Kubako gatuna. Miguel María Zozaya Irigoyen

Joan den mendeko 80ko hamarkadaren amaieran, Erratzuko Iñarbil auzoko Etxenikea leinuetxe-jauregia saldu zun. Jauregia saldu aurretik, 20 artxibo-kutxa atera zituzten Etxenikea jauregiko beheko solairuan zegoen armairu handi batetik.

Kutxa horietan Zozaiatarren korrespondentzia pribatua zegoen. Zozaiatarrak, Iñarbilko jauregiaren jabeak bilakatu ziren, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarrak, Erratzuko Maria Juana Felipa Etxenike, Etxenikeako nagusia zenarekin ezkondu zenetik. Martin Josek, Iñarbilgo jauregia eta Etxeniketarren bertze jabetzak Kubako Zozayako maiorazkoarekin (ustiategia) lotuko ditu.

Zozayaren gutun pribatu horiek, arras baliagarria da Kuba uhartearen egoera ekonomiko eta militarra ezagutzeko 1868tik XX. mendearen lehen herena arte, Kubako bi gerren eta gerraondoen testuingurua zehazten dituzte, eta penintsula eta irlaren arteko lotura egiten zuten sare familiar, sozial eta politikoen berri ematen dituzte.

Zozaiatarrek 314 gutun bidali zituzten Kubara, Kubako beren ogasunen administratzaileek 363 gutun bidali zizkieten 1869-1909 bitartean, eta horiekin lotutako bertze pertsona batzuek, 61. Guztira 738 gutun zituen artxiboak, baina hoietako bat, soilik bat, bertze guztietaik nabarmentzen da.

Nabarmentzen den dokumentua, 1866ko gutun pribatu bat da (Habana, 1866-VI-14), eta José Irigoyen, Miguel María Zozaya irigoyenen (Garai hoietan Etxenikearen eta Kubako Zozaya maiorazkoaren jaun eta jabea) artzain ohiak idatzitakoa da. Irigoienek Habanatik jakinarazten dio zazpi ordainketa-letra igorri zizkiola Zozayak Kuban maiorazkotzat zituen hiru ogasunetan bildutako diruarekin. Deigarria da Irigoien artzainak Zozaya familia nola tratatzen duen gutunan; izan ere, bere gutunaren hartzailearen lehengusua zen, eta familiares hizkuntzan solaste (idazten) dio, hau da baztango eskuaraz!

“Alegueracenaiz asco Ardi mulzu ederra duzuenean eta senticendut ondo cerengatic hilzaizguizun orida ederrenac charrenetaric ilbaciren ecenpena asco izain, orida munduco leguea, faltaric andiena itentenac guatendira biajean”.

(Asko pozten naiz artalde ona daukazulako, eta barrenean sentitzen dut hil egin zitzaizkizula, ez da hori? onenak, okerrenak hil izan balira ez zatekeen hain pena handia izango, hori da munduko legea, gehien falta direnak bidaian joaten dira.)

historiadenavarraacuba. blogatik artutako irudia.

Idatzizkoa gehienbat gaztelaniaz bada ere (gutun komertziala da), euskarazko parrafo horretaz gain, euskarazko bertze hitz batzuk ere irakur daitezke, hala nola: aita, barride…

Eskutitzaren hartzailea Miguel María Zozaya Irigoyen da, Martín José Zozaia Mitxelena arantzatarraren biloba eta une horretan Erratzuko Etxenikea jauregiaren eta Kubako Zozaia maiorazkoaren jauna da.

Miguel María Zozaya Irigoyen 1822ko uztailaren 8an jaio zen, Erratzun, eta Juan José Tiburcio Zozaia Etxenike eta Maria Manuela Vicenta Silveria Irigoyen Dolarea (Erratzuko Bustinaga etxeko alaba) seme zen.

1845ean Baztan ibarreko alkatetza hartu zuen; 1847ko abenduaren18an Gobernuak alkate izendatzen du. Kargu hori 1853ko hasierara arte bete zuen, baita ere alkate izan zen bere Errazu herrian, 1863 eta 1864an Gorteetarako diputatu hautatu zuten Doneztebeko barrutian, 1881ean eta 1882an Nafarroako diputatu hautatu zuten. Horrez gain Miguel M. Zozaya Irigoyen Kubako uhartean (Matanzas) kokatutako Zozayako maiorazko finka garrantzitsuaren titularra izan zen. Nekazaritza finka handi hauek, «Soledad», «Bermeja», «San Miguel» eta geroxago « El Mulato» osatzen zuten . Guztiak 1776an erosi eta lotu zituen Arantzako Erregearena etxeko Martin Zozaiak, Migelen birraitona-osabak zena. Hau guztia, Miguel María Zozaya Irigoyen irudi garranzitsu batean bihurtzen da arlo sozialean (gizartean), ekonomikoan eta politikoki.

Politikari dagokionez, liberala eta karlisten aurkako izan zen. Bere aita, Juan José Tiburzio, hurbiletik bizi izan zuen lehen gerra karlista, eta Baigorrira (Iparraldera) familiarekin joan zen, Zumalakarregiren diru-eskaeretatik ihes egiteko. Zozaya familiak karlistengatik gerra pairatu zuen: Ana Franziska Zozaya, Miguel M.ren arrebakartzela kartzela eta 333 pesokoeta erreskatea.
Ana Francisca Zozaya, Miguel M.ren arreba, eta Miguel José Gastón de Iriarte Dolarearen (Ana Franciskaren senarra) heriotza, 1837an gerran.

Lehen karlistada amaitu zenean, Miguel M.k 17 urte zituen, baina ez dago Don Carlosen aurka konbatitu izanaren inolako ziurtasunik. 26 urterekin Baztango Haraneko Alkate da eta 1848ko irailaren 25ean, Isabel II.ak, bere Estatu ministroaren bitartez, Isabel Katolikoaren Errege Ordenako zaldun izendatu zuen (titulua 1.000 erreal balio zuen), 1946ko abuztuan Nafarroan gertatutako matxinada karlistaren aurretik eta biztartean egindako zerbitzuengatik, Nafarroan, altxamendu hori berehala baretu zen eta gerra hau (Katalunian 1849ra arte gogor iraun zuena) Euskal Herritik kanpo 2. karlistada bezala ezagutzen da.

Diputatu Gise liberal moderatutzat jokatzen zuen, foruaren defendatzailea zelako eta iraultza erradikalaren aurka zegoelako. 1868ko iraultzatik aurrera (La Gloriosa deitua, Isabel II.a Espainiakoa tronutik kendu eta Amadeo I.a Saboiakoa, errege izendatu zuena) Karlismoa, neurri batean, desengainatutako moderatuez elikatu bazen ere, Zozaya ez zen karlistengana edo tradizionalistengana hurbildu. Eszena politikotik desagertu zen, baina 62 urterekin berriro urbildu zen politikan eta Borbondarren zaharberritzearen linea Alfonsinaren alde jo zuen.

Bertze arloetan Berrio, nahiz eta Miguel M. Zozaya maiorazkoaren titularra egiten denean, uharteko 243 jabeetako bat izango da, eta egonkortasun ekonomikoa, kapital eta errespetu sozial handia izan (XIX. mendearen hasieran, Kuban, abeltzaintza nekazaritzarekin ordezkatu zen, arrakasta handiarekin; Kuba, azukre-kanaberaren laborantzarekin arras aberatsa da), eta prinzipioz ogasun horren urteko kapitalak aberriratu; familia mantentzeko, Errazu parrokia eta herriari laguntzeko, eta bertze ongintzazko lan batzuk egiteko, denborarekin, berak eta bere seme Pedro Victorianos muturreko egoerak izando dituzte arlo ekonomikoan eta pertsonalean.

