 1862.eko Urruñako lore jokoetan aurkeztuakoat “Oderik edo Aita Santuaren soldadoa“, lehen aipamena jaso zuena, eta bere liburu bakarra 1867an inprimitutako “Bi saindu hescualdun bizia, San Inazio Loiolacoarena eta San Francisco Zabierecoarena” izenburua daukana.

Martin Goienetxe (1845, 1847, Elizondo)

Bonaparteren kolaboratzaile sutsua zen Bruno Etxenike urdazubiarrak Elizondoko bere etxetik paper mordoa helarazi zion printzeari 1856.eko irailaren 9an.Etxenikek bilduriko materialen artean, Elizondoko erretorea izaniko Martin Goienetxeren hiru sermoi gutxienez badaude. Hiru sermoi hauek, Baztango eta Otsagiko euskaran egina dauden eta, Rosa Miren Pagola filologoak Bonaparteren Ondareko Eskuizkribuak izenburuko bildumak irakurtzen ahal dira. Goienetxek baita ere itzulpenak eginen ditu eta  Alonso Rodríguezen  “Lección sacada de Rodríguez con algunas pequeñas variaciones y varias omisiones de retazos enteros” euskaratuko du

 Damaso Etxeberria Iturralde (1834-1886, Elizondo)

 Bordelen 1834.eko abenduaren 11an jaio izanan arren,  elizondarra dugu Damaso. Honen aita Berroetako Martin Luis Etxeberria izan zen, Baztango alkate eta Karlista,  Erreniagako borrokan zendu zena; ama, aldiz, Angeles Iturralde Aldekoa, Elizondoko Datue jauretxeko nagusia. Damaso bere aita bezala,  Baztango alkatea izan zen, eta baita Karlisten partaidea ere. Ez zen oso idazle emankorra, baña, San Frantzisko Xabierrekoari eginiko bertso batzuen egilea dugu, 1857.eko urriaren 18an Bonaparte printzeak berak Elizondon bertan jaso zituenak : «Nafarroco hume noblea / Catedratico Parisen / Ygnacio duzu seguitzen / Ceruac manic bidea / Itzala munduco fama gucia / Daucazu despreciatua. / O saindu miragarria / Apostolu famatua / Yguzu Javier escua / Artzeco zure vicia».

  Damaso Legaz Laurenzena (1838-1902, Arizkun)

 Ama Elbetekoa eta berak B 1838.eko abenduaren 11an Arizkunen sortua. 1854an Iruñeko Donibaneko apezgaitegian sartu zen, ikasketak beka berezi bati esker in zun eta hortik aurrera, eliz karrera ikusgarria burutu zun: teologia katedratikoa, apezgaitegi kontziliarraren idazkaria, errektore ordea, teologiako doktoretza erdietsi zuen Valentzian, Iruñeko apezgaitegiaren errektore izendatua izan zen… eta ondarrian esan Tarazonako nahiz La Habanako apezpikua izateko aukerak izan zitun.

Egia esan, arras lan gutxi argitaratu zuen. Euskara elkartekidea izan zen sortu zenetik eta Campionen kolaboratzaile aparta izan zen.

Legazen euskal lanik ezagunena Asteteren itzulpena izan zen, Cristauaren icasbidea, Aita Gaspar Astetec eguina cein centzatua eta berretua aguertzen da euscarara biurtua Dre. D. Jose Oliver eta Hurtado Iruñeco Obispo chit arguiaren aguindez bere menecoen oitzaraco

  Eliz lanak aparte bertzetako testuen itzulketak bazuen Legazek; ezagunena, Campionek bukatu gabe utzi zuen Los últimos navarros  izan zen, 1878.eko Euskara aldizkarian «Baztander batec» sinaturik agertu zena; Nafarroako konkistaren azkenengo egunetan giroturik, Baztango juradoak Gaztelaren kontra jo behar zutenentz erabakitzeko bozka egiten ari ziren, eta ezetz, borroka gehiagorik egin behar ez zutela onartu ostean, Zigako Martin Ulibarri honela mintzo zen: «Egun da lembicico aldia Baztandarra izateaz alquetzen naicena. Uste dut mendiec eztali dutela goibeletan bere burua gu ez icusteatic; ez tugu beñere, beñere mancha au garbituco».

