Oiztarrak eta bertze hargin batzuk.

Baztango haraneko eliz aunitz estilo errenazentistakoak dira (edo jatorriz, ziren) eta XVI. mendean eraiki ziren. Guztiek dute antzeko eredu arkitektonikoa oinplanoari, altxaerari, estaldurari eta kanpoko egiturei dagokienez, eta Nafarroan garai hartan eraikitako tenpluen berezko ezaugarri formalak dituzte.

Baztango eliza errenazentista horiek bertako maisu harginek egin zituzten, harriaren lanean adituak, hareharri arrosazeozko (harri gorrie) harrobiak dituen harri lan tradizio handiko eremu bateko arginak ziren. Eraikuntzako profesionalak, koadrila ibiltarietan taldekatuak, maisuak, ofizialek eta ikastunek (mutil) osatuak, eta familia bereko hainbat kide aurkitzea ohikoa zen, ogibidea normalean gurasoengandik seme-alabengana pasatzen baitzen, edo osaba-izebengandik ilobengana.

Baztandar artisau klan emankorrenetako bat Oiz familiarena da, XVI. mendearen erdialdean buru Pedro de Oiz zuena (1580 zendua). Pedrok, Irurita, Arizkun, Lekaroz eta Zigako parrokietan lan egin zuen, eta azken enpresa horretan Martin de Oiz semeak lagundu zion. Hala ere, harginen “dinastia” honetako kiderik nabarmenena Miguel Oiz gartzaindarra izan zen. Miguel aipatutako Pedroren iloba zen eta Arraioz (1568), Arizkun, Goizueta, Zubiri, Berroeta, Eugi (1581) eta Gartzaingo parrokietako harri lanetan parte hartu zuen eta hil ondoren Juanot eta Juanes semeak jarraitu zuten.

Gartzaingo san Martin eliza. Argazkia Pello San Millan

Bestzalde, Pedro Oizen suhia zen Martin Urrutiak (1596 zendua) Arizkungo parrokia-elizako burualdeari, kaperei eta sakristiari ekin zien (1584), eta Iruritako parrokiako gangak egin zituen (Gerora, gaur egungo tenplu barrokoek ordezkatu zituzten). Halaber, 1580ko hamarkadan Zigako elizan hasitako obrekin jarraitzeko ardura hartu zuen, eta 1591tik aurrera Juan Urrutia semeak hartu zuen haren lekua.

Baita ere nabarmentzekoa da Juan Garaikoetxea eta Oiz, Elizondarra. XVI. mendearen amaieratik XVII. mendearen hasierara bitartean Nafarroan bere eraikuntza jarduera oparoa garatu zuen eta hargin aurrerakoi (abangoardista) izan zen; Eugi, Berroeta, Elbete, Eratsun, Gartzain eta Leringo Santa Maria elizan parte hartu zuen.

Baztango bertxe hargin batzuk izendatzeagatik, Juan Martínez de Leizagoyen nabarmendu behar da, Amaiurobrako Jasokundearen Elizako nabea eraiki zuena eta Erratzuko Juan de Goyaran harginak amaitu zuena, edo baita ere Erratzuko Pedro José de Iriarte hargina, 1773an kontratatu zutena mende batzuk lehenago eraikitako kanpai oktogonalen gorputza errematatzeko.

XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Jose Ciaurriz “Joxe Argiñe” (goitizena zuena) dugu, eta haren senideak izan ziren Santos eta Polikarpo Ciaurriz. “Joxe argiñak”  1901an 10 metrotako harriz landutako gurutze bat zintzelatuko du Legate kaskoan patzeko (atorrizko gurutzea). XX.mendearen 20.hamarkadan Baztanen arras ezaguna zen Martin Zabaleta hargin Berruetarrak Amaiurko jatorrizko monolitoa zizelkatuko du.

Mende berean ere nabarmendu ziren Silveiro Sobrino hargiña elizondarra, José Lorenzo Rementegi Berroetarra, eta Bautista Soule Arizkundarra (bere aita Juan ere zen hargiña). Azken honek Ostiztarrak bezala ogibidea gurasoengandik seme-alabengana pasatu da eta bere ondoren Cesáreo Soule eta honen semeak Albaro eta Biktor jarraituko dute.

