Txondorra saria 2019, Gabriel Imbuluzqueta.

2015ean, lehen Txondorra saria eman zen (Andoni Santamaria). Sari hauek Olentzeroren Lagunen Elkarteak, Iruñeko Udalaren eta Nafarroako Gobernuaren laguntzarekin sustatzen ditu eta pertsona edo erakunde bat bere lanarekin kultura herrikoia eta tradizionala zaintzen eta garatzen dutenei saritzen du.

2019an Gabriel Imbuluzqueta Alcasena kazetari baztandarrak jaso zuen sari hori. Olentzeroren Lagunak Elkarteak Gabriel Imbuluzqueta Nafarroako kultura tradizionalaren ikerketa eta narrazio lan zabala egindakoa nabarmendu zuen.
Gabriel Imbuluzqueta Alcasena Elizondon jaio zen 1945ean, eta Diario de Navarra egunkariko erredaktorea izan zen 1976tik 2010ean erretiroa hartu zuen arte. Etnografiaren alorrean egindako lanagatik ere nabarmentzen da, batez ere artisautzarekin lotutako gaietan.

Gabriel Imbuluzketa eta familia seria jaso ondoren. Argazkia Unai Beroiz, diario de Noticias

Sari hau jaso aurretik, Gabrielek Karlos III.a Noblearen Gurutzea jaso izan du, Nafarroako kultura-ondarea sustatzen egindako ekarpenagatik. Baita ere Iruñeko Udalak deitutako San Fermin Nazioarteko I. Kazetaritza Saria (1980), Nafarroako Artisautzari buruzko I. Kazetaritza Lehiaketa (1983) eta Nafarroako erakargarritasun turistikoak sustatzeko kazetaritza-lan onenaren Teobaldo Saria (2010) jaso ditu.

Jose Migel Barandiaranen ikaslea izandakoa Nafarroako Unibertsitateko Euskal Kulturaren Katedrako klaseetan, eta 1988tik Etniker-Nafarroako kide da (Etniker Euskalerria Euskal Herriko ondare etnografikoa zaintzea helburu duen kultur elkartea da), 1999-2003 bitartean, Euskal Herriko Atlas Etnografikoaren Eskualde arteko Batzordeko eta Erredakzio Batzordeko kide izan zen. Tradizio herrikoietan duen interesagatik nabarmendu daeta bere ikerketa Baztango Haranean eta artisautza herrikoian ardaztu da.

Nafarroako Gobernuak 1992-1995 bitartean argitaratutako “Turismo en Navarra” aldizkariarekin kolaboratu zuen. “Conocer Navarra-n”, kondairei, jaiei eta abarri buruzko ekarpen ugari egin ditu. Halaber, “Narria, Cuadernos de Etnología y Etnografía de Navarra, Panorama eta Papeles de Artesanía” argitalpenetan ere argitaratu du.

Txondorra sariarekin lotuta (txondorra, egur ikatza egiteko ikazkinek eraikitzen zuten egur meta da. Olentzero ikazkiña da) Gabrielek aipatu zuen, haurtzaroan, nerabezaroan eta lehen gaztaroan Olentzero “benetako ezezaguna” izan zela. Iruñako Gabon Gauean kalera irteten hasi zenean sartu zen bere bizitzan, eta, batez ere 1969ko abenduaren 24an, Elizondar gazte talde batek (bera barne) pertsonaia Elizondon birsortu zutenean (auzokide askoren harridurarekin).

P.D. Baztango Haizegoa” izeneko blog honetan bere material aunitz erabili dugu eta baita ere Baztani buruz gauz aunitz ikasi dugu.

Zorionak Gabriel!

Post hau egiteko erabili den materiala;

El periodista Gabriel Imbuluzqueta, premio Txondorra 2019. Mikel Bernues, Diario de Noticias. 2019.

Gabriel Imbuluzqueta Alcasena. http://www.etniker.com.

 

Read Full Post »

Gaspar Castellano Gastóngoa.

Gaspar Castellano y de Gastón 1928ko maiatzaren 18an Ejea de los Caballeroseko (Zaragoza) La Berné herri hustuan jaio arren, Baztanekin eta bere histoiarekin lotura haundia izandako historatzailea dugu.

Gurasoak naparrak ziren, aitaren familiak Tuteran zuen bere jatorria eta bere ama Iruritakoa zen, Etxeberrikoa (Iriartenea edo Gastón de Iriarte palazioakoa) eta han bertan, Iruritan amaren etxean (palazioan) eman zuen haurtzaroa, eta bertako eskolan egin zituen lehen hezkuntzako ikasketak.

Irudia, Guillermo Perez Bailo-ren margoa. Zaragozako Diputazioko Presidenteen erretratuak.

Zaragozako Unibertsitatean zuzenbidea ikasi zuen eta Doktoreago ikasketak burutu zituen. 1999tik aurrera doktorego-ikastaroak eman zituen Euskal Herriko Unibertsitatean. Geroago, Nafarroako Unibertsitatera joan zen, eta bere tesiari buruzko ikerketekin jarraitu zuen: Los Gastón de Iriarte.Trayectoria de una casa baztanesa, (Baztango Gaston de Iriarte familiari buruzko ikerketa) 2006ko irailean irakurri zuen, eta Nafarroako Unibertsitateko Historiako doktoretza zaharrena bihurtu zen.

“Los Gastón de Iriarte. Trayectoria de una casa baztanesa (siglos XVI-XIX), doktoreago tesiaz gain, ·”Entre el Valle de Baztán y América: El indiano Juan Bautista de Echeverría y la casa Gastón de Irurita“, Mujeres baztanesas en la corte (siglo XVIII), Baztaneses en America…..lanak idatzi zituen eta “Baztango Haizegoa” izeneko blog honetan aunitz erabili ditugunak.

Bere famili baztandarraren inguruko istorioak bilduz gain politikan ibili zen. Franco hil ondoren UCD alderdiaren militantea izan zen, Zaragozako Diputazioan Ahaldun Nagusia izan zen eta Aragoiko autonomian Diputazioaren eta Gobernuaren presidentea izan zen 1991tik 1992ra, lurralde horren Autonomia Estatutua eztabaidatzen zen garaian. 1995tik 1999ra Baztanen zinegotzia eta Nafarroako Parlamentuan parlamentaria izan zen, biak UPN alderdiaren eskutik.

 Bere ibilbidean zehar kondekorazio ugari jaso zituen: Aragoiko domina, Meritu Militarraren Ordenaren Gurutze Handia, Nekazaritza Merituaren Ordenaren Zenbakiaren Gomendioa, Gurutze Gorriaren Urrezko Domina eta Konpromisoaren Hiriaren Zilarrezko Domina.

Zragozan bizi arren denboraldi haundiak pasatzen zituen Iruritan eta hainbat solasaldiak emaan zituen Baztanen. 91 urte bete behar zuenan (2019ko apirilaren 21) Zaragozan hil zen eta bere gorpuzkinak Baztanera eraman zituzten, familiaren hilobira.

Post hau egiteko erabili den materiala.

Wikipedia.eus. Gaspar Castellano y de Gastón wikia.

Gaspar Castellano de Gastón. Real Academia de la Historia webgunea. José Manuel Azcona Pastor y Matteo Re

Read Full Post »

Juan Iturbide,Baztango ijituen Kondea.

Pasaden asteburuan ( Otsailak 25-26) komunikabide gehienetan agertzen zen Palmako dukeak, Palmako (Herrialde Katalanak) Auzitegiko epailearen aurrean deklaratzen ari zela, Balear uharteetako Gobernuko diruaz modu ilegalean jabetu izana egozten bai diote. Nere amatxik errenen zuen, norbaiten “zerbait” modu ilegalean jabetzea, lapurtzea izanen zela eta orduen, eukaldun abizeneko duke honek, bederen orain arte, ustezko lapurre dela erraten ahal da.