Juan Kruz Goienetxe Elorga (1857-1925, Elbete)

Amaiurko erretorea izan zen eta buruzko berria Mariano Izetak eskeini zigun. Elbeten 1857.ean jaioa, Iruñeko apezgaitegian sartu zen, eta Luzaiden egon ondoren Amaiurrera bidali zuten, erretore bezala ,1925.eko apirilaren 29an zendu arte egonezn. Goienetxeren ezaugarriren bat nabarmendu beharko balitz, horixe da bertako kulturarekiko zuen jarrera baikor eta aktiboa; Amaiurko gaztetxoendako Latin Eskola ireki zuen herriko apezetxean, eta bertzealdetik ere, Nafarroako Monumentu Historikoen Batzordeak Baztanen zuen ordezkaria genuen. Horregatik ere, Batzordeak 1920.ean Amaiurren eraiku zuen oroitarriaren inguruko ekitaldi guztietan parte hartu zuen. Euskararen alde Nafarroan burutu ziren bestelako ekitaldietan ere arras nabarmengarria izan zen Goienetxeren parte hartzea, esate baterako 1908.ean Auzan eta Elizondon, eta 1910.ean Lekunberrin ospatu ziren lore jokoetan, euskarazko predikuak zein hitzaldiak ematen. Euskaltzaindiak 1923.eko irailean Donezteben antolatu zituen Bigarren Euskalegunetako Itzaldietan Martin Azpilkuetari buruzko mintzaldia dugu, hil ostean argitaratu zena. Honetaz aparte, Goienetxek hainbat lan argitaratzeke utzi zizkigun, bederatzi ipuin idatzi zituen Goienetxek: Artzain lapurra, Doministikun-doministiku, Errege zorria, Euna ta ongarria, Ikazkina ta erioa, Txerri usaina, Urtsuko ermitan, Zeruko berriak eta Landaberroko afaltiarra, eta gainera, bertsoegilea izan omen zen.

Joxemiel Bidadorren lana, bertze zazpi idazlekin segitzen du; Bittorio Apeztegia, Paskual Benardino Biguria Ozta, Jose Tadeo Biela Lopez, Jabier Lazkoz Biguria, Paulao Arozarena Urrutia, Blas Fagoaga Ariztia eta Jazinto Sanziñena Ibarrondokin, baña bertze baterako utziko dugu, posta hau sobera ez luzatzeko. Hurrengo batetan aipatuko ditugu eta ez nuke lehenego atal hau itxi nahi, gaur egun daukagun Baztandar Euskal idazle bakarra aipatu gabe, bera Hasier Larretxea Arraioztarra  da eta  orain arte hiru poemarioak argitaratuak ditu; Eguraldi lainotsua (2001) eta Bazaudete? (2004) eta Azken bala (2008).

Read Full Post »

“El altisimo”, baztandar erraldoia.

Ezaguna da (Handia pelikulari esker aise gehiago) Miguel Joaquin Elizegui “Altzoko gigantia” , baña guk ere (Baztan) badugu gure erraldoi historikoa! eta ez diot kondaira zaharretako erraldoi bat!, Auza mendiko jentila adibidez, Auzatik Argibel ingurur harri bat bota zuna eta bertze baten gainean erori eta kuluketan gelditu ondoren, harrikulunka sortuz zuena, ezta ere Soalar inguruko jentilez eta bere harrizko gerlariaz (zutarriak)… baizik benetako erraldoi bat, hau da! hezur ta aragizkoa, XVII. mende bukaeran Erratzun sortutako erraldoia…,Jose Apezteguia de Rada izeneko gigantea!

Beri buruz, Ignazio Baleztenak idatzi zun bere “Iruñerias” liburuan ta baita ere agertzen zaigu Manuel Irigoyen Olondrizen 1890ko “Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburuaren, “personajes ilustren” atalean, ez erraldoi bezala baizik elizgizona gise, Jose Apeztegiak, Iruñeko katedralako priorea izan bai zen.