Personalean Bere alaba Gumersinda 1878an 22 urtekik hil zen, bertze alaba, Maria Dolores oso gaixorik zegola ( Parisen ibili ziren bi aldiz alaba sendatzeko) 28 urtekin, Manuela Ramon jaio zen egun berean hil omen zen eta baita ere emaztea hiltzea ikustea tokatu zizaion. Martin Zozaya, Miguel Mariaren osaba, Kubara joan zen familiaren jabetzak aitortzera eta 1883ko abenduaren 25ko data buen gutun baten arabera hil egin zuten». Guzti hau, Kubako haziendetako administratzaileekin izandako arazoekin eta Kubako guerrekin batera gertatu zen.

Jabe bezala, administratzaile txarrak, uzta txarrak eta kolonoen zorrak jasan zituen, administratzaile hauen arduragabekeriagatik kobrantza osoa ez zen behar zen erdira iristen.

Miguel María Zozaya Irigoyen 1895eko irailaren 15ean hil zen, eta haren semea Pedro Victoriano Zozaya Maritorena ( ama, Iruritako Micaela Maritorena) izan zen oinordekoa eta azken gerra eta gerraostea hondamendi ekonomikoa izan arren Zozayako diru-sarrerentzat (1896-1899), 1902aren ondoren gora egin zuten kopuru handiak lortuz eta ekonomikoki berreskuratu izan zen. Politika aldetik Pedrok aldaketa politikoa izan zuen tradizionalista egin zen, karlismotik gertu egonda.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

EL IDIOMA VASCO BAZTANÉS EN EL ARCHIVO DE LA FAMILIA ZOZAYA. Historia de Navarra a Cuba. 2010

El «Moderantismo» político en Navarra: Miguel M.a Zozaya Irigoyen. Jose Fermin Garralda Arizcun. Príncipe de Viana. ISSN 1137-7054, 15. zk, 1993.

Kubako Zozaya ustiategiak 1868tik 1909ra. Iturri berriak. Jose Fermin Garralda Arizcun. Príncipe de Viana lxxx. urtea. 273. zk.  2019ko urtarrila-apirila.

Palacio Etxenike (Iñarbil, Erratzu). .Antzinako.org.

Read Full Post »

Gregorio Zabalza Olaso eta mapa interaktiboa.

Duela gutxi (2023ko martxoan), Historiaren Errege Akademiak (Real Academia de Historia) dibulgazio-helburuak dituen mapa interaktibo bat duen webgune bat ireki du. 150.000 erreferentzia geografiko eta biografiko dituen informazio-iturri handi bat dela erran daiteke, historia “hispanikoaren” benetako Google Maps bihurtuz. Nahi den eskualdean, herrian… zooma egin daiteke, eta txintxeta batekin markatuta badago, sakatzean koadro bat irekitzen da, aerlaitz desberdinak aurkituz: jaiotzak, heriotzak eta gertaerak.

Bertzalde, mapa interaktibo hori bilaketa-sistema aurreratu batengatik nabarmentzen da. Bilatzaile batean ohikoa den bezala, hitz gakoak sar ditzakegu, hala nola pertsonaien izena, gogoratzen dugun borroka baten lekua, edo, bertzerik gabe, biografien, gertakarien, aldien edo lekuen arabera iragazi.

Zomma egiterakoan eta gure eskualdera hurbiltzean, txintxeta ugari ikusiko ditugu. Pixka bat kuxkuxeatzean, ikusiko dugu agertutako pertsonaia historiko guztiek ez dutela zertan herrikoak izan behar, ezta bertako pertsonaia hitorikoak eta guttiago, euskal kulturako personai ezagunak. Agertzen diren pertsonaia historikoak hispanismoarekin lotura dute.
Jar ditzagun adibideak;

Saran, Martín Alberto Palacio Elissagüe arkitektoa agertzen da, Saratar honek Madrilgo Atochako geltokiaren eta Bilboko Bizkaiko zubiaren (munduko lehen puentetransbordadorea) egilea izan zen. Baita ere Pedro de Aguerre Azpilicueta “Axular” ageri da. Askainen; Isabel Dato Barrenechea da personai historikoa, Madrilgo Datoko dukesa honek iparraldeko herrian zendu eta lurperatua izan zen. Beran; Caro-Barojatarrez gain, Vizente Gonzalez Moreno general Karlista agertzen zaigu (Moreno Urdazubi eta Bera artean hil zuten Nafarroako karlista batailoi menderakaitz batzuek). Lesakan, Fermín de Marichalar Arano jauntxoa eta Jorge Macazaga konsula dira mapa nabarmentzen dutenak. Etxalarren bertzeak bertze Miguel de Zubiría Merkatari tratularia eta Santo Domingoko alkatea (egungo Dominikar Errepublika), Manuel Aznar Zubigaray, Espainako Aznar presidente ohiaren aitetxia. Arantzan ageri zaigu Juan Bautista Irisarri Guatemalako independentziarekin zerikusia zaukan merkataria, Francisko Almandoz militarra…Ituren; Juan Vizarrón Aranibar Kadizen merkataria, Zubietan José Francisco Goyeneche Juanmartiñena, Doneztebe; Gerónimo de Uztariz, Tomás Echavarri Ostiz pianista eta Juan Antonio de Urriza konsula. Donamarian Juan Francisco Aguirre Uztáriz marinela eta exploratzailea, Narbartem hainbat Uztariz familiako kideak eta José María Lacoizqueta apaiz botanikoa, Zugarramurdin Juan Francisco Aguirre Uztáriz finanza gizona…eta Baztanen, antzekonparezido, doike!

Mapa honetan agertzen diren baztandarren artean, aunitz blog honetan landu izan dira jada, baina bertze batzuk aurkikuntza bitxiak izan dira, Gregorio Zabalza Olaso Arizkundarraren kasua bezala

Arizkunen jaio zen 1829an, eta zuzenbidea ikasi zuen Madrilen. Bere ideologia politikoa zeinu aurrerakoiko liberalismoarekin identifikatzen zen.
1869ko urtarrilaren 15eko hauteskundeetan, gizonezkoen sufragio unibertsaleko lehen hauteskundeetan, Iruñea eta Agoizko barrutietatik Gorte eratzaileetarako hautagai izan zen Komite Liberal-Foruzale-Monarkikoaren izenean, baina garaitua izan zen. Batzorde horrek bakearen eta foruen bandera, Nafarroako autonomia eta independentzia ekonomiko-administratiboa jaso zituen. Era berean, erlijio-tolerantziaren alde agertu zen, karlisten jarrera politiko eta ideologikoei aurre eginez.

1871ko martxoaren 8ko hauteskundeetan Baztango barrutian aurkeztu zen eta 5352 boto-emaileetatik 2635 lortu zituen. Ondorioz, Eusebio Múzquiz (Elizondo) hautagai karlistari irabazi zion. Hala ere, Muzkizek irregulartasunak salatu eta protesta egin zuen, boto-zenbaketaren prozesuko irregulartasunak azalduz. Zigan, Oronozen eta Almandozen hainbat protesta aurkeztu zituzten karlistek, mahaiaren eraketan irregulartasunak egon zirelako. Azkenik, Kongresuak Zabalzako diputatuaren akta onartzea erabaki zuen. Gregorio Zabalzak Savoiako dinastiaren zilegitasuna eta 1869ko Konstituzioan jasotako printzipio konstituzionalak aldarrikatzen zituen.

1879an Sagasta buru zuen alderdi liberal-fusionistarekin lotuta zegoen. 1881eko abuztuaren 21eko hauteskundeetan, Iruñeko barrutitik aurkeztu zen (Baztango barrutia desagertu zen eta Iruñekoaa sartua izan zen), eta diputatu hautatu zuten 2958 botorekin. 1881eko urriaren 20an, karguaren zina egin eta eserlekua hartu zuen. Bere kudeaketa parlamentarioa Tarazona-Tutera trenbidearen eta udalerrien banaketarekin lotutako gaietara mugatu zen.
1883ko azaroaren 3an, Bartzelonako gobernadore zibil izendatu zuten, eta kritikak jaso zituen prentsarekin eta joko-etxeekin toleranteki agertu zelako.