Blog hunten, gaurkatasuna hartuz edo baliatuz bailarako kontu, historio zahar edo personai bat parekatzea sahiatzen gara, eta honetan ustezko duke euskaldun lapur bat dagonez, XVI. mende bukaerako konde euskaldun lapur (honek “ustezkoa” aintzinean patzea ez da beharrezkoa epaitua izan bai zen) baten istorioa plazaratzen dugu.

XVI. mende bukaeran Baztan-Bidasoako eskualdean hainbat arpilatze eta lapurretak eman ziren eta hauen medioz eskualdeko biztanleria izututa bizi omen zen. Laporreta hoien buru Ustarizko Juan Iturbide zen edo hobe errana, berari gustatzen zizaion bezala (deitzea), Baztango ijituen Kondea izan zen,!!! Kondea eta bere taldea, 12 menpeko leialez osatua, 6 urte zeramaten eskualdeko etxeak “asaltatzen”. Badirudi hegoaldean lapurtutakoa bertzealdean (Nafarro askean) saltzen zutela eta batzutan baitere, lapurtutakoa garrantzi haundikoa batzen (jauntxoei lapurtutako) erreskatea eskatzen zun. Erreskate hoietan jauntxoekin erlazionatzen zenez paentsatzekoa “konde” tituloa hartuko zula, Baztango ijituen kondea hain zuzen.

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo I, (Nafarroko Gobernua)” libura, kontatzen du  1597ko maiatzaren 5eko gauan, nola hiru ijitu Sunbillako Juan Alzuetaren etxea erasotzen duten, baña lapurketa ez da bertzeak bezala atratzen eta lapurrak mendialdera ihes egiten sahaiatzen dira. Biaramunian Sunbillako inguruan, hiru ijitoetik zaharrena, harrapatzea lortuko zuten herritarrek (bi gazteenak ihes eginez) eta izugarrizko sorpresa hartuz, jakitean harrapatutakoa, Juan Iturbide “Baztandarren ijituen kondea” zela.

Kondea Iruñan epaitu zuten eta prozesoko kargu-orrietan bere deklaratzioa agertzen zaigu, euskaraz testifikatu zuen eta garaiko euskaraz idatziak izan ziren: “ Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh”, “¿Cerdioc hic uztariz?”, “Vay eguiada”, “Egiada orrelaco gauza baxuec guc ecarri guinducen”… bere defentsa argitasunarekin eraman arren ezin zun lortu errugabe bezala ateratzea eta berreun  zigorrada eman ondotik sei urtez galeretara kondenatu zioten.

Bitxikeri bezala erran, Juan Iturbide literaturako personaia bezala ere daukagula, Manu Ordoñanak bere ” Arbol de sinople” eleberrian, personai historikoa mugalari moduko bat bzala erabiltzen du eta bikote protagonistei bertze aldera pastzea laguntzen die. Egileak “lizentzia” txiki bat hartzen du eta agote  eta emakume ijitu baten semea bihurtzen dio. Erran behar bi giza talde baztertu hauen nahasketa auserki eman zirela (bederen iparraldean) eta haun nahasketen ondorioak ( baitere mairuekin erraten da) Kaskarotak izanen ziren. Gia talde baztertu hau ez zen nomada eta gehin bat Lapurdiko kostaldean bizi ziren, beren lege eta ohitura bereziak zituzten: ezkontza, salerosketa eta harremanetan arau zehatzak izanez, baitere eliza propioa, hitz eta erranairu bereziak ere. Beraien ezaugarrien artean dantzarako zaletasuna eta kolore biziko jantziak aipa daitezke.

Elbeteko Gurutze sainduaren eliza

Kaskarotak eta agotak alde batean utzita eta ijituekin segituz, aipa behar Baztandar ijituen konderen harrapaketarekin ijituen lapurretak ez zirela amaitu Baztanen. Baitere Florencio Idoate historiatzailea aistion aipatutako liburuan (baña II. tomoan) Iruritako eta Elbeteko elizetan izandako lapurretak kontatzen digu. Lapurretak. Juan Iturbide epaiketaren ia ia ehun urte ondoren izan arren bitxia da, ebasleak, iparraldeko ijitu talde bat izatea. 1691ko ekainaren 11ko ordu txikitetan, Iruritako elizan gordetzen zituzten baliozko erlijio objetu guztiak desagertu ziren, lapurretaz hurrengo goizean ohartu ziren eta berehala lapurrak harrapatzeko talde bat antolatu zen arren ez zen deus aurkitu. Ez zen soilik gau hartan izan zen lapurketa bakarra zeren lehen aipatu dugun bezala Elbeteko elizan ere baliozko apaingarriak eraman zuten. Uztaila aldera berri bat iritsi zen, erranez Iparraldeko Bastidan (Behe Nafarroan) ijitu talde bat harrapatuak izan zela eta hainbat objetu erlijiosoak zeukatela. Hararaño hurbildu zen Iruritako presbiteroa, egiaztatuz ijituak zeukaten objetuak, Baztango bi herrietako elizenak zirela!!

Badirudi ijituak eta lapurretak pareka joan direla historian zehar, baña lapurretak ez dute ez arrazik ez etniekin zerikusirik baizik gizakiarekin, ijitua, zuria, beltza, bertakoa, kanpotarra, erritarra edo jauntxoa, “kondeak”  ala “dukeak”….izaten ahal dira lapurrak, gauza da, garai batean “Iturriaren bidean asaltatzen ahal zizutela eta gaur egun, ustez, bertzen sosen jabetzatz urdeak eta arinak bereganatzen direla!!”

Post hau iteko hurrego liburu eta web-horriak erabili dira.

Iñaki Egañaren “quién es quién en la historia de los vascos”  (Txalaparta 2005) liburua.

Euskomedia fundazioko (www.euskomedia.org ) Auñamensi enziklopedia atala.

Wikipediako “Kaskarot” artikuloa.

Manu Ordoñanaren “Arbol de sinople” eleberria (2009).

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo I, (Nafarroko Gobernua, 1956).

Florencio Idoate bere “Rincones de la Historia de Navarra, tomo III, (Nafarroko Gobernua, 1966).

Read Full Post »

Kontrabandua (gau lana), bere protagonistek kontatue.

Abenduaren 16an, Arizkunenea Kultur Etxeko sabaian, Pedro Mari Esarte Muniain, historialari, ikertzaile eta idazle elizondarrak “El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas” (Pamiela 2011 ) izeneko liburua aurkeztu zun. Bere azken lan literario  hau, beharbada idazlanik pertsonalena dela erraten ahal da, bera ere “gau lanean” aritutakoa baita, hortaz bere azpititulo “bere protagonistek kontatue” , nabarmenduz azken boladan argitaratu diren gai berberako bertze liburutaz;  Juan Frommknectht-ren “Historia del contrabando en Baztan” edo José Antonio Perales Díaz-en “Frontera y contrabando en el Pirineo occidental”, hauek sobera sakundu gabe azaltzen bai dute gaia (errexa ez bai da, gaia urte hauniz tabua izan denez), gauz berriek ez dute “aportatzen” eta Frommknectht kasuan Esarte dion bezala  {…bere narrazio estiloa  noizbehinkako bidaiariaren antzekoa da,  gertakizunen ingurunea ezagutzen ez duen turista batena…

Liburuaren aurkezpena. Argazkia fazebukeko Arizkunenea profiletik hartuta dago.

Liburua bere esperientzia propioekin eta gau laneko kide ohien eskarmentuakin idatzia dago eta hori izan da harritu, liluratu, zoratu eta izugarri gustatu zaidana. Irakurtzean nabari da zautzen dula jendea, zautzen dula tokiek, zautzen dula lana ta zautzen dula barrutik urtetan Baztango industriarik handiena izan zena.  Liburue arras interesgarrie eta atsegina da da, hainbat  datuak eta pasadizoak bildu ta kontatzen ditu, batzuk ezagunak (zulo hontan gehienak omen izan dugu familiko bat hontan sartue, bederen zamatzaile bezala) eta bertze haunitz arras gutti ezagunak.Ezinbesteko ondasun asko falta, ekonomia eta oinaze beharra behartutako jende asko hobetzeko lan hau bizi bat egiteko. Denborarekin, aldatzen baldintza ekonomikoak eragin eta bideak eta helburu protagonistetako formako.