Apeztegia Erratzu. Argazkia Pello San Millan

Jose, Juan Bautista Apeztegia eta Elena Perez de Rada, Erratzuko Apeztegia  jaurgiko nausien semia zen eta 1687ko Ekainaren 22an sortua. Txikitatik nabaria zen bertze haurrak baño altuago zela eta ia gaztetan, Salamankan elizgizonarako ikasketak iten hari zela, bere ikaskideak “el altisimo” izengoitia patuko zioten eta  bere izugarrizko altueraz garai hoietan hitz eta idatzi egingo da. Alientosko markesa (garai haietako korteko kronista zena), spainiako erregearekin izandako bitxikeri bat idatzia utziko digu. 1710 inguruan, oinordetzaren gerra zela ta, Felipe V.nak bere kortea Salamankara eraman zuen. Egun batian herritarrekin izandako entzunaldi batean, batandarra protagonista izan zen. Entzunaldi hortan Salamankako San Bartolome Kolegioko ikasleak zeuden eta haien artean, Josek bertze guztitatik altueraz nabarmentzen zen.  Felipe V.na mutil kozkor hori ikustean, ea mutil hori aulki baten gañean igota zegoen galdetu zuen,. Ezetz eranzun ziotenean ez zuensiñistu eta harengana urbiltzeko agindu zion. Bere aurrean egonda, goitik behera behitu zion  eta errazutar gaztearekin txundituta gelditu zen. Altura horrekin erregeraren “guardia personalean” ingresatzeko proposatu  zion, Josek eskerrak emanez ezetz eranzun zion,  hitza, jaingoikoari emana zeukala eta etorkizunean elizgizona izango zela erantzun zion.

Ta ala izan zen, urrengo urteetan pixkanaka-pixkanaka eliza barruan hurratsak edo pausoak emanez joango zen, 1716an Iruñako katedraleko kalongea (kanonigoa) izan zen, 1717an gotzaintzaren ofizial nausie eta azkenik 1727an, Iruñako katedraleko priorea izendatuko diote. Izendapen hontarako Spainako erregearen ikuspen ona izan behar zun  eta ikuspen on hori ematerakoan, erregeak dokumentuan abizena ikusterakoan, kargorako ahutatua haudia (tamainuz) baldin bazen galdetu omen zuen! eta… Salamankan soldadua iteko gonbitea eman zion mutiko haundie berbera bazen ez zen arazorik izango Prior bihurtzeko! eta baiezko hori,  horrela azaldu omen zuen ;- “la elecciòn esta bien hecha porque no se pude negar que es el sujeto mayor…“

Bere ikaragarrizko altuera arazo haundiak ekarri zizkion, eta ez soilik osasuneko arazoak!  baizik baita ere katedraleko kabildoarekin, eta baita ekonomikoak ere. Prior izendatu bezain pronto, katedralari itsatsita zegona priorendako etxea, bere etxebiziza berrie, bere tamainurako txikiegia zela aipatu,  berritzeko eta haunditzeko baimena eskatu zuen. Katedraleko kabildua 1731an baimena eman zion, baño bi urte geroxago, lizenzia kendu omen zioten eta kritika gogorrak jasan izan zituun. Bere neurriko etxe berria egiteko, bi urte hoietan 1.200 dukado gastatu omen zituen. Kontutan hartuz  prior gise urtean 100 dukadoko soldata zuela, diru kopurua haundia  zen.

Gaixo eta arazo hoiekin Baztanera bueltatu zen, familiako Apeztegia jauregira kokatu zen eta Iruñatik urrun egon arren Katedraleko priorea izaten segitu zuen. Horrez gain, kargo berriak ere hartu zituen, elizbarrutiko bikario nagusia izendatu zuten (zen).

Apeztegiak  1746ko Martxoko 2an Erratzun hilko zen eta bere gorpu zendua Iruñeko katedralaren Barbazana kriptan  lurperatuko dute. Bitxikeria bezala aipatu,  hilobiratzerakoan bere gorputza  kriptako bi hilobi behar izan omen zuen.

handia, Miguel Joaquin Elizegui “Altzoko gigantiaren bizitza kontatzen duen pelikula