José Lorenzo Rementegi berroetrrak zinzelatutako harri bitxia. Berroeta. Argazkia al monte,¿para qué? blogatik hartura dago.

Gaur egun Souletarrekin batera, Elizondoko Mitxelena edo nik berbera (ogibidez hargiña naiz) harria eta armarriak zinzelatzen segitzen… dugu.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

“Los artífices: los maestros canteros baztaneses“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.

“Estructuras arquitectónicas“. Las iglesias del Renacimiento en el valle del Baztan. María Josefa Tarifa Castilla. Cátedra de Patrimonio y Arte Navarro. Universidad de Navarra.

“Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan” (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santa Mariaren liburua.

Read Full Post »

María Domínguez, Alkatea, kazetaria eta maistra.

Urtarrila bukaeran (2021) hil eta ia 85 urtera, Maria Domínguez Remón-en gorpuzkiak Zaragozako Fundejalón herriko hilerrian, hobi komun batean (garondoan tiro batekin) aurkitu dituzte.

Maria Domínguez Espainiako Bigarren Errepublikako lehen alkate emakumea izan zen, hain zuzen Gallurreko (Zaragoza) alkatea izan zen. Alkateaz gain kazetaria eta maistra (Baztanen) ere izan zen.

Maria Domínguez Remón 1882ko apirilaren 1an Zaragozako Pozuelo de Aragón herrian jaio zen. Nekazari familia xume baten bigarren alaba izan zen eta haurretan eskolara joateko ez zuen apenas aukerik izan, eta bere kabuz idazten eta irakurtzen ikasi zuen.

Argazkia. Fraternidad Universal blogetik artuta.

18 urterekin, bere gurasoek herriko gizon batekin ezkonarazi zuten. Honen aldetik zazpi urtetan zehar tratu txarrak pairatu ondoren, nazkatu eta Bartzelonara ihes egin zuen. Senarrak salatu zion eta denuntzia bat paratu zuen bere aurka, eta “busca y captura-n” ibili zen. Zorionez ez zioten iñoiz atxilotuko eta Bartzelonan, dokumentaziorik, titulurik eta paperik gabe zerbitzari bezala lanean jardun zuen.

Urte batzuen ondoren Pozuelo de Aragónera itzuli zen, eta Bartzelonan lortutako diruarekin galtzerdiak egiteko makina bat erosi zuen, honek bizimodua ateratzeko modua eman zion. Garai haietan idazten hasi zen eta El País egunkarira artikulu bat bidali zuen eta publikatu zioten. Ondoren ere, Ideal de Aragón astekarian laguntzaile ohi bihurtu zen (Imperia ezizenarekin idatzi zuen). 1914an Zaragozan Irakasle-ikasketak egiten hasi zen baina ez zuen aprobatuko.

1917an, lagun irakasle baten proposamena jaso zuen eta Baztanera etorriko da. Laguna Almandozko maixua, Pedro Rubio zen eta lan eskaintza Almandozko Mendiolako Elizaldea baserrian eskola ematea zen. Autore aunitz irakurriak zituen arren bertze arlo batzuetan prestakuntza behar zuela onartuko dio. Orduan, bere lagun maisuarekin tratua egin zuen eta proposamena onartu omen zuen. Goizeko zazpietan eskola ireki eta hamarretan ixten zuen. Ordubetez ibiltzen zen Almandozeraino, non bere lagun irakasleak arratsaldeko ikasgaia azaltzen zion. Ikasitakoan, bertze ordu bat ematen zuen eskolara itzuli arte, arratsaldeko ordu batean ireki eta hiruetan ixten zuen. Berriro ere Almandozerako bidea egiten zuen eta bere lagunak urrengo goizeko ikasgaia azal zion. Horrela, egunero hamaika ordu inguru ematen zituen lanean.

Eskolak ematearekin batera, Mariak Iruñeko Irakasle-Eskolan sartzeko ikasten zuen, baina egun batean larri gaixotu zen eta medikuak mendietako klimak bere osasunari txar eragiten ziola erran zion eta Zaragozara itzultzeko gomendatu zion. Hala egin zuen, eta hilabete batzuk Baztanen egon ondoren, berriz Zaragozan galtzerdiak josten egonen da.