"El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas" liburuaren azala.(Pamiela 2011)

Bizitzarako beharrezkoak ziren elikagaien falta, ekonomia  eta oinaze beharra behartuta, jende haunitz kontrabandua lanbidea in zun eta XX. mendean (gerra zibila ondoren, gehien bat) kontrabandua, Baztandarren nortasuna eta izaera aldatu zigula erraten ahal da. Libura hortaz doa, Baztan aranaren bizitza urte zail haietan erretratzen du, bere jendeak, bidean gelditu zirenak (tiro batez edo auto istripuz), diru haundia in zutenak, bere egoera (militar eta guardia zibilez beteta), historio txikiak eta xumeak, bere pozak eta bere tristurak, … eta ez soilik Baztangoa baizik Pirineotako bi aldetakoa hain zuzen!!

Kontrabandoren ” urrezko urteak” edo denbora onak, 1945tik-1965tara eman ziren, baño urte hoiek baño lehen eta gero ere “gauzak” pasten eta pastuko segituko zen. Kafea, tabakoa pasten zen baitere janzteko eta “luzitzeko” generoa; kristalezko media famatuak, puntillak, lurriñak, medikamentuak penizilina bezala, nakarzko botoiak.  Europako gerraren hondakinak, industriarako, makinariarako eta garrairako (motorrak eta piezak) erabiliko dira, kobrea elektrizitate eta telefono linedako, errodamenduak, urrea, jendea… eta doike! abere edo hazienda  eta honetaz Esartek hauserki eta zabal aritzen da, jakina da Esarte familia harakiñak zirela eta direla.

Pasadizu ta bitxikeriez beteta dago, “merkantzia” gordetzeko tokiak erakusten ditu (garaiko topolinotan) paqueteak pasteko bideak (ikusi mapa) eta  horiek gordetzen ziren etxeak, guardiatzibilen kuartelak (Elbete, Irurita), aduanak (Dantxarinea, Izpegi, Elizondo) eta baitere kontrolak (Belaten eta Endarlatzan) eta garranzitsuena dena, protagonisten kontakizunak, izenez eta abizenez (nahiz eta kasu batzutan ezizenak eta izengoitiak erabili)! …eta liburue irakurrite, errango nuke gau-lanan ez irela soilik baztandarrak (tokiko jendea) aritu baizik baitere kanpotarrak, hauxe da kanpotik etorritakoak Baztan aldera lan itera, muga zaintzera, nitxoak itera, makiei aurre egitera…etorritakoak; Militarrak eta guardia zibilak!

Niri (bederen), gehiena gustatu edo harridura sortu nauen “ataltx0” hau izan da, guardiazibilen eta militarren izandako inplikazioa, eta  “bustitze” hori, hainbat bitxikeriekin azaltzen digu. Jakiña da Baztan 36ko gerra ondotik, (gehien bat 40. hamarkadaren hasmentan) militarrez bete zela. Guztira Amaiurren, Iruritan eta  Errazun (nitxoak eta bideak iten) 6.000 soldadu baziren (kontatu gabe zigorr eta lan bigradetan zeuden presoak) eta guzti hoiek jan behar zuten!  Hasieran tropak, etxaldetako behi, zaldi zahar hil berriaren haragia edo aldizko bildotxa batena jaten zuten baña segidan motza gelditzen en hainbertzerako eta II.gerrate mundiala bukatzerakoan bi aldetako euskaldunak Frantzia, Polonia , Rusia..eta halako herrialdetako behiak ekartzen eta pasatzen hasi ziren (herrialde hauetatan gerra ondoren hazienda haunitz birikeria, “tuberkulosia” zeukan erradikatzen ari ziren) eta hemengo haragitegietan saltzen zen militarrentzat

Liburu barruan agertzen den ibildiden mapa.

(baitere behiak Iruñan bukatzen zuten urdaitegiko produktuak iteko eta arraroa dirudi arren, pobla sanitarioa pasten zuten). Horrela zela ta Esartek kontatzen digu sukaldetan eta garraioetan zebilzeten militar batzuk negozioa iten zuten.

Kasu Nabarmenena Suarez Komandantena eta Guanche sargentuna izaten ahal zen. Kontatzen duenez Esartek, Komandantearen zorrak (familia ugaria omen zun) haundiak ziren eta behipin haragitegiko zorrak, beti sargentuak kikatzen (kantzelatzen) zitun. Baitere herrian erraten zen Komandateren eta sargentuaren semen jaunartzean komandaten semeak  “de azul marinero” beztituak zeudela eta sargentuenak berriz  “de blanco almirante”. Gauche sargentua Andaluzira destinatu zuten eta han finca eta chalet bat in zen, hori autoritate militarren ikerketa eragin zun ea nola zen posible sargentu batek hainbertze diru mugitzea edo izatea.

Baitere bazen brigadier baten kasua, Anzanborda inguruan borda bat alokatu zula etxebiziza bezala eta Hargitegira joaten zen erranez  gauan pasatzen ziren behiak ez ziotela lo iten uzten (hori aipazen zun zekielakoz ganadu hori kontaranduzkoa zela). Ondarrian bordaren ukuiluan ganadua gordetzen zen (sosa ordainduz) eta arazorik gabe iristen zen Elizondora, gero haragie hori militarrei saltzen zen!!!

Urte batzuk geroxago  “bomm” haundiaren urtetan, ekonomia (gizabanakoa) igotzen ari zela  ta, hainbat guardia zibil gorputik atera eta barride bezala finkatu ziren, denak kontrabanduaren iguruan lanean arituko zirenak, batzuk bentak patu zituzten (sosa aldaketako lekuak ziren) bertze haunitz taxista edo txofer bezala ariko dira ( paketeak errepidez eramateko), kurioso da garai haietan Baztanen zenbat taxi baziren! eta bertze batzuk kontrabandisten buru gise!. Honi buruz ere liburuan hainbertze pasadizuak badire: Fuentecillas guardia zibilarena (Divisio azuleko soldadu ohia), eta Beartzungo Askota baserriko “paketero” bati tiro bota ziona eta herriaren haserrea piztu ondoren (ohikoa ez ba omen zen) barkamena publikoa eskatu eta bere harrera zerbait aldatu zuena, eta denborarekin bere presentzia beldurtzen zuen arren, kontabandu gehiena Izpegiko aduanako bere zerbitzuetan pasten omen zen ( dirudi bertziak 200 pzta kobrantzen bazuten, Fuentecillas soilik eria). Bertze kasu bat izanen zen Valdes izeneko Dantxarineako “Vistas de Aduana” agentea eta pasatzea uzteagatik kobratzen zuenarekin, errtiratu zenenan Noblezia tituloa bat ta guzti erosi zuna…. Eta halakoak pilaka badire, eta bitxikeri horiek liburu zoragarria bihurtzen dute,  tita batean irakurtzen dena eta Baztango kontrabando buruzko behar zen liburua izanez gain gure historia urbila kontatzen duen liburua da eta benetan merezi du erostea edo behinpin irakurtzea!!!… eta ilundu duenez idaztea utziko dut eta utzi didaten paketea bizkarrean hartu ta… segin ondo bertz bat arte!!!

 

Post hau iteko erabili den materiala:

“El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas”. Pedro Mari Esarte Munian. (Pamiela 2011 ).

Diario Vasco-ko Alicia del Castillo-ren “Historias de contrabando en Baztan”  artikuloa.

 

 

Read Full Post »

Baztan euskal narratiban (3): Historikoak.