 Baña,…zenbat neurtuko zuen el altisimo-k?. Nahiz eta daturik ez izan bere altuerzEz dago daturik bere altueraz, baño pentsatzen ahal da bizpa hiru pistengatik gutxi gorabera 2,30m neurtuko zuela. Zendu zenean bere “acta Catedralicia” idazterakoan aipatu zuten hilobien afera eta baita ere altuera “agigantada” ko gizona izan zela, Klaustoko ateatik pasazerakoan amabirgiñaren oinak muxukatzen zituela, (puntetan jarri gabe doike)… Amabirgiña hori, Amparoko amabirgiña da eta klaustroa eta katedala lotzen duen atean dago,  pilare baten gañan, ta lurratik amabirgiñaren oinetara hain justu 2,17m daude, ta neurri hortan ahoa gelditzen bazizaion, ba oraindikan bururaño hainbat zm gehigo izango zun. Bere altuaren bertze pista, Apeztegia jauregiko sarrerrako atariaren ateburua ematen digu. Familiako gutun batean “el haltisimo” ia ia esku-harra bat ezik ateburua buruarekin ukitzera iristen dela aipatzen da  eta jakinez ateburua (diéntela)  lurretik 2,52m-tara dagola, behinpin 2,30m neurtzen zula pentsatzekoa da.

Nahiz eta ez jakin zihur zenbat neurtzen zun, argi dago altura haundiko gizona izan zela Baztandar honek eta dirudi,  bakarrik (Euskal herrian) Miguel Joaquin Elizegui “Altzoko gigantia” (Handia pelikularen protagonista) bere 2,42 m-kin bera bañao haundiagoa izan dela.

P.D. Posta 2010ko ekainan idatzia izan zen, Handia pelikulako erreferentziak 2017an gehituak izan ziren

Pos hau egiteko erabili den materiala.

Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan . Manuel Irigoyen Olondrizen. Fascimila

Read Full Post »

Zaharretxea.

Urtarrilaren 17an San Anton eguna da, San Anton etxaldeko edo baserriko laneko animalien zaintzailea da. Tradizioaren arabera baserriko laneko animalientzat festa eguna da eta gaurko egunean bazka doblia izaten zuten eta nekazariek animaliak mezatara jausten zuten eta urtean zehar gaixoasunik eta heritasunek ez izateko asmorekin eliza atarian bedeinkatzen zituzten.

Baño festa guztiekin bezala kristianotasun kutsua kenduta ohitura zaharrago bat bazen (eta ez aspaldi artio baserri bazutan mantentzen zena). San Anton eguneko errito zaharran, animaliak  enbor erre baten gañetik pasazteraztea zen. Enbor hori, apaizen bendizioaren bezala, onuragarria zen eta laneko animaliak urte osorako gaixotasunez eta heritasunetaz babestuak geldituko omen ziren. Enbor hori, egun batzuk lehenago, baserriko  sukaldeko behekosuan erretako enborra zen, hain zuzen Gabon gauan, enbor hori Olentzeroa zen.

Baztanen San Anton egunan “San Anton” zozketa edo rifa egiten da. Zozketa hau bailaran egiten den zozketa zaharrena da, eta zihur ez jakin noiztik  hasi zen errifa egiten, bai badakigu  Luis Mari Ruiz elizondarrak Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean aurkitu zuen txartel baten bide 1867an egiten zela. Hasiera batean zerri baten zozketa sen, gero  garai batean behi ( goiz-goiazetik Elizondoko karriketa barna pasaiatzen zuten behia) bat errifatzen zen eta gaur egun bertze gauze bazuen artean, aratze bat.

 Porzierto! Zozketan bildutako sosa guztie, “zarretxearentzat”  da.

San Anton zozketako boletoa. Argazkia J.M. Ondikol (Diario de Noticias)

Baztango zaharretxea,  Francisco Joaquin Iriarte zahar eta jubilatuen etxea izena du, eta “zarretxeaz” gain baita ere “La Misericordia” izenarekin ezagutu izan da. La Misericordia  “miseroentzat” prestazen zen tokia edo biltzen zituen eraikina zen. “Miseroak”  bailarako edo kanpoko etxe gabeko behartsuak, etxez etxez “limosna” eskatzen zutenak ziren eta toki hauetan babesa eta jana emateaz gain, gaixotasunak eta heritasunak sendatzen zieten.  

Gaur egungo Francisco Joaquin Iriarte zarretxea “casa de beneficiencia San Francisco Javier”  miserikordian jatorria du.

 XVIII. mendeko Bartolome Iturralde zigatarrak, bailaran “escuela de latinidad” (gaur egungo institutoa bezalakoak ziren, elizgizonak eramana) bat egiteko 2.000 peso eman zuen eta eskola hori ez bazen posible egitea, diru hori onura publiko baterako erabili behar zela arti utzi zuen. Azkenian erreinu zaharrearen lege batzuengatik eskola ez zen posible egitea eta ballarako junta generalak diru horrekin, Elizondoko kaputxinoen hospizioaren eraikina erostea erabaki zun (Kaputxinoen hospizia gaur egungo  Kuartelekozelaiko izenarekin ezaguten den tokian zegoen , hauxe da, parkeko Ikastola).  