1886ko ekainaren 27an Cadizeko gobernadore zibilaren agintaldia hasi zuen. Han, prentsak ustelkeria eta hertsapena (coakzioa) leporatu zizkion. Ikerketak frogatu zuen zuhurtziagabekeria izan zela kudeaketan. 1887ko uztailaren 21ean kargua utzi zuen eta horrekin amaitu zuen bere karrera politiko-administratiboa. Historia Hispana webgunearen biografian ez daageri noiz eta non hil zen politikari arizkundarra

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

Gregorio Zabalza Olaso. Historia Hispánica- Real Academia de la Historia.

Gregorio Zabalza Olaso. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

Comportamientos Políticos en Navarra durante la Restauración:
Las Elecciones Generales
entre 1876 y1890. Cesar LayanaIlundain-en Tesis doctorala. Universidad Publica de Navarra.

Read Full Post »

Juan Antonio Etxabe (Lehenengoa).

Barkatuko didazue, baina oraingoan nire familiari buruz arituko naiz, nire amaren aldeko familiari buruz, nire aitetxixar (birraitona) Juan Antonio Etxabe Guesalaga eta nire amatxixar (birramona) Juana Magirena Igoa buruz, hain zuzen ere.

Gogoan dut, haurra nintzenean, Pirrintenea etxean dagoen gaur egungo Txokoto Taberna, Etxabe taberna bezala ezagutzen zela eta Etxabe-Maguirena familiak taberna hainbat hamarkadatan gobernatu izanak tabernari izena ematen zion.

Aiako Goienetxea etxea, Argfazkia Etxabe familia.

Jose Antonio Etxabe Guesalaga, 1895eko azaroaren 9an Aiako Goienetxea etxean jaio zen, hamar anaiaren zazpigarrena da (horietatik bortz, hiru urteak bete baino lehen hilko dira).1 905ean, bizi ziren bortz anaiek Egia auzoko Gorriaran Berri baserria jaso zuten aitetxiren (aitaren aldetik) jaraunspen gisa. Lau urte geroago aita hil omen zen eta lurrak jaso zituzten Aian. 1914 inguruan, bi anai zaharrenek 12.000 pezeta jaso zituzten ( jaraunspenaren beraien zatia) eta Arjentinara emigratu zuten. 1918ko irailean ama hil zen eta lau egunera Candido anaia txikia, dirudienez, karrotilluez jota hil ziren (gripe española).

Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jasoko dute (Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen Beraz, familiaren jaraunspena Juan Atonio eta bere arreba Martina Josefa Etxaberena jkasoko dute (Martina Josefa Donostiako Loiola auzoko Irigoien baserriko Domingo Astiazaranekin ezkondu zen). Argentinara emigratu zuten anaiek herentziaren herena jasotzen dute. Oinordetza hainbat baserrik (Jonsaunsoro, Gorriaran, Gorriaran berri, Irureta Haundia, Goienetxe eta Olasoro) eta Aian inguruko zenbait lurrek osatzen dute.

Emigratutako anai-arrebei beren zatiak erosi ondoren, herentzia oparoa Juan Antoniorengan eta Martina Josefa ahizpa zaharrenarengan (bi urte zaharragoa) kontzentratuko da.

1923an Juan Antoniok, bere koinatu den Domingo Astiazarani oinordetzan hartutako ondasun guztiak harekin hartutako 25.000 pezetako zorra kitatzeko, salduko dizkio. Zorra ekendu ondoren, 1924an negozioak egitera Baztanera etorri zen (dirudienez, Arraiozen bizi den osaba baten biez), eta urte horretan bertan Iruña-Mugairi-Elizondo arteko posta zerbitzua enkante bidez eskuratu zuen .

Urte horretan bertan Juana Magirena Igoa zigatarrarekin ezkondu zen eta hurrengo urteetan lau seme-alaba izanen dituzten (horien artean nire amatxi Martina).

Juana Magirena Igoa eta Juan Antonio Etxabe Guesalaga beren ezkontza egunean. Argazkia, Etxabe familia.

1933ko uztailaren 10ean, Nafarroako garraio-batzordeak Iruñea eta Elizondo arteko bidaiari eta merkantzien garraioaren emakida eman zion, eta geroago, Baiona-Elizondo linearen emakida izan zuen. Famili sosadun bat zen, uda Donostian igarotzen zuena, eta inoiz ez zen haragia falta mahaian (sosa autobusen negozioa eta kontrabandua ematen zien), baina… denbora gutxian dena aldatuko da.

1935eko abenduaren 30ean, bidaiariak eta salgaiak garraiatzeko emakida (kontzesioa) eta bidaiarientzako hiru ibilgailu saldu zizkion Baztanesari 42.500 pezetaren truke, baita posta arruntaren kontzesioa (emakida) ere. Salmenta hau baino egun batzuk lehenago, Chevrolet markako bidaiari-auto berri bat matrikulatzen du (NA-4673), eta berarentzat gordeko du. Ibilgailu hori, militarren altxamenduan 1936ko uztailaren 3l konfiskatuko zioten, eta ez zen autobus hortaz gehiago ja jakinen (1938an erreklamatuko erranez bere lanerako behar zuela).

Behin faxistak eta karlistak bailarako jaun eta jabe zirela, bertze Baztandar batzuekin batera Juan Antonio atxilotu zuten (fusilatuak izateko hogei bat izen zituen zerrenda bat bazen), baina Elizondoko Andres Belzunegi apaizaren bitartekaritzari esker, gertakaria gauzatzea ekidin ahal izan zen. Familian erraten da (Maria Dolores Ladera. Juan Antonioren errainak kontatua) apaizari esker on gisa, Juan Antoniok urrezko kopon bat eman zuela Elizondoko elizarako.

Gerrako urteetan, negoziorik gabe, bidaiari-ibilgailurik gabe (Elizondo Baiona ibilbiderako) eta, ondorioz, kontrabandotik aldenduta, familiaren ekonomiak okerrera egin zuen, eta Etxabe izeneko taberna bat gobernatzea bertzerik ez zuten izan. Taberna horrek ostatua zuen ere eta Txokoto auzoan zegoen, Pirrintenea etxean hain zuzen. Alokatutako lokal bat zen, maisterrak bihurtu ziren eta gainera tabernak arazo larri baten bat emanen zien. Behin baino gehiagotan, Juana Magiarena ohartarazia izan zen, Baztanen zeuden preso errepublikanoei (batzuei) janaria emateagatik eta haientzat gordetzeagatik.

Horrez gain, tabernako lanak eta familiko atsekabe baten bat, Juan Antonioren edariarekiko zaletasuna haunditzen zaio eta 50eko hamarkadan tabernako erregeordetza utzi beharko dute alkoholarekin arazo larriak zituelako.

Hamarkada horretan Elizondo utzi eta Zigan (Juanaren sortetxea), Lekarozen biziko dira, denborarekin Elizondora itzultzeko Antzanborda auzora eta han bizi izanen dira bere azken egunak artio.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Historia de la familia Echave”. Patricia Perochena Echave.

Read Full Post »

Apirila, Amaiurko batailaren hasiera

1522ko uztailan Amaiur-ko Gazteluan gertatukoaz (gaztelarrek gaztelua sitiatu eta hartu zutela) 500 urte beteko dira eta urtean zehar urteurren hori gogoratzeko hainbat ekitaldi eta ospakizun antolatuko dira. Eta hoietako lehena Asisko Urmenetaren ‘AMAIUR! LIBERA STATE’ komikia argitaratzea izan da (Amaiurko Gaztelu elkartrea sustatua).