Hegoaldetik ez datorren bertze haize batek, aire frexkagarri bezala, ekarri digu, aste hontako idazlana. Angel Garciaren eskutik, “Baztan euskal narratiban“, triologian biribiltzen dugu, kasu hontan eleberri historioak azaltzen eta ezagutarazten dizkigu.  

       Bila ibili gara, Baztanen erabat kokatutako nobela historiko baten bila. Erdaraz badaude bat baino gehiago, baina euskaraz ez dugu topatu. Egia erran, berriki artio apenas landu den genero historikoa euskal literaturan.

Jon Etxaide idazle donostiarrak (Joanak joan nobelaren egilea) 1978an kaleratu zuen Amaiur. Gero bertsio berritu batzuk ere agertu dira, adibidez Baztango Liburutegian dagoena 2000koa. Interneten bidez ere irakur daiteke. Eta merezi du. Batez ere kontutan hartuta 1512ko urteurreneko ospakizunak hurbil daudela. Amaiur irakurrita ikusten da zein gutxi aldatu diren diskurtsoak (agramondarrak versus beaumondarrak) 30 urteotan.

Amaiur ez da narratiba lana, antzerki lana da. Baina errazagoa dirudi irakurtzeko, antzezteko baino: baditu pertsonai pila bat, historiko zein asmatuak (ia 30, solas egiten ez duten soldaduak eta abar kontatu gabe), elkarrizketa luzeak, datu historiko aunitz… Hiru ekitalditan (“acto”) banatuta dago. Lehenbizikoa Xabierko gazteluan gertatzen da, bigarrena Iruñeko plaza nagusian, eta hirugarrena Amaiurren. Gaztelua erortzeko zorian dagoen egunetan, 1522ko uztailean.

Ez gazteluan bertan, hain juxtu. Amaiur eta Elizondo arteko baserri batean, Mutuberria izenekoa. Fondoan gaztelua ikusten da. Hirugarren ekitaldi hori da antzezteko politena, agian. Hasten da Gaztelako tropak Ultzamaraino iritsi eta jaun beaumondar bat, Matxin Urtsua eltzaburuarra, Ziga aldean nagusitu dela. Agramondarrek harrapatu, eta Amaiur aldera daramatela Mutuberrian sartu dira. Oraindik adoretsu agertzen dira, baina Nafarroako izarra itzaltzeko zorian dago.

Joxemari Iturralde idazlea Pott bandakoa izan zen, Atxaga, Sarrionandia, Ordorika eta abarrekin, eta 1984an kaleratu zuen bere lehen eleberria: Nafarroako artizarra. Nobela txiki eta bitxia da, sobera berezia “historikoa” deitzeko, baina tira. Ehun orrialde exkax dira, baina hamaika salto ematen ditu, aitzinera eta gibelera, Geografian eta Historian: Toledo, Lizarra, Iruñea, Urkiola… Erdi Aroan, XIII. mendeko Lizarra, auzo judua zuela, oraindik, baina salto batean Damiano Txikilaurden protagonista patata zuritzen ager daiteke (Amerikatik ekarri zen patata), edo Kariben, pirata artean. Iruñeko kartzelan preso dagoela promesa bat egin du: handik ateratzen bada toki batzuk bisitatuko dituela, horien artean Elizondo. Lehen saialdian huts eginen du, lapur batzuek Belaten eraso egin ondoren.

Erran bezala, hamaika salto daude eta erreza da galtzea. Baztan agertzen diren atalak hauek dira: “Kastilako merkatari bat” eta “Zenarruza izenaz ezagutzen den lekuan”. Zenarruza Bizkaian dago, baina hango kolegiatako erretorea da frai Luis, benetako izenez Johanes, zumaiarra, baina Baztanekin lotura bat duena.

Bitxia da, halaber, Damianok baztandarren hizkeraz dioena: “Apika ez da jakinen paraje itxi eta basati haietan horrelaxe mintzatzen direla bertakoak, hiru bidez errepikatzen dutela hitz ezberdinez gauza bera behin bakarrik esan beharrean.” Bada, holako hizkera bat erabiltzen du, Joan Mari Irigoienek, bere Lur bat haratago nobelan. Hori bai, era dotorean. Axularren zalea, antzeko euskara du, baina ez berbera, Joanes  Etxegoien protagonistak dioenez.

Emaitza liburu mardula da, monumentala. Ia 650 orrialde dira, tamaina handikoak, eta letra txiki xamarra, aldean. Aitor dut oraindik ez dudala lasai irakurtzeko astirik topatu. Patxadaz dastatu eta gozatzeko liburua baita. Orri pasak bai egin ditut, maiz, eta hemen ere hamaika salto ematen dira, XVII. mendeko Euskal Herrian, Europan eta munduan barna. Baina erdigunea Urbiain izeneko leku batean dago, Nafarroa Garaian, Lapurdi eta Baxenafarreko mugetatik hurbil.

Zer leku den Urbiain, Irigoienek ez du inoiz zehaztu. Leku zehazgabea izatea nahi omen zuen. Baina arraroa da Urbiain hor egotea, eta Baztan edo Baztango tokiak ez aipatzea liburu guzian, Sara, Bidarrai, Urdazubi, Irun, Hondarribia, Donibane Lohitzune eta Garazi, Baiona, Iruña… aipatzen diren bezala. Amaiur baino ez, gaztelua gogoratzean. Beraz, guretako nobela honek badu xarma berezi hori: zer tokiak izan litezke Urbiaingo jauregia eta erreboteko plaza, Uraitzeko klaratarren komentua, sorginen Ubarne, Pagabasoko lezeak, Aitzuren, Lerain… “Isilpeko bertze Nafarroa hori.”

Etxaide eta Irigoienen ondotik genero historikoa gehien landu duen euskal idazlea, naski, Aingeru Epaltza da. 2006an “Erresuma eta Fedea” trilogia abiatu zuen, non bildu nahi baitu Nafarroako tronuaren historia, Gaztelaren inbasioa eta gero,  XVI. mendetik goiti. Mailuaren odola da trilogiako lehen nobela, eta maiz aipatzen da Axular eta bere jaioterri Urdazubi. Eta lehen atalean, laburki, Doneztebeko bataila, 1521koa. Nola galdu ondoren nafarrek zauritu batzuk Zozaiako dorrera eraman zituzten, eta gero –Amaiurko gazteluak eusten zuen arren- Otsondon beheiti Urdazubira, Salbatore monasteriora.

Amaiur erori ondoren Nafarroako erresumaren buztana Iparraldean, Biarnon eta Parisen luzatzen da, bigarren nobelan. Eta hirugarrena falta da. Beraz, salto egin behar izan dugu Gerra Karlisten garaira, XIX. mende erdialdean, Baztan berriz topatzeko. Epaltza beraren Sasiak ere begiak baditik nobela laburrean, 1985an Iruñeko Udalaren literatur sariaren irabazlea. Arizakungo Maritxalarena bordan topatutako izkribu batzuetan oinarritua, omen. Pedro Mari Arrieta idazle misteriotsuak idatziak.

Arrietak Baztan utzi eta gerran sartuta harat eta hunet dabil, abentura eta desbenturetan: Lizarrerrian, Iruñean, Arakilen… Baina beti hemengo euskaran, eta bere Baztan gogoan: Bernardo anaia, Bilbo aldean gerran hila; Iriartea baserrira Josefarekin egotera joan zen aldi hura; Josefa nola ezkonduko zen Elizondoko sekretarioarekin; Iriarteko Graziana; Pedrito Kulunka auzoko leloa; Don Kaxildoren predikuak, eta Araneako mutxurdinari erran ziona… Halako batean, Arrieta Iruñeko maitetxe batera joan eta norekin topatu?…

Hor utziko dugu. Bakarrik erran amaieran Baztanera itzuliko dela, esposatu, eta hiru seme-alaba izanen dituela. Kezkatuta dago, hurrengo karlistada piztu dela eta Bernardo seme txikienak, osaba zenak bezala, gerrara joateko tematuta baitago.