Ideia, hospizioa, bailaran etxez-etxe eta elizen atarian limosna eskatzen zutenentzat babesteko toki bat izatea zen. Eraikina erosiz gain txukundu eta prestatu behar izan zen eta horretarako, jende aunitzek izan ziren, Francisco Arízcun  eta bere emaztea Josefa Irigoyen (Iturmendiko markesa) bezala (1000 peso) sosa eman zutenak. Baita ere, aunitz izan ziren  Ameriketan zeudenak edo han dirua egin zutenak benefizentzia etxea sustatu zutenak.

1787ko Otsailaren 27an “San Franzisco de Jabier casa de beneficencia-ren” arautegia onartzen da. Jabetza Baztandar guztiena izango zen eta kudeaketa eklesiastikoak eta sekularrak izanen edo eramanen dute.

Urte batzuk funzionatzen ari zela, 1793 Frantziarrak (konbentzio gerran) zonaldea okupatuko zuten. Urte haietan limosna eta karitate publikoaren  faltaz, San Franzisko de Jabier miserikordia itxiko da. Urte batzuk geroxago Independenzia gerratea izenarekin ezagutzen den gerran miserikordiako eraikina (hospizio zaharra) tropa napoleonikoa kaxerna gise erabiliko dute. Gerra ondoren gauzak baretuago  zeudenean eta berriz jendeen diru eskaintza bazela urte batzuz irekia izan zen. Baina berriz bertze gerrate baten bidez (Lehenengo Karlistaldia) 1833an itxiko da eta eraikina kuartel gise erabiliko da.

Miserikordia 1910 aldera, Argazkia G.Marin

Gerra eta jasandako asedioen ondorioiz eraikina ez zen erabilgarria izanen eta behin betirako “miserikordia” ren burutapena ahazten da. Baina XIX.mendearen erdialdean  “miserikordiaren” idei hori piztu zen eta horren bultzatzailea Francisco Joaquin Iriarte izan zen. 

Francisco Joaquíne Iriarte  Meoqui, Gartzaingo Yoar etxean jaioa zen, Gartzaingo presbiteroa izateaz aparte Cadizen negozioak zituen famili baten ondasunen oinordekoa zen eta 1850an beneficenciarako eraikin berri bat egiteko  1.858.000 Belloizko erreal eman zituen.   1857an Miserikordiaz gain Hospitala ere izango zuen eraikina egiña dago (gaur egungoa). U formako eraikinan baita ere despensa, siloa, eta labeak,  baratzia eta lorategia izanen  du. Honen guztiren prezioa, 575.000 realak izango da, eta benefizenzia etxe berri honen kudaketa, apaiza eta bortz karitateko monja eramanen dute, baita ere erran,  “beneficencia” berri hontan, bakarrik baztango 14 herriko (urte haietan Amaiur, Baztanik kanpo zegoen, 1667tik 1969artio) behartsu, umezurtz eta babesgabetuak hartuko direla. Franzisko Joakin Iriarte 1855an zendu zen eta bere omenez bere izena jarri zioten. 

P.D. Luis Mari Ruizek Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean  1867ko trartela aurkitu zen artio, aipatzen zen zarretxeak, zeukan sosen iturburu haundiena, jendearen borondate onez emandako karitatea zenez alde moduen aurrera egin zuen, baño 1885an, gastuak emandako dirua baño haundiagoa izan zen eta udaletxeak, faltatzen ziren 4.750 pezetak, ordainduko zitun, ta hori horrelakoak ez gertatzeko  eta sosa iturri berri bat izateko, zerri baten zozketa egingo zuten… eta gaur egun artio.

 Post hau egiteko erabili den materiala.

“Noticias y datosestadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburua (1890). Manuel Irigoyen Olondriz.

Presencia navarra en el Cádiz del monopolio. Julian B. Ruiz Rivera.

Lander Santamariaren ainbat artikuloak. Diario de Noticias

Read Full Post »

San Migelen kantua.