Album horretan, Asiskok aztertzen ditu konkista-gerla haren kronologia eta okupazioaren makineria 1512tik 1522ra bitarte, bai eta inbasioaren kontrako erresistentzia epikoaren personaiak, batzuk arras ezagunak: Jakue Belatz Medrano, Xabierreko Jauna, bere anaia Johanes Azpilkueta, Bitor eta Lobia Maulekoak, Johanes Arremiritz Bakedao, Johanikot Arberoa…eta bertze batzuk (bederen neretako); Petri Arazuri espioa, Martin Labari ezkutaria, Laurentxina Salaberri andrea, Jakme Beltza…. Eta justu, azken bi pertsonai historiko hauekin hasten da Asiskoren obra.

Aurkezpenaren kartela

Laurentxina (komikian Asiskok iragana eta Gerona asmatu dio) Amaiurren obretan lan egin zuen emakume ugarietako bat izan zen, hargin, arotz eta peone maisuekin batera. Ordainpeko zerrendetan Laurentxina Salaberria bezala hainbat emakumen izena aurkitzen ditugu; Maria Bortari, Nabartto Elizalde, Graziana Irigoien, Maria Etxebertze, Khaterina Arretxe, Johana Pezoinarte, Mari Jhoan Perikorena… inguruetako bizilagunak ziren eta urmaelerako (aljibea) ura igotzen, egurra, harria, lurra eta harea eramaten, lubakiak garbitzen aritzen ziren eta 1522ko suntsiketan, harresiak eraisten laguntzen ere ibiliko ziren.

 Badakigu 1521eko irailean, Nafarroako erregeen aldeko tropek gaztelua berreskuratu baino lehentxeago, 70 emakume zeudela gotorlekuko obretan lanean, eta gizonena baino jornal txikiagoa ordaintzen zitzaiela.

Albumaren lehen orrietan Laurentxina eta bertze emakumeak Jakme “beltza“-rekin solasean hasten dira. Jakme hau (abizena ez da jakinna) historiara “Jorge Amaiurko Beltza” bezala igaro den arraza beltzeko gizon bat zen. Baionatik etorritakoa zen eta Amaiurko gazteluan Borrero gise aritzen zen. Ezin du gaztelaniar (espainar) soldaduak exekutatu hauek bere emperadoreari fidel ari baitira, baina Nafarrroako traidore deklaratuei bere eskuetatik pasten ahal dira. Gaztelua eroritakoan ihes egitea lortu zuen, baina handik egun batzuetara espainiarren patruila batek harrapatu zuen Donezteben. Iheslariak koartada bat asmatu zuen, baina bere larruzko tonuarekin oso zaila izan zizaion engainatzea. Bahitzaileek “Amaiurreko beltza” zela erabaki eta preso eraman zuten. Frantziako erregearen subditoa (menpekoa ) zenez, seguaski esklabo izatetik libratuko zen.

Komikiko Atala bat “galeria” izena du eta bertan, gure historiaren pasarte honetako protagonista eta parte-hartzaile aunitz izendatzen deskribatzen dira, Laurentxina eta Jakme Beltzaren kasu bezala. Atal honen (liburuko seigarrena) kontzeptu grafikoa eta burutzapena Helena Xurio Arburua Zugarramurditarra egin izan du.

Asisko Urmenetaren Amaiur, Libera State komikiaren bineta bat

Asisko Urmenetaren komiki-albumaren aurkezpena apirilaren 16ean Amaiurren burutu zen. Eta justu apirilan, baina duela 500 urteko apirilean, Amaiurko Gazteluaren aurkako balizko eraso baten lehen berriak iristen hasiko dira.

Apirilaren 5ean Bittor Mauleonek, Zigan dagoena haranerako sarbidea kontrolatzen duten nafar tropekin, gutun bat bidalko dio Amaiurreko gaztelukoi alkaidea den Belatz Medrano kapitainari . Gutunan, Iruñetik zetorren informazio da eta bertan erraten dio gaztelaniarrek hiria gotortzen ari dela eta gaztelatik garia eta garagarra ekarri dutela, gaztelarren tropa etorrera espero zelako. Armatzen ari diren seinale argia.

Apirilean ere Xabierreko Míguelek, bere Elizondoko postutik, gutun bat bidali zion Belatz kapitainari, Iruñetik Baztandik igarotzen diren ardo-gurdiak geldiaraztea komendatzen dio, peoien artean espioiak zeudela susmua du. Martxotik Gaztelaniarren bi konpainia, indartsu egin dira Doneztebeko elizan eta Agorreta etxean. Apirila eta ekaina bitartean, Xabierreko jaunak Elizondotik Doneztebeko gaztelaniar posizioei eraso zien.

Apirilaren 19ko gutun batean, Nafarroako Enrike II.a erregeak Jakue Belatz Medranori (Gazteluko alkaidea) jakinarazten dio Bortzirietako, Baztango lurretako eta Malerrekako (Doneztebeko Lerin dokumentazioetan) biztanleek omenaldia eta leialtasuna eskaini diotela. Beraz, bere menpekoei (subditoak), ongi tratatuak izatea nahi du.

Apirilaren amaieran, Iruñetik abisuak jasotzen hasi ziren, gaztelar ejertzito handi bat biltzen ari zela Nafarroako iparraldeko lurrak erasotzeko.
Apirilaren 25ean, Gartzia Etxauzek Belatzi idatzko zion, erranez, gaztelarrak Gaztelan egiten ari den armada handi batekin euren aurka eginen dutela gutxien espero dugunean.

-“Nik sentitu ahal izan dudanaren arabera, lehenik zure kontra etorriko dira. (Erranen dio).

Gutun jarraitzen du jakinaraziz Iruñera 30 arkabutz ekarri dituztela eta etxeak irinez eta gariz betetzen ari direla armada hundi hori elikatzeko.

Albisteek iristen jarraituko ziren eta alarmak prest egotea eskatzen zuen. Hemendik aurrera Amaiurko alkaidearen eta Zigako eta Doneztebeko posizio aurreratuetako agintarien arteko gutunak oso ohikoak izanen dire.

Apirila (1522-koa) Amaiurko batailaren hasiera izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

Amaiur, Libera State. Asisko Urmeneta. Amaiurko Gaztelu elkartea, Herrima, Gure Berriak eta Erroa argitaletxeak. 2022.

Amaiur. Centro Arqueológico de visita. Amaiur Gaztelu Elkartea. Aranzadi Zientzia Elkartea.2020.

El Castillo de Amaiur a raves de la historia de Navarra. Sagredo, Iñaki. Pamiela. 2009.

Read Full Post »

Erro kraterra.

Erro, Ilargiko talka-krater bat da, Ilargiaren ekialdeko gorputz-adarretik haratago dagoena, ezkutuko aurpegian. Ipar-mendebaldean Mare Marginis eta mendebaldean Mare Smythii lotzen dituen lautada irregularraren ekialdeko zerrendan dago. Ilargi-azaleraren zati hau Lurretik ikus daiteke librazio onuragarrietan. Hala ere, une horietan ere ezin da xehetasun handirik ikusi, ertzek zentroaren ikuspegia oztopatzen dutelako. Erro kraterra 63,75km-ko diametroa du eta 1,2 km-ko sakontasuna. Izena, Luis Enrique Erro Soler astronomo mexikarraren omenez izendatu zuten.

Argtazkia. NASA (Wikipedia)

Luis Enrique Erro Soler 1897ko urtarrilaren 7an Mexiko Hirian jaio zen eta mexikar astronomo eta idazle ezaguna izan zen, Luis Erro Berasategi eta Filomena Soler senar-emazte emigratzailen semea izan zem

Astronomoaren aita, Luis Erro Berasategui, baztandarra zen eta Mexikora iritsi aurretik, Baztango bailaratik irten zen XIX. mendearen amaieran eta denbora bat eman zuen Katalunian. Leku horretan ezagutu zuen Filomena Soler, bere emaztea izango zena. Baztanen egurgile eta eskupilotako pilotari ezaguna zen, Mexikora emigratzeko dena utzi zuen ofizioa eta afizioa.