Goizean lan egiten zuen eta gauez Arte eta Lanbide Eskolan ikasten zuen. Dinamika hartan, gaixotasuna itzuli egin zen eta gripeak urtebete baino gehiago ohean utziko dio. Hala ere, Iruñeko Irakasle Eskolako azterketetara aurkezteko denbora izan zuen eta hontakoan bai aprobatu zuen.

1922an alargun geratu zen, eta bi urte geroago, bigarren aldiz ezkonduko da (ideia sozialistak zituen ardi moztaile batekin) eta Gallur herrira bizitzera joanen dira. Han UGT sindikatuaren tokiko sala sortuko dute eta Zaragozako Vida Nueva astekari sozialistan parte hartu zuen. 1930tik propaganda lan haundia egin zuen feminismo, sozialismo eta errepublikanismoaren alde. Bere idazkietatik Errepublika defendatzen zuen, demokraziaren etsaien aurka borrokatzen zen, emakumearen zeregin aktiboa aldarrikatzen zuen eta inguruko bidegabekeriak salatzen zituen.

1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zuten herrietan (1931ko apirilako udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, Alkatea karguak automatikoki lortzen zen hauteskundeak egin beharrik gabe) gobernu zibilak alkatek kargutik kendu zuten. Galluren (Baztanen ere) alkatea kendu eta Kudeaketa Batzorde (gestora) bat ezarri zuten. Gallurreko herritarrek batzordearen buru Maria Domingez aukeratu zuten eta alkatetza baten buru den lehen emakumea bihurtu zen. Mariak 1932ko urriaren 29tik 1933ko otsailaren 6ra bitartean Gallurreko alkatea izan zen (1933ko apirilan udal hauteskundeak izan ziren).

Bere agintaldia motza izan arren, erabaki ausartak artu zituen; Errepublikako lan-legeria aplikatu zuen eta herrirako lan-poltsak sortu zituen langabezia-maila murrizteko. Herrian neska-mutikoen eskola bateratua izan zen. Irakasleei diru-laguntzak eskaini zizkien garbitzaileak kontrata zitzaten, haurrek garbitu beharrik izan ez zezaten eta Ikatz-zakuak erosteko diru-laguntza onartu zuen, horrela haurrek etxetik eskolara eraman beharrik izan ez zezaten, baita ere eskola duinagoa izateko zuritu eta txukundu zuen.

Alkatetza utzi ondoren, irakaskuntza eta kazetaritzan aritu zen lanean. Bere testuak militanteak eta oldarkorrak ziren, ironiaz, adimenez eta munduari begirada propioa emanez. Artikulu batzuk Maria Tonta izengoitiarekin sinatzen zituen.

Emakumearen berdintasuna, pentsamendu-askatasuna, sufragio unibertsala, emakumeen botoa, zapalkuntzaren aurkako borroka, irakaskuntza, kultura aldaketa, erlijio askapena, amodioa askatasunez aukeratzea…izan ziren defenditu zituen balioak eta idealak.

1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpea gertatu zenean, arrebaren etxean babesa bilatu zuen Pozuelo de Aragónen. Handik egun gutxira atxilotu zuten, eta nazional-katolikoak 1936ko irailaren 7an 54 urte zituela, Fuendejalongo hilerriko hormetan fusilatu zuten. Handik gutxira Arturo Romanos senarra Zaragozako Tabuenca herrian baita ere fusilatua izan zen.

P.D. 2021ko Urtarrilaren 30an Mariaren gorpuzkia berreskuratu ziren.

Post hau egiteko erabili den materiala:

María Domínguez, la primera alcaldesa republicana. Ana Bernal triviño. Publico.es.

Wikipediako Maria Domínguez Remon wikia (eskuaraz eta erderaz. Eskuarazkoa hainbat datu okerrak ditu).

Domínguez Remón, María. Fundación Pablo Iglesias web-eko artikuloa.

Domínguez Remón, María. Gran Enciclopedia Aragonesa web gunea.

Primera alcaldesa de la República y maestra de Almandoz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2014

Encuentran los restos de la primera alcaldesa de España, fusilada durante la Guerra Civil. elmundo.es web guneko artikuloa.