1797ko Maiatzaren 30an, egun batzuk bilatzen eta parajia miatu ondoren, azkenian Erratzu aldean, Bidarraiko mugatik oso hurbil, hain zuzen Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita eta altxatue  Aralarko San Migeleko irudia aurkitu eta berreskuratua izan zen.

1912an Aita Donostiak  Erratzun, gertakizun hau kontatzen dituen bertso batzuk Andrés Jaimerenaren ahotsatik entzun  eta “San Miguelen kantua izenarekin” idazita utzi zituen.

(1) San Migelen kantua kantatzera nua,

Aditu nai duenik nior balín bada.

Berri txarrak dabiltze munduan barrena,

Notizioso geienak izanen al gara Aingerua lapurrak eremana dela.

 

 

(2). San Migela yuan eta ladronaren biotza (itzak?)

– Atariok edekitzen etziaudek errezak,

Burniak kituk eta ez agiz beratzak.

Batek ez erran biar:-langai or¡ utzak

Bertan ez gaitxan artu geren eriotzak.

…

(8)- Frantzian mugako paraje batian,

San Migel opa tugu arrian ertian,

Arrepatu dugunian konsola gaitzian

…

Lapurketaren istorioa 1797ko udaberrian hasten omen da, hain justu, Maiatzako 11an gazte talde batek Aralarko monastegian sartu eta bertze gauzen artian San Migeleko Irudia lapurtu dutenean. Lapur taldea, iparraldeko 9 lagunez osatuta zegoen eta taldea Bidarraien juntatu zen. Lapurren buruzagie Pedro Arlepo  Bidarraitarra zen,  Bidarraikoa  Juan “lapurtxiki” zen, berriz Domingo Abanz Ezpeletakua zen, Pedro Gameto Makeakoa, Juanes eta Martin Etxeberria anaiak Luhusukoak , baita ere  Luhusutarra zen Sebastian Noblea (honek Luhusuko alakatearen sema zen), han ere  Pedro Andikol Luzaidetarra morroi gise bizi zen, eta azkenik Pedro Dibar gaztearekin taldea osatzen zuten.

 

Aralarko San Migel irudia.

Egun hartan behenaparrak Pedro Dorregarairen (zonalde artako jauntxoa) ikazkiñak zirela eta gaua pasatzeko aterpea behar zutela aizakiarekin, monastegian babestu ziren. Ilunabar aldera  indarrik ezarri gabe monastegia bere eskuetan dago, Arlepo eta Andikol sakristaua haiekin jaistera behartzen diote. Biztartean bertziak dena lapurtzeko denbora dute; monjen arropa, janaria, bitxiak… eta baita ere Santutegiko gauz preziatuenak, haien artean San Migeleko irudia. 

Lapurtutakoa berehala saltzeko intenzioarekin, gau hortan bertan lapurtu bezain laster bidea artzen dute Bidarraierantz. Baztanen sartuko dira, Belaten Berderizgo lepoa Luzaideko bidea artuz. Goizean monastegiko fraideak lapurketako berrie emanen dute eta segidan garai hartako autoritateak lapurren gibeletik atrako dire.

Lapurrak Almandoz pastu bezain pronto, altxorra banatzeko parada egiten dute. Batzuk ez daude konforme nola izan behar den banaketa eta haien artean liskarrak sortzen dira, ondarrian  Etxeberri anaietako bat hilko dute eta bi taldetan banatzen dira. Elizondoko justizia, talde hoietako bat arrapatzea lortuko dute ,hain just Andikol, Abanz, Dibar, Noblea eta Gameto harrapatuko dituzte. Baina hauei  ez diete ja aurkituko, ez bitxirik ezta irudirik! Lapurtutako guzie Arleporen eskuetan daude.

Noblea autoritatekin kolaboratu zun, bere aitak Luhusuko alkatea izanik  gaitasuna izanen zun Arlepo aurkitzea edo harrapatzea eta horrela izan zen. Gun batzutara Arlepo behenafarreko lurretan harrapatuko dute baino San Miguela ez diote aurkituko. Lapurtutako gauz batzuk saldu ondoren San Migel irudia bidean ezkutatu dula errenen du. Bidarrai inguruan eta gero Urritzaten bilatu ondoren Maiatzako 30an Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita Aralarko San Migeleko irudia aurkituko dute.