Mexikon, Morelosko estatuko azukre-etxalde bateko administratzailea izan zen, eta, ondoren, meatzari gisa dirutza lortzea saiatu omen zen (meategi baten jabea). Baina meategiko betak ez zuen inoiz topo egin, eta saltzea erabaki zuen. Morelia utzi eta emaztearekin Mexiko Hirira bueltatuko dira.

Erro baztandarrak 1920 inguruan hil zen Mexiko Hirian, Baztanera itzultzeko nahia bete ezinik.

Luis semeak, Morelian egin zituen lehen ikasketak, eta Ingeniaritza Zibila, Jurisprudentzia, Matematika Garaiak, Historia eta Greko Klasikoa ikasi zituen Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoan (unam).

Luis Enrique Erro Soler. Argazkia elem.mx

1916an Gladios aldizkaria sortu eta zuzendu zuen, 1916 eta 1917 biztartean Marrazki eta Pintura irakaslea izan zen Arte Industrialeko Eskola batean. 1923an Adolfo de la Huertaren matxinadan parte hartzea leporatu zioten, beraz Kubara erbesteratu behar izan zuen. 1927an, Mexikora itzuli zen, ekonomista gisa lan egin zuen, eta politikan sartu zen. Batasuneko Kongresuko diputatu federala izan zen (1934-1936), eta lehendakaritzako kontseilaria (1935-1955). Legegintzaldia amaitzean, Parisera joan zen diplomatiko gisa. Astronomia eta Fisika ikasketak egin zituen; Harvardeko Behatokiko ikertzaile gisa lan egin zuen eta The Harvard College Observatory Bulletins-en kolaboratu zuen. 1941ean Astrofisikaren Behatoki Nazionala sortu zuen Tonantzintlan (Puebla), eta bertako zuzendaria izan zen 1950era arte.

Bihotzeko arazo larri baten ondorioz, zenbait astez barneratu zuten, baina egoera aprobetxatu zuen “Los pies descalzos” eleberri ospetsua idazteko. Bere obra idatzi ondoren, Luis Enrique Erro 1955eko urtarrilaren 18an hil zen, 58 urte zituela.

Luis Enrique Erro Soler, eleberrigile, astronomo eta matematikaria, politikaria eta humanista ere izan zen; kulturaren bidez unibertsaltasuna lortu nahi izan zuen. Bere eleberri bakarrean, “Los pies descalzos” izenekoan, gizarte-arazoez interesatu zen, kasu honetan Morelosko estatuko nekazariaren esplotazioaz, diktadura porfiristaren pean. Astronomiari egindako ekarpen ugarien artean hogei izarren aurkikuntza dago.

Luis Enrique Erroren lan astronomikoak nazioarteko errekonozimendua merezi izan zuen, ez bakarrik bere garaian, baita gaur egun ere; izan ere, Nazioarteko Astronomia Batasunak, hil ondorengo omenaldian, bere izena erabili zuen Erro ilargiaren kraterra izendatuz. Institutu Politekniko Nazionalak, hil ondoren, Luis Enrique Erro Planetarioa altxatuz ere omenduko dio, planetario ponen funtzio nagusia Mexikoko gazteei astronomia irakastea delarik.

Post hau egiteko erabili den materiala:

Agustin Otondo Dufurrenaren “Diccionario historico biografico del Valle de Baztan” . 2002 Nafarroko gobernua.

Luis Enrique Erro. http://www.elem.mx. 1993

Luis Enrique Erro Soler. Wikipedia.

Read Full Post »

Miguel Muzkitz, ogibidez ministro!

Gezurra dirudi arren, Madrilen ministro karguan denbora gehien iraun duen ministroa, baztandar bat izan da, hain zuzen ere Miguel Muskiz Elbetearra! hemezortzi urte eta bederatzi hilabetez Ogasun ministro eta bortz urtez Gerra ministro izan zena.

Muzkitztarrak Ultzamako Arraizen dute jatorria. Migelen aita, Pedro Muzkitz, Arraizen bataiatu zuten 1688ko ekainaren 2an, eta hemengo familia tipiko bateko bigarrena zenez (non seme zaharrenak etxea eta ia ondare guztia heredatzen zituen) Arraiztik atra eta Elbete herriko Catalina Goienetxe Ginkerrenarekin ezkondu zen, eta Elbete bertan finkatu zuten beren bizilekua. Bikote hontaz, 1719ko urtarrilaren 15ean, Elbeten jaio zen Miguel.

Nerabe zela, gurasoek Alacantera bidali zuten, Juan Goienetxe y Ginkirrena (Elvetea, 1689) amaren aldeko osabaren zaintzapean. Honek Estatuko Administrazioaren munduan sartu zion, Alacanteko Tabakoaren Errentaren administrazioan betetzen baitzituen bere eginkizunak.

Hamazazpi urte zituenean, Madrilen zegoen eta gorteko lehen lana, Torrenuevako markesaren burtsako morroiarena (pajea) izan zen, Torrenuevako markesa Ogasuneko estatu-idazkaria (ministroa) zen. Cabarrusek, (Baionako garaiko finantza gizon garranzitsua) Torrenuevari buruz erran zuen; ” bere ministerio laburran egindako gauz onena Elbeteko gazte horri emandako babesa izan da“. Harrezkero, hainbat ministroren itzalpean igotzen joan zen: Iturralde (Arizkun 1674-1741), Montenegro Berdeak, Campillo, Senatua, Valparaiso eta Esquilache. 1739an 5. ofizial izendatu zuten, 1748an 3. ofizial, 1754an Ogasuneko Idazkaritzako ofizial nagusi, eta 1766an Esquilache kargutik kendu eta gero ministro!. Guztira berrogeita bederatzi urte eman zituen Ogasun Ministerioan.

Miguel Múzquiz Goyeneche politikari eta aristokrata baztandarraren erretratua. Francisco Goya (wikipedia)

Ogasun ministro izendatu baino urtebete lehenago (1765), Karlos III.a erregeak bere alaba, Maria Luisa infanta, Leopoldo artxidukearekin (Austria inperialako enperadore izango zena) ezkontzera eramateko enkargua egin zion. Bederatzi ontziko eskuadra bat martxan jarri zen, “Rayo” itsasontzian infanta eta Elbetearra ontziratu ziren. Genovara iritsita, Austriako enperadoreen enbaxadoreari eman zion infanta. Itzuleran bertze printzesa bat ere ekarri zuen, baita ere Maria Luisa izenekoa baina hau Parmakoa! urte berean Karlos IV.a Koroaren oinordekoarekin ezkonduko zena.

Bidaia hartan Austriako Maria Teresa I.a enperatrizak berak “Villar de Ladrón” markes titulua eman zion Migel Musktzi.

1767an, Sierra Morenaren jendeztatzearen (birpopulaketa) errege-proiektua onartu zen, eta Miguel Múzkitzek gainbegiratu egin zuen. Egitasmoa Andaluziako Errege Bidean hutsik zeuden eremu handiak populaztea zen, bidea erabiltzen zuten pertsonen eta salgaien trafikoaren segurtasuna errazteko helburuarekin (batez ere bidelapurren arriskuena). Horretarako, Europa erdialdeko kolono katolikoak ekarri ziren, batez ere alemaniarrak, flandestarrak eta suitzarrak. Herri berriak eraiki ziren, horien artean Muzquia izenekoa, Miguel de Múzquizen omenez. Gaur egun herri hori Guarromán (Jaenen) du izena.

Baina Miguel Muzkitzen lanik handiena, zalantzarik gabe, 1782an Banco de San Carlos fundazioan izan zuen papera da, ondorengo Banco de España izango zena (Cabarrus eta Campomanesekin batera).