Read Full Post »

Lekauzko kolegioko patata tortille.

Patata tortillaren jatorria Nafarroan omen da, kondaira dio Altsatsu inguruan lehenengo gerra karlistan barne eta Zumalakarregi jenerala eta bere kuartela ezarrita zuen baserriaren etxekoandrearen artean, izan zela. Bata goseti zela eta bertzea patata eta arroltzeak soilik zituela, dena nahastu eta patata tortilla atra zen.

Jakina da, osagai berdiñak erabilita (batzuetan bertze osagai batzuk gehitzen zaizkio; tipula edo piperra) patata tortilla ezberdiñak atratzen direla eta bertsio eta gustu guztietarako daudela.

Baztanek badu bere tortiilla, gainera ospe haundikoa, jaiegunetako menu aunitzetan (bederen izenez) agertzen dena eta baztandar batzuentzat eta lekauzko kolegioko milaka ikasleohien oroimenean, zapore bereizgarria duena eta…doike! batzuentzat ere, patata tortille guztien artean, oberena dena! Patata–arrautzopila hori, Lekauzko kolegioko patata tortille da!

Plater xumea, ekonomikoa, elikagarria eta oso atsegina. Lekauzko kaputxinoek beren baratzeko eta baserriko produktuen aprobetxamendu gisa asmatua. Hasiera batean, plater hori, hazteko adinean zeuden kolegioko ikaslealk asetzeko eta elikatzeko gai zena denborarekin eta arreta handiz landuta, betiko bitxi gastronomiko bihurtu zen.

Bi dira jaki honen ezaugarriak: Bata, olioa erabili beharrean, zerri gantza erabiltzea (olioa urria zen garai hartan eta txerriek kolegio berean hazten zuten) eta bertzea kontraesana dirudi arren, arrautzaren proportzio txikia patatari dagokionez (3/4 unitate kiloko).

Errezeta dio, patatak zuritu ondoren, garbitu, isurtu eta xafla finetan moztu behar direla. Ontzi sakon batean, urtzen da txerri-gantza, eta bertan murgiltzen dira patatak eta tenperatura baxuan egosten uzten dira, erabat bigunduta geratzen diren arte. Arraoltzeak oso ondo irabiatuta egon behar dira, nahastu patatarekin eta gatzatu zartaian.

Itxura aldetik hiru hatz-eko lodierakoa (6/7 zm) izan behar da eta colorea zuria ia uniformea da. Nahiz eta Ikastetxe berrian Ikastetxe zaharrekoaren desberdina omen zen, azken horretan sukaldea egurrezkoa zelako eta urreztatuagoa (doratuagoa) ateratzen ziren. Gainera Ikastetxe berrian egosi gise egiten zuten.

Ospea ez da kolegioan bakarrik geratzen, 60. hamarkadan (XX.mendekoa) bailara osora zabaldu zen, Baztandarren Biltzarrarako hasiera-hasieratik (1963), Lekauzko kolegioko tortillaren aldeko apustua egin zuten herri-bazkariarako (piperradarekin batera), eta 50 urte baino gehiagoz menuan mantendu da eta hoinik izen horrekin agertzen da (Lekarozko ikastetxean jada egiten ez bada ere eta berdina ez den arren).

Baztanen dastatu daitekeen Lekauzeko kolegioko benetako tortilla Iruritako Olari jatetxearena da, Manolo Olondriz Barasoainen bitartez

Manolo Olondrizek 1950eko urriaren 6an jaio zen Iruritako Elizetxean eta 1963an, 13 urte baino gutxiagorekin, sartu zen Lekauzko kolegioko sukaldean lan egitera, lan eta aldi berean ikastetxean ikastera ere. Iruritako marmitoia (sukaldeko laguntzaile gaztea) sukalde zabal, argia eta oso ondo hornitutako hortan denetarik egiten zuen, eta doike! ikaslek hainbertze estimatzen zuten patata tortille ere!

Argazkia colegiodelecaroz.com webgunetik atraia dago

Olarikoaz gain, 2010. urtearen inguruan, norbaitek Lekarozko kolegioko tortilla izenarekin tortilla industrial bat komerzializazen sahiatu zen, baina dirudi banaketa-enpresa ezberdinekin solatu ondoren ez zire akordio batera iritsi.