Noblea autoritateekin kolaboratzeagatik aske utzi zuten. Dimar, 17 urte baino guttiago zuelakoz 10 urtez preso Melillan zigortu zioten, baino trafalgarreko bataillan zela ta Kadizera ihes egitea lortu zuen.

Elizondoko justiziak harrapatutako bertze hiruak; Andikol, Abanz eta Gameto urkamendian (horca) hiltzea kondenatuak izan ziren. 1800eko maiatzaren 29 urkatuak izan ziren eta garai haleta ohiko zen bezala bere eskuak moztu zituzten eta denbora batez jende guztia ikusteko eta jakiteko zer gertatzen zizaien lapurrei, Aralarreko santutegian dilindan egon siren. 

Baztan alde hontan bertze lapur famatuak izan dira ere, adibidez; Juan Iturbide izenekoa eta “ Baztango kituen kondea ” goitizena zeukana. XVI. meneren bukaeran ibilitako lapurra Ustaritzekoa izan arren, zonalde hau zeukan lantoki nagusia. Azkenian Sunbillatarrek harrapatu zioten eta 1597an Iruñaran epaitzera eraman zuten.  Epaiketako paperetan bere hitzak idatzita gelditu ziren eta gaur egun irakurtzen ahal da :

“Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh...”

Baita ere, Arturo Canpionek “Don Garcia Almoravid”  liburuan Nafar osoako lapur eta bandoleroen zerrenda bat aipatzen du, eta zerrenda hortan Juan Ferrandiz baztandarra agertzen da.  Canpionek baztandarra halaxe deskribitzen dio

“… Naiz gaztea  eta monja aurpegia izan arren bere balentria hauen guztia baino haundiago da eta ez baldin bada galtzen askoz hitz egingo da beraz…”

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Cancionero Vasco. Aita Donostia. III. bolumena. Eusko Ikaskuntza.

“Bandoleros vascos” . David Zapiriain Karrika. Ttarttalo

Quién es quién en la historia del país de los vascos. Iñaki Egaña Sevilla. Txalaparta. 2005.

El criado o morroi: visión etnográfica-histórica. Juan Garmendia Larrañaga. Eusko Ikaskuntza.

Read Full Post »

Nola aldatzen diren gauzak, kamarada!!!

Berriki Olentzerok oparitu zidan liburua irakurri ondoren, Hertzainak taldeko kamarada kantuaren esaldia etorri zait burura  “nola aldatzen diren gauzak, Kamarada!“

Oparitutako liburua 2001ean argitaratutako faxmil bat da, “Noticias y datos estadísticos del noble valle y universidad de Baztan” izenburua duen 1890eko liburuxka da. Egilea Manuel Irigoyen y Olondriz Aniztarra da eta liburuxka idatzitako garai hartan, bailarako idazkaria zen. Hitzaurrean (prologoan) erraten duen bezala liburuaren hasierako ideia Baztango ballearen historia idaztea zen.
Horretarako, eskura dituen udaleleko dokumentuak erabiliko ditu, baina, azkenean, historiaren pasarte batzuk baino ez ditu kontatuko edo bilduko, eta liburua «albiste historikoen» koaderno batean bihurtuko da (egilea errana)

 
Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan

Liburua, Baztan hitzaren esanahiarekin hasten da, eta horrek (egiliaren arabera) – Bat han, edo denak bat –erran nahi du. Hau da, 29 jauregi/dorretxe, 14 eliza, denak batera, familia bakarra edo leinuetxe bakarra da. Hori guztiaidazki historikoen, epaiketako eta udal-paper bidez dokumentatzen du eta Lope de Vega poema batekin eta guzti!

Balleko armarriarekin segitzen du eta Juan Goienetxeren “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle de Baztan” bertsioarekin bere jatorria azaltzen du. Bigarren bertsio hau Navas de Tolosako gudua baino askoz lehenagokoa izango zen. Antso Garcia IV.a Peñalenekoak (1054 – 1076) baztandarrei eman omen zien armarri xakeduna frantziarren eraso batetik salbatu ondoren.