Bankua sozietate pribatu bat zen, bere akzioak zituzten erakunde eta subjektu partikularren jabetzakoa. Banku publikoa ez zen arren, Koroaren babesa zuen, eta estatuarekin harreman finantzario estuak zituen. Bere eginkizun nagusia Estatuarekiko zorrak islatzen zituzten benetako txartelak berehalako eskudiru bihurtzea zen.

1780an Gerra ministro izendatu zuten. Espainiako monarkia absolutuan lehen aldia izan zen zibil bati Gerrako Idazkaritza ematen zizaiola. Menorca berreskuratzean Ingalaterraren aurkako ekintza militarrei aurre egitea egokitu zitzaion, baita ere Gibraltarreko blokeoa, Aljeriarako espedizioan eta Floridako Estatu amerikarraren independentziako gerran.

Villar de Ladrón markesatuaz gain, 1783ko uztailaren 2an Errege Bulegoak sortutako Gausa konderria lortu zuen, Moresko  bizkonderri batera.

Miguel Muzkitzen armarria, Gausa Dorrea errota gotortuan, Sagunton (Valentzia). Argazkia wikipedia.

Ogasuneko Idazkaritzan egindako ibilbidea negozio pribatuekin uztartzen du. Fernando VI.a erregearentzako kontakto zuzena duenez, 1755ean etxeak, errotak eta ustiapen-eskubide esklusiboak dituzten lurrak erosiko du. Horrela, Valentzian eta Cuecan eraikinak eta lurrak erosi zituen. Gausan (Valencian) Saguntoko harresiaren azpian, errota bat eraikiarazten du. Errota horrek bizileku gisa ere egiten du eta armarria jartzen dio. 1775etik, Sagunton, Muzkitzen armarria (Baztango xakearekin) ageri da.

Olibadi, mahasti, lehor eta baratzeko nekazaritza-ustiategietara ere sartzen da, eta Albuferan arrozaren laborantza bultzatuko du.

1785eko urtarrilaren 21ean, Miguel Madrilen (El Pardon) zen du zen, 1749tik Maria Ignacia Clemente Leozyrekin ezkonduta zegoen, eta lau semen eta alaba baten aita izan zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

Miguel de Múzquiz y Goyeneche. Real Academia de la Historia webgunea.

Miguel Muzkitz. wikipedia.eus.

Muzquiz Goyeneche, Miguel de. Auñamendi Eusko Enziklopedia

Read Full Post »

La Vasconia (Mexikoko okindegi zaharrena).

Vasconia euskal komunitate kultural eta antropologikoa izendatzen duen termino kultural, politiko eta antropologikoa da. Konnotazio ezberdinak izan ditu une historikoaren arabera, eta oro har eskuarazko “Euskal Herria” terminoaren baliokidea da.

Mexikon (D.F.-en), Vasconia, ogiaren sinonimoa da eta 150 urte baino gehiagoz mexikarren zapore ezaguneetako bat izan da. XIX. mendean Mexiko Hirian 30 inguru okindegi zirenean, 1890erako, baztandarren etorrerarekin, okindegi kopurua hirukoiztu egin zen (Baztandarrek gari erroten eraikuntzan eta okintza industrian nabarmendu ziren).

La Vasconia, garai hartan ireki izan ziren okindegi horietako bat da, zehazki 1870an (fundazio datarik egon ez arren, negozio honekin lotutako dokumenturik zaharrena 1870eko erregistro komertzial bat da) eta jabea izanda Pablo Iriarte elizondarrak.

XX. mendearen hasieran, Marzelino Zugarramurdi Etxenike arizkundarraren eskuetara pasa zen okindegia, eta honek, “La Vasconia” izena emateaz gain, gaur egun den okindegi izatea eragin zuen; Mexiko hiriko okindegi (gozotegi) onena!.

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Marzelino Zugarramurdi 1882ko otsailaren 18an jaio zen Arizkunen, Franzisko Zugarramurdi arizkundarraren eta Anizko Franziska Martina Etxenike-ren semea zen. Gaztea zela Mexikora emigratu zuen, han ogia saltzen hasi zen Pablo Iriarteren lokal txikian, Bezeroei gehienez 30 pieza eskaintzen zizkien. Berak nagusia izan zenean, produktuen kalitatea, aurkezpena eta zaporea zirela eta, ospea azkar handitu eta zabaldu zen. Lokala haunditu zuen eta gaur egun, 700 metro karratu ditu. Ogiak, pastelak, gozokiak salduz gain kafetegia eta jatetxea ditu. Okindegia Mexiko Hiriaren erdigune historikoan dago, erregeordearen garaiko monumentu arkitektoniko batean, Tacuba eta Palma izkinan).

Marcelino, La Vasconiaren jabea izateaz gain, Braulio Iriarte elizondarraren bazkide eta aholkularia izan zen Leviatan legamia-fabikan eta Modelo garagardotegian (1922). Baita ere ute aunitz Mexikoko Euskal Etxeko (Centro Vasco) zuzendari izan zen.
Josefina Gonzalez Torres mexikarrarekin ezkondu zen eta sosa dexentekin Baztanera itzuli zen. 1940an Elizondon hil zen.

Behin Marzelinok okindegia utzita, seme-alaben, biloben eta iloben artean igarotzen joan zen, horrela, egungo belaunaldira iritsiz, eta gaur egun Juan Antonio Zugarramurdi delako bat La Vasconia-ren buru da.

P.D. Pierre Llandé eleberrigileak honako hau idatzi zuen: “Benetako euskalduna izateko, hiru gauza behar dira: jatorriaz hitz egiten duen abizen ozen bat eramatea, Aitorren seme-alaben hizkuntza hitz egitea, eta osaba bat izatea Amerikan, okina bada, hobe!”.

Srrera hau egiteko erabili den materiala;

PANADERÍA LA VASCONIA: LA MÁS ANTIGUA DE LA CIUDAD DE MÉXICO. Espiritu aventurero webgunea. Claudia Gamez (2020)

LA PANADERÍA VASCONIA, 150 DELICIOSOS AÑOS DE HISTORIA EN EL CENTRO HISTÓRICO. Mxcity Guide inside webgunea.

FOTOTEKA;

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Argazkia; Villasana – Torres bilduma.

Argazkia MXCity

La Vasconia okindegiaren irudilogoa.

Read Full Post »

Kattalin, koadro ebatsitako emakumea.

2004ko urriaren 10ean, Gasteizko Arabako Arte Ederren Museoan, igande hortako azken orduan, museoaren ordenantzetako batek koadro baten falta antzemango zuen. Udazkeneko egun hartan, lapurreta bat gertatu zen euskal pinturan espezializatutako museoan.

Lapurtutako lana Javier Ciga Etxandi “baztandarraren” Emakumeen erretratua izeneko margolana zen ( 30 x 25 cm-ko taula gainean egindako olio-pintura).

Margolana Arabako Arte Ederren Museoaren fondoei dagokie 1991tik, eta garai haieteko 325.000 pezeta (1.953 €) kostatu edo tasatu zen, zerga zor baten ordainketa gisa izan baitzen.
Lapurretak nolabaiteko eztabaida piztu zuen, alde batetik museoko segurtasun neurri apurrak zirelak egiaztatu ziren; taula zintzilik zegoen gelak ez zuen kamerarik, eta igandea zenez, segurtasuneko langileak erdiak ziren (4 zaindari 8 aretotarako). Eta bertzetik, Arabako Foru Aldundiko Kultura Sailak hasieran batean erran zuenagatik; lana ez zuela baliorik!

Estilo kostunbristako kuadroa, ez zela garai hartako ez egilearen «arras adierazgarria», eta, beraz, haren balio artistikoa ez zela handiegia eta Lapurreta «ez dirudi arte-aditu batzuen lana» erran zuten ere!

Baina ez! Ez zen horrela, lapurrek ondo zekiten zer ebatsi zuten! “Emakumearekin” batera Zubiaurre, Arrue, Salaberria… lanak zeuden, eta koadroaren egungo (2004) balorazioari buruz, hiru mila euro inguru hitz egiten zen.