Read Full Post »

Baztan euskal narratiban (2).

Aste hontan udaberriko haize berritu honek, “Baztan eta euskal narratiba”-ren bigarren atala ekarri digu. Berrriz ere, Angel Garziak, Baztan oinarri gisa daukaten eukaraz idatzitako eleberriak azaltzen digu, hontakoan misteriozko nobelak!!!

Misterio nobelak

Detektibeen generoko lehen nobela 1955an agertu zen Euskal Literaturan, Jose Antonio Loidi irundarraren “Hamabost egun Urgainen”. Eta handik 7 urtera, 1962an agertuko zen gure Mariano Izetaren “Dirua galgarri”. Aurrekoan erran nuen bezala, istorioa ez dago Baztanen kokatuta, baizik eta Parisen, Iparraldeko euskaldunen giro batean. Baina hemengo idazlea izaki, eta hemengo euskara, merezi du irakurtzea. Aitaren batean egiten da. Gainera, hitzaurrean (“Leen peridikia”) Angel Irigaraik idazle baztandarren errepaso interesgarri bat egiten du, gure Haizegoak berriki egin duen bezala. Zaila da liburua paperean topatzea, baina Sarean badago, PDF formatuan, Armiarma web-gune zoragarriaren Klasikoak atalean: http://klasikoak.armiarma.com/pdf/IzetaGalgarri.pdf

Agian Izeta ez zen ausartu istorioa Baztanen bertan kokatzen, jendea ez ote zen hasiko fikziozko gertaera eta pertsonaien azpian gertaera eta pertsona errealak bilatzen. Kontuak kontu, detektibeen generoaren jarraitzaile oparoenetako bat Gotzon Garate gipuzkoarra izan zen, eta 1977an Txomin Agirre Nobela saria irabazi zuen “Elizondoko eskutitzak” lanarekin. Geroztik hainbertze argitaraldi izan dituen liburua, eskoletan eta euskaltegietan irakurri dela seinale. Baztango Liburutegian badago ale bat eta Sarean ere irakur daiteke (http://www.armiarma.com/emailuak/mizka/garate4.htm). Harrituta geratu naiz zein lotsagabeki sortzen dituen Garatek hemengo pertsonaiak: Elizondoko alkatea bera agertzen da, erraterako, Anton Hernandorena izenekoa, kontrabando sare bateko burua. Hilik agertuko da Izpegi aldean, hango kuartelaren inguruetan. Ez da garaia zehazten, baina Bordatxo diskoteka martxan zegoen.

Tira, ez dugu istorioa larrutu behar. Bakarrik erran lehen “eskutitza” anonimoa Izpegiko kuarteleko buruak jasotzen duela. Protagonista Gotzon Garateren betiko detektibea da, Jon Bidart donostiarra. Amaiurko baserri batera etorri da bakazioetan, Donostiako Aurrezki Kutxako zuzendari Joxeba Eizagirreren etxera. Bertan ezagutuko du Edurne, etxeko alaba, Iruñeko Unibertsitatean erizain ikasten ari dena. Edurne izanen da bere laguntzailea, hilketen erruz oporraldiko planak aldatu eta gero.

Erran behar da liburu irakurterraza dela, zentzu onean eta txarrean ere bai: istorioa eta pertsonaiak arras eskematikoak dira. Nortasun eta misterio urrikoak. Eta agertzen den Baztan bera ere sinesgarritasun gutxikoa. Nahiz eta Garatek Arizkunen egonaldi bat egin omen zuen, baserri batean (jesuiten Lamiarritan, agian?).

Asmo literario sakonagoa du Iñaki Bernaola idazle bizkaitarrak bere “Zugarramurdiko Kontesa” eleberri labur baina trinkoan. Eta idazkera eta eraikuntza ere literarioagoa da; bihurri xamarra, hiru ahots ezberdinekin. 1988ko Café Iruña-Baque saria irabazi eta hurrengo urtean kaleratu zen. Beraz Atxagaren “Obabakoak”  liburuaren garaikoa da, eta badu liburuko Zugarramurdi horrek Obabaren antzeko kutsua.

Hau ez da detektibe nobela, berez. Ez dago krimen edo ikerketarik. Gehiago da misterio nobela, Lovekraft eta Poe-ren estilokoa. Hori bai, Garatek bezain lotsagabeki jokatzen du Bernaolak Zugarramurdin eskua sartzean. Hasteko, Baztan bezala aurkezten da Zugarramurdi.  Izenburuak dioenez,  protagonista nagusia bertako Kontesa bat da: Micaela de Iribarnegaray y Pérez de Antoñana. Emakume berezia, nortasun handikoa. Jauregi batean bizi zen, herritik kilometro batera, edo. Bere txoferrarekin eta neskame batekin. Baina maiz joaten zaizkio herriko alkatea (lizunkeriaz), apeza (hau ere asmo lizunez, baina txoferrarekin) eta maistra. Kontesa hil egin da, eta testamentua entzutera etorri da familia. Jauregia lehengusu bati utzi dio, Bilboko medikua, baina eskaera batekin: bere gorpua hilerrian lurperatu ez, Unibertsitatean erabiltzeko. Kontua da egunak pasa eta gorpua ez dela usteltzen.

Eta bitxia da, baina antzeko zerbait gertatzen da Hasier Etxeberriaren “Mutuaren hitzak” nobelan, Baztan errekan harrapatutako izokin batzuekin.

Baina hori ez da istorioaren ardatza. Damian Arruti da protagonista, entomologo eta detektibea. 2003an agertu zen lehen aldiz Hasier Etxeberriaren literaturan, “Eulien bazka” eleberrian. “Mutuaren hitzak” haren jarraipena da, nolabait, eta 2005ean agertu zen. Arrutik badu zintzurreko minbizia. Operatu dute (Donostiko ospitalean Bozateko batekin suertatzen da) eta errekuperatzeko asmotan Arizkun aldera dator, Leon Karrika lagun margolari ziburutarraren Otsoenea etxera (ezagutzen duzue?). Don Joaquin Aldaz handiki baztandarra ezagutuko du, kontrabandoaren dirua mezenas gisa aritzeko erabiltzen duena. Eta  Senpe gizon basa, Baztan erreka hobekien ezagutzen duen arrantzalea. Halere, hilik agertuko da, metro erdiko putzu batean itota…

Bitxia da, halaber, Hasier Etxeberria (telebista aurkezle ezaguna, Sautrela saiokoa, bertzeak bertze) Elgoibarren sortua dela, Gotzon Garate bezala. Ba ote dago hari ezkuturen bat Elgoibar eta Baztanen artean?

Hemendik eskermilak eman nahi diougu Angel Garziari prestatutako kolaborazioagatik eta baita ere erran gai honen hirugarren atala biziki espero dugula!!!

—-GEHITUA—-

2015an Euskaltzaindiak eta Baztango Udalak Mariano Izetaren Dirua galgarri nobela berriz argitaratu dute. Eleberria, Baztango Nobela Beltzaren Astean aurkeztu zen.

 

 

Read Full Post »

Anparo “la baska”.

Martxoa, ekitaldiz beteta daukagu Baztanen, zeren Martxoak 8aren inguruan hainbat talde eta erakunde kulturalak, Baztango emakumen jardunaldiak antolatu dute. Martxoak 4an hasi ziren ekitaldiak afari herrikoi batekin eta hile hontako 25an bukatuko dira xaboi iteko tailerrarekin. Tarte horretan izanik, hitzaldiak, sexu tailerrak, zine foruna, bideo emanaldiak…ta 8an barne, bazkarie, kalejira, fanfarrie ta batukada. emakumen eguna ospatzeko asmoarekin. (agenda ikusteko klikatu Irudian)

 Ekitaldie begi bista eman nionean eta Baztani buruz doan blog honekin lotu nahian, burura etorri zizaidan Baztango emakume baten historia, edo obe errana, Baztandar emakume horrek, izandako bizitza gogorra ta latzaren historia. Era berean emakume aunitz jasan duten gertakizun garratz, krudel eta gordin horrekin, nabarraldeko web gunean topo egin nuen, Josu Sorauren hitzak idatziak, tartean zeudela. Irakurtzerakoan nabaria da Josuk “la baska” goititzen zeukan andreari zautzen ziola eta idatzizkoan, baita ere harras ongi nabaria denez bizitza horren bihotzondokoa, atsekabea eta sumindura, Nabarralden dagoen bezala, ekarri dugu haizegora.