Bertze epai batzuk, dokumentuez eta kapareez (hidalgo) hitz egiten jarraitzen du, Baztango lurraz, mugaz eta abar… Alde honetan, nobleziaren gaia nabarmentzen da. Horretarako, 1440an Juan II Nafarroako erregeari irabazitako epaia aipatzen du (berak ez zuen errege izan behar, bere semea Karlos Vianako printzea baizik). Baztandarrak bat zirela aprobetxatuz, gutxienez 1336tik (data hori aipatzen du) dokumentatuta dagoela eta Baztan erresumako 12 familietako bat denez, horixe bera jada kapare (noble) bihurtzen die. Eta nobleak badira, beren lurrak zergarik gabe daude (ez dira petxeroak), beraz Juan II.ak ezin die bazteandarrei kobratu edo zergarik ezarri beren lurrengatik..

Epai honen garrantzia da, legez, baztandarrak kaparetzat (hidalgoak) hartzen dituela, eta horrek (zergak ez ordaintzeaz gain) aukera ematen die baztandar guztiei etxean armarri xakeduna bat jartzeko, edonor dela ere, jauna, nekazaria, hargina edo arotza.

Lehen zati hori amaitzeko, Urdazubiko monasterioaren eta Miserikordiaren (Zarreetxea) historiarekin jarraitzen du. Noiz eta nola sortu zen Zarretxea, nola lehen “miserikordia” (Kuartelekozelaian zegoen) eta nola XIX. mendearen erdialdean Francisco Joaquín Iriarte presbiteroak (elizgizona) diru mordo bat eman zuen leku bat (egungo eraikina) eraikitzeko, balleko behartsuak arreta jasotzeko leku bat izan dezaten.

Zarretxea XX.mende hasieran. postala.

Kontatzen digun bertze pasarte historiko bat Arizkungo konbetoaren inagurazioa da. 1731ko ekainaren 19an izan zen eta Juan Bautista Iturralde, Murilloko markesa eta Ogasuneko (Hazienda) gobernadore (Felipe V.a Espainiako Ogasuneko ministroa) arizkundarrari esker, bere familiaren etxearen ondoan (bertan jaio zen) gurasoen lurretan ereikiko zen. Egun horretan Arizkunen izan ziran ospetsu guztiak, gotzaina, jaunrxoak…aipatzen ditu, baita ere barruan egongo ziran 20 mojak jakineratzen gaitu.

Bigarren kapituluaren izenburua “Personajes notables naturales y oriundos de Baztan” da, eta izenburuak dioen bezala, Baztango ustezko ospetsuak (zelebritateak) aurkezten dizkigu (denak militarrak, elizgizonak eta gortesauak). Bere zerrendan 1712an Erratzuko Buztiniaga etxean sortutako Lorenzo Irigoyen Dutari, bailarako ospetsuena da. Erratzuarraren bizitza osoa kontatzen du, zer ikasi zuen, non ikasi zuen!, Iruñeko apezpikua izan zela, eta bertzeak bertze. Erratzuko elizako klaustroa eraiki zuela, Madrilen 1778an ehortzi zutela, jende aunitz bildu zela, eztakizer ta badakizer!
Bere bizitza kontatzen duen poema-liburu luze batekin amaitzen da istorioa, hori bai, “Ospe Santuko” elizgizon zela eta haran honen ohore, aintza eta babeserako aldareetan kanonizatu eta gurtu behar zuena. Nire uste idazlea eta apezpikuak familia zirela (abizen bera) eta uste dut ere… ez zela kanonizatua izan!

Gotzainaren biografiaren ondoren, herriz herri ibiltzen da, herri bakoitzeko famatuez hitz eginez; militarrak, brigadierak, koronelak, santiago ordenako tenienteak, elizgizonak… adibidez, Elizondoz hitz egiten digu Pedro Mendinuetaz, Isteconea etxeko semea zena eta Santa Feko erregeordea eta Errege Armadetako Kapitain Nagusia izan zenaz, eta, horrela, Gartzain, Azpilkueta, Lekaroz…

Pertsonaia “ospetsu” horiek, batez ere 1650-1800 urteetakoak dira, guztiak jaunen semeak, aunitz “segundoiak” ziren eta seme nagusia etxaldea eta jabetzak bereganatzen zituenez, karrera erlijiosoa edo karrera militarra egitea bertze aukerarik ez zitzaienei geratzen.

Eta liburutxoa irakurrita, galdera bat datorkit burura! Zenbat urte daramatza haran honek militar batek, ministro batek, gotzain batek… eman gabe?  ba hori, nola aldatzen diren gauzak, kamarada! (eskerrak).

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Noticias y datosestadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburua (1890). Manuel Irigoyen Olondriz.

Read Full Post »