Arabako Arte Ederren Museotik lapurtutako Cigaren Emakume erretratua.

Koadroa 1914koa zen eta bertan adineko emakume baten erretratua agertzen zen. Emakumea, atsoa (ama izan ez den agurea), Kattalin zen “Elizondoko merkatua” koadroko irudi nagusia den emakume bera, eta baita ere Javier Cigak “la vieja de Montain” margolanan erretratatuko duna.

Cigak erretratatu zuen urte haietan, Kattalin elizondoko zarretxean (Miserikordian) bizi omen zen, eta Pello Fernández Oyaregui (Javier Ciga fundazioko presidenteak) dioen bezala (1); –Ciga bizitza zaila izan zuten herriko pertsona horiekin identifikatzen zen.
“Emakume” koadroa, koadro etnografiko bat da, non Kattalinen zimurrak eta orbainak ondo markatzen diren, eta, aldi berean, galdetzen duen begirada horretan katalinen arima islatzen da.

Hasiera batean, lapurretaren egileek merkatu beltzean jartzeko zailtasunak izango zituztela erran arren, lana behar bezala katalogatuta eta argazkiratua baizegon, urteak igaro dira lapurretatik eta ez oinik ez dakigu ezerrez!
2007an Javier Ciga Echandi Fundazioa sortu zenetik, Baztandarra” margolari handiaren lana zabaltzeko eta ikertzeko lan egiten du eta saiatzen da jakitea non dagoen lapurtutako obra hau eta baita ere pista galdu diren bertze lauena, Parisen salduak edo ahaztuak izatean edo gure Kattalinena bezalakoa, lapurtua!

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

fundacionciga.com web gunea.

Se buscan los 5 Cigas perdidos . Laura Puy Muguiro. Diario de Navarra, 2016.

Se busca Ciga . Diario de Navarra, 2004.

FOTOTEKA

Elizondoko merkatua. Emakumezko irudi nagusia Kattalin da.

Read Full Post »

Goienetxeko dukesa.

Iruritako arkitektura zibilaren balioa arras nabarmena da. Aipagarriak dira Dorrea edo Jauregizarra izeneko Erdi Aroko eraikin gotikoa eta Goienetxeko Dukesa plaza inguruan biltzen diren jauregiak eta etxe blasonatuak; Gaston Iriarte jauregia, Casa-Torreko (Dorretxeko) markesaren jauretxea, Goienetxe Dukeen jauregia… Indakoetxea…

Azken hau Indakoetxea izena du eta XVIII. mendearen bukaeran Jose Manuel Goienetxek (Huiaki kondea) diruz sortetxea berritu ondoren, gaur egungo itxura hartuz gain Goienetxe Dukeen jauregia bezala ezagutuko da.

Jauregia lau solairu eta bi isurkiko teilatua dituen eraikina da eta etxaurrea luzituta dago. Etxaurreari dagokionez, hiru armarri elkartzen dira bertan. Lehena, zaharragoena Baztango xakearekin eta bertze biak modernoagoak, Goienetxe leinuaren arma-ikurrarekin. Bi armarri hauek zazpi laurdetan banatuak daude eta leinuko abizenen arma-ikurraz gain, erdien Goienetxe leinuaren arma-ikurrak dute (Baztango xakea). Bata buruko gise konde koroa du ( Jose Manuel Goienetxena) eta bertzia gotzainaren sinboloak zinzulatuak ditu ( José Sebastián Goinetxe Limako apezpikuarena).

Sortetxeko bi anai hauek ere laugarren solairuko leihoen artean dauden 1817ko arranoaren forma duten bi “victoretan” azalduta daude.

Lehenengo pisuan, balkoiaren ondoan “Plaza de la Duquesa Goyeneche” zinzelatuta daukan harrizko txafla bat du.

Indakoetxeako etxeaurria. Argazkia Alamy stock photo.

.

Goientxeko Dukesa, María Josefa de Goyeneche eta Gamio zen eta Peruko Arekipan 1839ko ekainaren 19an sortu zen. Maria Josefa, Huakiko lehen hondearen eta Limako apezpikuaten hiloba zen eta aldi berean Huakiko II. kondoren alaba zen.

Arekipako Goienetxetarrak, Peruko jauntxo aberats familia omen zen. “Leinu” hau Iruritako Indakoetxeako Juan Crisostomo Goinetxe Agerreberek (Maria Josefaren aitetxia) ameriketara iritsi zenean sortu izan zen (Arequipako Goienetxetarrak).

Bera eta bere haizpa nagusia, Carmen Goyeneche Gamio (Gamioko dukesa). Famili nobleko alabak zirenez Peruko eta Europako eskol onenetan hezi izan ziren eta aldi berean klase sozial bereko jauntxo dirudun batekin ezkontzeko prestatuak izan siren, baina ez bat ez bertzea ez ziren iñoiz ezkonduko.

Aberastasun eta lur jabetza eta erlijioso sutsu haundiko emakumea izan zen, eta ia heldua bere ondasun zati bat erlijio katolikoarekin zerikusirik zeukan gauzetarako bideratuko du. Guzti hori eta Goienetxe-Gamiotarrak prestakuntza klerikala izan zutela. Pio X.a Aita sainduak, XX. mendearen hasieran Goienetxeko Dukesa titulo pontifikatua emanen dio. Titulo Pontifikatuak Aita santuak Elizaren, fede katolikoaren edo aita santuaren zerbitzuan nabarmentzen ziren gizon edo emakumeei ematen zizkien noblezia-tituluak dira.

Maria Josefa Goienetxe eta Gamio. Goienetxeko Dukesa eta Gamioko kondesa izango zena.

1873an Peru eta Txile artean gerra hotsak direla ta, Goienetxetar anai-arrebak Peru utzi eta Europara etorriko dira, Maria Josefa Parisen ezarriko da. XX. mendearen hasieran bere anaiekin batera Xabierreko gaztelua berritzeko eta ondoko kapilla ereikitzeko sosa eman zuen (anai zaharraren emaztea, Villahermosako dukesak, Xabierreko gazteluko nagusia zen gaztelua eta Jesuitei eman zien). Perun lurrak eta diruak eman zituen (bere anaiekin batera) hospital baterako (Goinetxe hospitala, 1905), eta baita Iruritako eliza zaharberritzeko. ,

Eliza eraiki zutenetik egindako obra garrantzitsuena kosteatu zuen dukesak. Tenplu osoa sakon zaharberritu zuen. Eraikinaren egitura osoa indartu zen, fatxada zaharberritu, dorrearen goialdean zegoen egurrezko teilatu zaharraren ordez kupula oktogonala jarri zen, lehioak ireki, aldare nagusia berritu, tarima eta harmailak jarra “zituen”, komulgatorioko baranda oparitu zuen, eta doike! koroa dukal batez errematatutako lanpara harroa ere. 1917ko urriaren 11n, ospe handiz inauguratu ziren obrak.

Goienetxeko dukesak 1926an 87 urtekin Parisen zendu zen, eta hainbat ondasun uti zituen (Madrilgo Dukesa Goienetxe casa-palazioa, Limako Goienetxe palazio…. Zendu baino hilabete batzuk lehenago (maiatzaren 22an) Espainako  Alfonso XIII.ak Gamioko kondesa tituloa sortu eta eman zion.

Bere gorpua Xabierreko gazteluko basilikako kriptan lurperatua izan zen.

Post hau egiteko erabili den materiala:

LA CONSOLIDACION DE UNA FAMILIA DE LA OLIGARQUIA AREQUIPEÑA: LOS GOYENECHE. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

GRUPO ECONÓMICO FAMILIAR LOS GOYENECHE II DINASTÍA 1872- 1950. MAMANI GUZMÁN, Robert Raúl. Tesisa.

Read Full Post »

Baztandik Normandiara; Ursuako Miguel Santxez kapitaina.