Anparo “la baska”

Josu Sorauren.  (nabarralden egunekoa atalean argitaratua),

Kotoizko katu bat bezala, etxeko eskaileretatik jaisten eta igotzen zen. Ez zuen inorekin topatu nahi, izugarrizko beldurra zuen. Hala ere, ni sarritan eskaileretan jolasten nintzen. Berak, itzalez egindakoa zirudien. Bakarrik ikusten baldin baninduen, niregana ileak emeki eta maitekor ferekatzera hurbiltzen zen. Niri, nahiz eta mukitsu bat izan, laztan goxo hark pena eta nolabaiteko dardara ematen zidan. Nik banekien keinu haren zergatia, izan ere, bere semearen lagun bakarra nintzen, eta beraientzat hura ez zen gauza makala.

Auzoan La baska izenekoa, ez zen “emakume zintzoa”. Jendeak hari hitzik bat ere. Ikusten zutenean, mespretxuzko imintzio batez, hanka egiten zuten, “separatista y atea” omen zen. Ez zuen eliza ezagutzen, eta behin erretoreak zitalki bota zuen pulpitutik. Hala eta guztiz ere, hori ez zen egia osoa, noizean behin, hutsik zegoela aprobetxatuz, katedralera sartzen ikusi nuen. Agian euskaldunen jainkoa han biziko zen, esaten nion nire buruari gorrotoz josita.

Bere jaioterria, Baztan. Bost urte zituela umezurtz geratu zen. Hamabostekin, osabak Lesakara neskame bidali zuen.

Han, gerlarekin batera Anparo bere isiltasunaren negarrezko harana zeharkatzen hasi zen.

Ilunabar beltz batean txapelgorri batzuk ostatuan zalapartatsu agertu ziren. Haietako batek, nonbait, Anparo gustuko zuen. Bitan lagundu zion etxera. Hirugarrenean, Anparo ezustean (Jaungoikoaren, aberriaren eta erregearen izenean) belarrera bota eta han, soro ertzean, bihotzeraino, basapiztiak bezala, bortxatu zuen.

Anparo, urradurez josita, eurizirinez eta lotsaz blai mugiezina zen. Zelaian bertan hiltzeko gogoz, bera loretxo bat, itsas brisa edo hegatxabal bat, ez zen inoiz beste neskatoak bezalakoa izan, ezta hasperen bat ere, munduko neskarik zikinena baizik.

Kuartelean, txapelgorriak harropuzkeriaz bere adiskideei “Baskorraren” titiak nola jan zituen kontatzen zien bitartean, baserritarrek, Anparoren gorputza, ia bizirik gabe, jaso zuten. Anparok ez zuen deus esaten. Begien malko isilak oihuka ari baitziren.

Hiru hilabeteren buruan, konpainiaren kapitainak gertatutakoa eta neska umedun zegoela jakin zuen. Sutan jarri zen, baina bere baitan ez zen hainbesterako, azken batean, soldadu haiek aberriari bere bizitza osoa eskaintzen ari baitziren. Hori bai, -Anparoren zorigaitza!- ezkontzen behartu zituzten. Anparok ez zuen negar egiteko astirik izan.

Hilabete baten bueltan baina, Irungo mendietan soldadua tirokatu zuten, eta Anparo aske geratu zen. Errekete batekin bizitzea ez zen gauza makala. Bere osabak esaten zuen bezala, hauek abadearen ostia eta bedeinkazioarekin, deabru amorratuak bihurtzen ziren.

Tomasa, Anparo bortxatu egin zuen erreketearen ama zen. Alarguna. Sorgina, deabrua baino gaiztoagoa zirudien Tomasak. Inork ez zion kontra eginen hari.

Tomasak Anparo bere Iruñeko etxera eramatea onartu zuen. Horrela, iloba berekin izango zuen eta aldi berean Anparoren lana, bizirauteko.

Pentsatu eta egin. Egunez Argako ibaiaren latsari eta gauez lisatzaile ala adabatzaile. Egunero, etxeko lanak goizean eta arratsean, eguzkiak Sarriako mendiak erretzen zituenean etxeratzen zen. Gero, etengabe etxeko eta kanpoko lanak. Tomasa zapaltzaile bat zen eta ez zion bost minutu ere uzten Xabier semetxoarekin lasaitzeko.

Xabier nik lagun izan nuen. Oso mutil lotsatia zen. Bazirudien bere amatxoren beldur guztiarekin elikatua zela. Bere larrua hain mehe eta zuria zen, non edozeinek pentsa zezakeen gardena zela.

Auzoko umeak beti barre eta mespretxuz hurbiltzen zitzaizkion. Berak hitzik esan gabe pentsakor eta isil begiratzen zituen. Baina bere amatxo iraintzen zutenean, malko batzuek ihes egiten zioten begietatik.

Behin, Andresek, auzoko denda baten morroi zenak, soldadutzan mandoaren ostikada batek herren utzi zuenak, bere alde egin zuen sutsuki, beste umeei txoriburu gaiztoak eta perbertituak deituz. Baina Andres eroa omen zen, eta ahopean marmarka “antifranquista”hutsa zerabilen auzoak. Andresen ustez Anparok ezentzunarena egiten zuen bakean bizi ahal izateko.

Futbolean, pilotan, harrapaketan edo beste edozein jolasean Xabierrekin ez zen inor aritzen. Horregatik, nik, errukiz, bera babestea erabaki nuen. Nirekin lasai xamar zegoen. Izugarri trebea zen dama-jokoan, partxisean, dominoan eta holakoetan. Ia beti irabazten zidan; momentu hartan, barkamen eskatuz bezala, emeki bere begirada bideratzen zidan.

Anparoren edertasun fina, jasminaren antza zuen. Bakarrik, eta noizean behin Andresekin solasean sartzen zen, beraientzat auzoko gizon umil, zuhur eta bihotzonekoa zen.

Baina zoritxarrez, udaltzain bat berekin maitemindu zen. Ikusi bezain laster beraien atzetik, hitz lizunak esaten joaten zen. Hasieran mutu, baina Anparok ezin gehiago jasan eta txerri deitu zion. Han matxista, errekete eta infernu guztiak sortu ziren.

Pasadizo hau ahotan ibili zen auzoan. Batzuk probokagarri, besteak emakume gaizto, moral gabeko, lotsagabe eta abar zela… Bihotza idortu zuen haize madarikatu bat…

Han, Arga Ibaian, arropa garbitzen ari zen bitartean, zurrumurru zikinak hedatzen ziren latsarien artean…

-Mutu izan naiteke, baina ez gor -oihukatu zien-.

Tomasak apaizarengana eta poliziarengana joko zuela mehatxu egin zion. Gauza txarrak bazekizkien Anparo espetxeratzeko, eta semea gabe uzteko. Denek zekiten bezala, separatista, -sarritan entzuten zitzaion semearekin euskaraz aritzen- bizi txarrekoa eta abar zen.

Bost bat egun geroago, ibaiaren ur-korronteak eraman zuen. Batzuk izotzaz irristatu zela, besteak bere buruaz beste egin zuela… Andresek gorrotoa, elizaren hipokrisia eta fanatismoaren harropuzkeriagatik izan zela zioen.