1944KO Ekainaren 6an, E-Egunean  Normandiako Lehorreratze famatuan eman zen.  Itsasotikegindako historiako inbasiorik handiena izan zen eta helburua Alemania Naziari Mendebaldeko Frontea irekitzea izan zen.

Aliatuen tropak Normandiara iritsi zirenean 47 euskaldun baziren soldaduen artean, 17 infanterian eta 30 aviazioan. Baziren Ameriketako Estatu Batuetara bizizera joandako lehenego eta bigarren belaunaldiko gazteak: Frank Arregebere, Stephen Larrinaga, Santiago Mendieta… Britaniar jautsilari konpainian Aretxabaletako Luciano Sauquillo zegoen, Kieffer komandoan, Iparraldeko Joseph Villard Miarritztarra, Eskiulako Joseph Julian Hourcourigaray eta Laurent Casalonga Donostiarra. Abiazioan, RAFek, (Britainiar Aire Armadak ) eskuadretako bat iparraldeko euskal pilotuek osatzen zuten erabat. 342 Eskuadroia zen, “Lorraine” Eskuadroia ere deitua (bonbardero ikurriña margotuta zuten)…agian hoietako baten baten arbasoak Baztandarra izanen zen, baina dirudi 47 euskaldun hoietatik bailarakoa batere. Baina…Lurralde hoietan, hondartz, herri eta hiri haietan, mende batzuk lehenago, ejerzito lehorreratzeetan (portu hartze kasu hontan) , Baztandar dexente batzuk, Normandian ibili, borrokatu eta defenditu omen zuten.

XIV. mende erdialdean kokatzen gera. Nafarroan, 1349 tik Karlos II.a Nafarroakoa , Evreuxkoa eta Gaiztoa ezizenez ezaguna erregea da.  Nafarroako erregeaz gain   Evreuxeko kondea ere da; Evreux, Mortain, zein Vexinen eta Cotentinen zati batzuen jabe zen Karlos.

1337tik Frantzia eta Ingalaterra Ehun Urteko Gerran daude eta Karlosen Normandiako lurrak, kolokan. Horrela, eta Normandian zituen ondasunak mantentzeko (Cherbourg itsas portu garrantzitsua, Avranches, Évreux eta bertze zenbait hiriko gotorlekua) 2 espedizio militar bidali ziren itsasoz. Lehena 1355eko abuztuan, Erregea buru zegola, Baionatik 6 itsasontzitan 2.000 nafar, 100 zaldik eta erresumako gizon aberats eta zaldun nagusiekin Cherbourgen lehorreratu zen. Espedizio honen eginkizun nagusia nafarrek frantsesen aurrean galdu zituzten gaztelu eta gotorleku ugari berreskuratzea zen. Expedizio hortan Ursuako Miguel Santxez Baztandarra zegoen.

Ursuako Miguel, escudero gise irisi zen Normandiara eta urte hoietan arma gizon trebea bihurtuko omen zen. Zihur ez jakin arren pentsatzekoa da Miguel ezkutariak, Txerbugo, Avranchesko eta halako gotorlekuen babesten hariko zela eta 1358an jakerkeriaren errepresio basatian parte hartu zuela (Jaqueria, Franziar uhartea, Pikardia, Xanpaina, Artois eta Normandiako landa eremuetan izandako herri alxtamendua izan zen. Erten ahal da, herria, nekazariak… nobleziaren gerraz aspertuta zegola) eta ondoren Karlos II.aren komandantearekin (erregearen anaiarekin) Melun hiriaren konkistan. Konkista honen ondorioz eta prestatutako zerbizioagatik, erregea sarie gise, garai hartako zerbitzuengatik, Amaiurko errotaren eta herriko errolden diru-sarrerekin sarituko dio, baita ere Baztango hainbat larre (bustalizak, idiendako expresko belaiak) eta belaiekin.

1360ko Urrian Frantziarekin Bakea siñatzen da (Erregea, 1361ko Urrian Nafarrora bueltatuko da), baina bakea ez du aunitz iraungo Nafarroko erresuman, Karlos Gaiztoak Aragoiko Pedro IV.aren aurka azpijokoan dabiltza. Gerra hontan Ursutarra “ballesteroen nagusia” (maixua) tituloa du. Gerrako ministro antzekoa da eta bere kargu dago, hainbat gotorlekuen defentsa lanak egitea, zaldunak ordaintzea, ballestaz hornitzeaz….Lan onegatik, Oliteko kapitaneriakin eta gorteko ondasun batzuekin Erregeak sarituko dio.

Cocherelgo gudua. Toison d’or de Guillaume Fillastre miniatura. XV.mendekoa

1363ko eguberritan, Normandiatik etorritako mezulari bat iritsiko da, Mantes eta Meulán nafar plazen erorketaren berri txarrak ekarriko ditu. Urtarrila eta otsaila artean ejerzito berri bat prestatuko da eta Martín Enríquez Lakarr-en ajintean mila gizon Ondarrabitik aterako dira . 2. expedizioko armada ttiki hontan, Jauntxoen artean, bertzeak bertze, Baztango Ibainez eta Narbarteko Periz Jaunak agertzen dira, azken honek 18 soldadukin. 1364ko maiatzaren 16an Karlos V.a Frantziako erregearen eta Karlos II.a Nafarroako erregearen tropak Cocherelen, aurrez aurrez topo eginen dute. Guda horren ondorioa, frantziarren garaipena izanen da.

Cocherelengo porrotarekin eta 1365ean deitutako Avignoneko Itunaren siñadurarekin Karlos II.aren gainbehera etorriko da. Hemendik aintzin Normandia gelditzen zaion gotorlekoak mantentzen saiahatuko da. Garai hauetan Ursuako Miguel, Donibane Garaziko kapitaina da, urte pare geroxago Amaiurko gazteluko kapitaina edo alkaidea izanen da. Kargu hau betetzen hari zela, Karlos II.ak 1374an Normandiara bidaliko dio eta Avranscheko kapitaina izeanen da (hiri hontako kapitaina , denbora batez, Baztango Ibainez ere izan zen). Napar kapitan gise 1378 arte egonen da, gauzak gero eta zallago jartzen hari zaie Naparrei Normandian, Napar erregeak ez da garai batean bezala hango lurretako jauntxo haundi bat. Naparrei gero eta gehiago kanpotar talde militarra gise ikusten zaie lirralde hoietan, eta azkenik 1378ko urrian Miguel eta bere gizonak Avransch utzi eta Baztanera bueltatuko da eta Baztanen, 1384 arte Amaiurko gazteluko alkaide gise egonen da.

Post hau egiteko erabili den materiala.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. EULOGIO ZUDAIRE HUARTE. Revista Principe de Viana. 158. zenbakia

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. MARTÍN LARRÁYOZ DE ZARRANZ. Revista Principe de Viana.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto CIGANDA ELIZONDO Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007

Fightingbasques.net bloga. Sancho de Beurko elkartearen ikerketa lanak. “47 soldadu euskaldun izan ziren Normandiako lehorreratzean” eta “Kieffer komandoa“

Carlos II el Malo. Auñamendi Eusko enciclopedia.

URSUA, Miguel Sánchez de. Auñamendi Eusko enziklopedia.

El capitán Pedro de Ursúa, señor de Ursúa. Eulogio Zudaire Huarte.Revista Principe de Viana. 158. zenb.

Cocherelgo gudua. http://www.wikipwdia.org.

Eco de la batalla de Cocherel en los documentos de Comptos reales de Navarra. Martin Larraioz de Zarraz. Revista Principe de Viana. 96. zenb.

Nafarroako konpainia. http://www.wikipwdia.org.

Nafar gudarosteak Europako gatazketan, lehen Evreuxtarren agintepean (XIV. mendea). Roberto Ciganda Elizondo. Universidad de Navarra / Nafarroako Unibersitatea. 2007.

Read Full Post »