Hilerritik kanpo lurperatu zuten. Lore bakarrik gabe, iluntze beltz batean eta otoitz laburrik ez.

Zuretzat nire oroitzapena, Anparo, emakume duin eta ona, jende pozoituaren artean bizi behar izan zenuenagatik.

Read Full Post »

Baztandar nabigatzaileak.

Historia ofiziala, ia beti,  irabazleek  eta boteretsuek idazten dute, eta, horregatik, hainbat eta hainbat jende anonimoen gertaerak isilean gordetzen dira eta haunitzetan kondenatzen diren iluntasunean. Horrela pentsatzen du Pedro Mari Esartek, ikertzaile baztandarrak, eta horrela kontatzen digu “Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV” izeneko luburuan (nabarralde).

Argitalpen berri honetan baztandar eta baxenabartarren itsas emigrazioari heltzen dio, XIV. mendetik XVII. mendearen hasierara arte izandako bizipen pertsonal eta gertaera dramatikoak jasozen ditu, batez ere XVI. mendekoak.

Artxibategietan egindako ikerketen ondorioz atera den lana da, Nafarroko Artxibo Nagusian, notario-prozesu eta -protokoloen dokumentuak aurkitu izan ditu, mundu berria bezala ezagutzen zen horretara bidaiatu zuten ahaideak aipatzen zituzten jendearen jaraunspen-erreklamazioei buruzkoak ere. Aunitz zigorrengatik edo zorrengatik behartuta egiten zuten bidaia, bertze batzuek ilusioz eta batzuek ere anbizioz!  Baztanen, “Barnekoa izan arren”, itsasoaren erakarpena sentitu eta horizonte berriak bilatzeko ontziratu ziren pertsonak ere bazeudela erakusten digi Pedro Mari Esartek. Horietako aunitz hondoratu egin ziren, bertze batzuk euren helmugetara iritsi ziren; Flandriara, Tunisiara, Napolira, Perura… bertzeak bertze.

Esarte bidez badakigu, 1555ko neguan Baztandar talde bateri gertatutakoa. Baztandarrak infanteriako soldau bezala alistatuak zeuden eta bueltatzerakoan bere itxasontzia urperatu eta hil ziren.  Kasu hontan, baztandar horien familiak azken soldata kobratzeko eskatutako dokumentua Esartek aurkitu eta kontatzen digulakoz jakin dugu eta hau bezalako hainbertze istorio aurkitzen ahal dugu mende haieko baztandar nabigatzailez buruz. Ondoren, libruan ageri diren bi erratzutar batzuen pasartea nabarmenduko dugu.

Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV liburuaren azala.

Bitxikeri, gertakizun edo istori hontako protagoinistak, Pedro de Gorostapolo eta Pedro Mendibil Erratzutarrak dira. Bi baztandar hauek, Gorostapolokoak biak, erten ahal da, Baztango lehenengo “intsumisoak” edo spainako (garai hartan Gaztela) armadako, lehenengo baztandar desertoreak direla ( behinpin dokumentatuta).

Nafarroa konkistatu zutenetik, napar aunitz, erregearen armadan behartuak eta indarrez alistatuak izan ziren, hoien artean bertze aunitz batzuk bezala bi baztandar hauek Portugal aurka guduratzeko behartuak joatea deituak izan ziren. Baino bi lagun hauek, beren gerra ez zen gerra batean borrokatzen ari zirela eta etxetik, herritik hain urrun zeudela… gerra utzi, eta alde egin zuten, Erratzura bueltatuz.

Beren aurka dagoen dokumentuan irakurtzen ahal denez, 1587ko Ekainaren 30an (San Pedro ondoren) Baztango alkateak, Sancho Iturbidek , Luis Carrillo “virreyaren tenentearen ” aginduz ,Pedro Gorostapolo hargiña, lizenziri gabe ezta bere generalaren baimenik gabe “su majestadeko armada bertan utzteagatik” atxilotu zuen.

Horregatik 500 dukadosko ixuna patzen diote eta diru hori etxean ez duenez, lurrak eta bere gauz guztiek enbargatzen diote. Bertze egun batzuk geroxago bertze agindu bat iristen da Erratzura! kasu hontan Pedro Mendibilen aurka, baino kasu hontan Mendibil ez da agertzen, dirudienez egun batzuk lenago Izpegiko bidea hartu, pastu eta iparraldera alde egin zuen. Halakotan, zihur auniz Mendibilek Baztango lehenengo intsimisoa eta baita ere lehenego hieslaria izanen zen.

Hau bezalako bitxikeriak eta  bertze istorioak Pedro Mari Esarteren hamaseigarren argitalpenan irakurtzea posible da eta eskertzekoa da, Pedro Mari Esartek gure historia artxibategitik ateratzean eta denon eskura zabaltzea.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Navegantes del interior. Emigración de Baztan y Nafarroa Behera desde el siglo XIV“. Pedro Mari Esarte, Nabarralde. 2009

Read Full Post »

Falcon beltzen egunak.

Ford Arjentina  empresak, 1962tik Ford Falcon modelua  fabrikatzen zuen. Kotxe modelo honek ospe haundia izan zuen Arjentinan eta Falkon beltzak gobernuko kotxe oficiala izan ziren.  

1977ko Apirilaren 30an, Arjentinan, falcon beltz hoietako batetik gizon batzuk atera eta Jon Pirmin Arozarena Larregi bizi zen etxean sartu ziren. Galdera batzuk erantzun ondoren Jon atxilotu eta preso eramanen dute. Ez zaio iñoiz gehiago ikusiko.
Zihurhaunitz Jon gazteak, garaiko bertze gazte aunitz bezaña ESMAn (Escuela Superior de Mecánica de la Armada)  akituko zuen. Pensatzekoa da, han  torturatua, jipoindua izanen zela eta azkenik, bere gorputza desagerturatua izanen zen.

1964k ford falcon.

Arjentinako diktadura militarrak (la junta militar)  1976-1978 epean 30.000 pertsoi desagertuarazi zuen. Jon Pirmim Arozarena 30.000 hoietatik bat izan zen. Jon, 25 urte zituen, Venezuelan sortutakoa zen eta Estatu Batuetako nazionalitatea zeukan. Aldi berean Jon, jatorriz baztandarra zen, bere aita, Ramon Arozarena, Arizkundarra zen.

Bitxia da, jakinda Amerika osoan bai Hegoan, bai Iparran eta bereziki Arjentinan, hainbertze Baztandar seme izanda, 30 mila desagertuetatik bakarrik bat baztandar jatorrizkoa izatea. Honek argi uzten digu ze aldean mugitu ziren garai haietan baztandarra jatorria eta osoki euskal jatorria zeukaten gehienak.

Argi eta garbi uztearena diot, aspaldi enzundako afera batengatik. Aipatzen da, Karlos Garaikoetxea lehendakaria izan zen garain, Euskal Autonomia Erkideko gobernuak ikerketa bat egin zula jakiteko urte haietan Arjentinan, militarren biktimen artean zenbat euskaldunak edo jatorriz euskaldunak baziren. Kriston sorpresa hartu zuten (eta ikerketa gelditu omen zen) ikustean, euskal jatorria zeukatenak aunitz gehiago zirela biktimen artean baino, Torturatzaile, militar eta ministroetan.

Ikerketa ez zenez bukatu ez dago emaitzarik jakiteko hala zen edo ez, baina bai bada liburu bat gai hau arakatzen duena.

Ez zaigu ahaztu. Susa.

Liburua, Alberto Barandiaranen “Ez zaigu ahaztu” liburua da eta alde batetik euskal desagertuen kasuak kontatzen digu; Telllo Biskiart, Garin anaiak, Meroño, Armendariz… baita ere Jon Pirmin Arozarenarena, eta bertze aldetik, (azken horrietan) eukal jatorria zeukaten torturatzaile, jeneralak, presondegi militarreko komandateak… ; Arturo Jauregui, Luis Maria Mendia, Alferdo Ignazio Astiz…

Ikusten ahal denez, Baztandar eta Euskaldun jatorrizkoak, gehienbat Ameriketan boterearen aldea egon dira. Horrez gain, gehienak arras katolikoak, tradizionalistak eta militar uniformea gustokoak izan dira. Hego Amerikako konoan, Arjentinako diktadurako kargoetaz gain Txilen ere, garaiko gobernu militarran euskal abizen pile bazaren. Abibide bat, Pinotxeten hileta elizkizunan (2006) aurkitzen ahal dugu. Hileta horren protagonista nagusienak euskal jatorria zeukaten, hilatik hasiz; Cesar Augusto Pinochet Ugarte (bere amaren aita Naparra), bere emaztea; Lucia Maria Hiriart Rodrigez ( bere aitetxi Baigorrikoa) eta urbil zeudenen artean segituz; Oscar Izurieta ejerzitoko komandante nagusiak…eta fijo egongon zen norbait Baztandar jatorria izango zuna,  Arizkungoak hain zuzen, Errazuriztar baten bat.

Post hau egiteko erabili den materiala:

Ez Zaigu Ahaztu. Alberto Barandiaran. Susa. 1996-

Liburua Baztango liburutegian dago eta arras interesgarria da. Eeskerrak Angel Garziari liburua komendatzeagatik

.

Read Full Post »

Nola aldatzen diren gauzak, kamarada!!!

Berriki Olentzerok oparitu zidan liburua irakurri ondoren, Hertzainak taldeko kamarada kantuaren esaldia etorri zait burura  “nola aldatzen diren gauzak, Kamarada!“

Oparitutako liburua 2001ean argitaratutako faxmil bat da, “Noticias y datos estadísticos del noble valle y universidad de Baztan” izenburua duen 1890eko liburuxka da. Egilea Manuel Irigoyen y Olondriz Aniztarra da eta liburuxka idatzitako garai hartan, bailarako idazkaria zen. Hitzaurrean (prologoan) erraten duen bezala liburuaren hasierako ideia Baztango ballearen historia idaztea zen.
Horretarako, eskura dituen udaleleko dokumentuak erabiliko ditu, baina, azkenean, historiaren pasarte batzuk baino ez ditu kontatuko edo bilduko, eta liburua «albiste historikoen» koaderno batean bihurtuko da (egilea errana)

 
Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan

Liburua, Baztan hitzaren esanahiarekin hasten da, eta horrek (egiliaren arabera) – Bat han, edo denak bat –erran nahi du. Hau da, 29 jauregi/dorretxe, 14 eliza, denak batera, familia bakarra edo leinuetxe bakarra da. Hori guztiaidazki historikoen, epaiketako eta udal-paper bidez dokumentatzen du eta Lope de Vega poema batekin eta guzti!

Balleko armarriarekin segitzen du eta Juan Goienetxeren “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle de Baztan” bertsioarekin bere jatorria azaltzen du. Bigarren bertsio hau Navas de Tolosako gudua baino askoz lehenagokoa izango zen. Antso Garcia IV.a Peñalenekoak (1054 – 1076) baztandarrei eman omen zien armarri xakeduna frantziarren eraso batetik salbatu ondoren.

Bertze epai batzuk, dokumentuez eta kapareez (hidalgo) hitz egiten jarraitzen du, Baztango lurraz, mugaz eta abar… Alde honetan, nobleziaren gaia nabarmentzen da. Horretarako, 1440an Juan II Nafarroako erregeari irabazitako epaia aipatzen du (berak ez zuen errege izan behar, bere semea Karlos Vianako printzea baizik). Baztandarrak bat zirela aprobetxatuz, gutxienez 1336tik (data hori aipatzen du) dokumentatuta dagoela eta Baztan erresumako 12 familietako bat denez, horixe bera jada kapare (noble) bihurtzen die. Eta nobleak badira, beren lurrak zergarik gabe daude (ez dira petxeroak), beraz Juan II.ak ezin die bazteandarrei kobratu edo zergarik ezarri beren lurrengatik..

Epai honen garrantzia da, legez, baztandarrak kaparetzat (hidalgoak) hartzen dituela, eta horrek (zergak ez ordaintzeaz gain) aukera ematen die baztandar guztiei etxean armarri xakeduna bat jartzeko, edonor dela ere, jauna, nekazaria, hargina edo arotza.

Lehen zati hori amaitzeko, Urdazubiko monasterioaren eta Miserikordiaren (Zarreetxea) historiarekin jarraitzen du. Noiz eta nola sortu zen Zarretxea, nola lehen “miserikordia” (Kuartelekozelaian zegoen) eta nola XIX. mendearen erdialdean Francisco Joaquín Iriarte presbiteroak (elizgizona) diru mordo bat eman zuen leku bat (egungo eraikina) eraikitzeko, balleko behartsuak arreta jasotzeko leku bat izan dezaten.

Zarretxea XX.mende hasieran. postala.

Kontatzen digun bertze pasarte historiko bat Arizkungo konbetoaren inagurazioa da. 1731ko ekainaren 19an izan zen eta Juan Bautista Iturralde, Murilloko markesa eta Ogasuneko (Hazienda) gobernadore (Felipe V.a Espainiako Ogasuneko ministroa) arizkundarrari esker, bere familiaren etxearen ondoan (bertan jaio zen) gurasoen lurretan ereikiko zen. Egun horretan Arizkunen izan ziran ospetsu guztiak, gotzaina, jaunrxoak…aipatzen ditu, baita ere barruan egongo ziran 20 mojak jakineratzen gaitu.

Bigarren kapituluaren izenburua “Personajes notables naturales y oriundos de Baztan” da, eta izenburuak dioen bezala, Baztango ustezko ospetsuak (zelebritateak) aurkezten dizkigu (denak militarrak, elizgizonak eta gortesauak). Bere zerrendan 1712an Erratzuko Buztiniaga etxean sortutako Lorenzo Irigoyen Dutari, bailarako ospetsuena da. Erratzuarraren bizitza osoa kontatzen du, zer ikasi zuen, non ikasi zuen!, Iruñeko apezpikua izan zela, eta bertzeak bertze. Erratzuko elizako klaustroa eraiki zuela, Madrilen 1778an ehortzi zutela, jende aunitz bildu zela, eztakizer ta badakizer!
Bere bizitza kontatzen duen poema-liburu luze batekin amaitzen da istorioa, hori bai, “Ospe Santuko” elizgizon zela eta haran honen ohore, aintza eta babeserako aldareetan kanonizatu eta gurtu behar zuena. Nire uste idazlea eta apezpikuak familia zirela (abizen bera) eta uste dut ere… ez zela kanonizatua izan!

Gotzainaren biografiaren ondoren, herriz herri ibiltzen da, herri bakoitzeko famatuez hitz eginez; militarrak, brigadierak, koronelak, santiago ordenako tenienteak, elizgizonak… adibidez, Elizondoz hitz egiten digu Pedro Mendinuetaz, Isteconea etxeko semea zena eta Santa Feko erregeordea eta Errege Armadetako Kapitain Nagusia izan zenaz, eta, horrela, Gartzain, Azpilkueta, Lekaroz…

Pertsonaia “ospetsu” horiek, batez ere 1650-1800 urteetakoak dira, guztiak jaunen semeak, aunitz “segundoiak” ziren eta seme nagusia etxaldea eta jabetzak bereganatzen zituenez, karrera erlijiosoa edo karrera militarra egitea bertze aukerarik ez zitzaienei geratzen.

Eta liburutxoa irakurrita, galdera bat datorkit burura! Zenbat urte daramatza haran honek militar batek, ministro batek, gotzain batek… eman gabe?  ba hori, nola aldatzen diren gauzak, kamarada! (eskerrak).

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Noticias y datosestadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburua (1890). Manuel Irigoyen Olondriz.

Read Full Post »