P.D. Patata tortillaren lehendabiziko aipamena Nafarroako Gorteetara bidalitako 1817ko memorial de ratonera agirian dago. Bertan, nekazariek bizi dituzten baldintza kaxkarrak azaltzen dira, Iruñeko eta Nafarroako Erriberako biztanleekin alderatuz. Menditarrek hartutako elikagai ziztrinen zerrenda luze baten ondoren, honako aipamen hau agertzen da:«…Bi edo hiru arroltze tortillan bortz edo seirentzat, gure emakumeek arroltze gutxirekin handi eta lodi egiten dakite! patatak, ogi-apurrak edo bertze zerbait nahastuz..»

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

La centenaria tortilla de Lecároz. J. Lapitz. Diario Vasco. 2011ko maiatza.

Manolo Olondriz, el último maestro de la tortilla de Lekaroz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2020ko urrtarrila

La Tortilla de Lecároz…no es tan difícil de hacer (en teoría). colegiodelecaroz.com

Read Full Post »

Zaharretxea.

Urtarrilaren 17an San Anton eguna da, San Anton etxaldeko edo baserriko laneko animalien zaintzailea da. Tradizioaren arabera baserriko laneko animalientzat festa eguna da eta gaurko egunean bazka doblia izaten zuten eta nekazariek animaliak mezatara jausten zuten eta urtean zehar gaixoasunik eta heritasunek ez izateko asmorekin eliza atarian bedeinkatzen zituzten.

Baño festa guztiekin bezala kristianotasun kutsua kenduta ohitura zaharrago bat bazen (eta ez aspaldi artio baserri bazutan mantentzen zena). San Anton eguneko errito zaharran, animaliak  enbor erre baten gañetik pasazteraztea zen. Enbor hori, apaizen bendizioaren bezala, onuragarria zen eta laneko animaliak urte osorako gaixotasunez eta heritasunetaz babestuak geldituko omen ziren. Enbor hori, egun batzuk lehenago, baserriko  sukaldeko behekosuan erretako enborra zen, hain zuzen Gabon gauan, enbor hori Olentzeroa zen.

Baztanen San Anton egunan “San Anton” zozketa edo rifa egiten da. Zozketa hau bailaran egiten den zozketa zaharrena da, eta zihur ez jakin noiztik  hasi zen errifa egiten, bai badakigu  Luis Mari Ruiz elizondarrak Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean aurkitu zuen txartel baten bide 1867an egiten zela. Hasiera batean zerri baten zozketa sen, gero  garai batean behi ( goiz-goiazetik Elizondoko karriketa barna pasaiatzen zuten behia) bat errifatzen zen eta gaur egun bertze gauze bazuen artean, aratze bat.

 Porzierto! Zozketan bildutako sosa guztie, “zarretxearentzat”  da.

San Anton zozketako boletoa. Argazkia J.M. Ondikol (Diario de Noticias)

Baztango zaharretxea,  Francisco Joaquin Iriarte zahar eta jubilatuen etxea izena du, eta “zarretxeaz” gain baita ere “La Misericordia” izenarekin ezagutu izan da. La Misericordia  “miseroentzat” prestazen zen tokia edo biltzen zituen eraikina zen. “Miseroak”  bailarako edo kanpoko etxe gabeko behartsuak, etxez etxez “limosna” eskatzen zutenak ziren eta toki hauetan babesa eta jana emateaz gain, gaixotasunak eta heritasunak sendatzen zieten.  

Gaur egungo Francisco Joaquin Iriarte zarretxea “casa de beneficiencia San Francisco Javier”  miserikordian jatorria du.

 XVIII. mendeko Bartolome Iturralde zigatarrak, bailaran “escuela de latinidad” (gaur egungo institutoa bezalakoak ziren, elizgizonak eramana) bat egiteko 2.000 peso eman zuen eta eskola hori ez bazen posible egitea, diru hori onura publiko baterako erabili behar zela arti utzi zuen. Azkenian erreinu zaharrearen lege batzuengatik eskola ez zen posible egitea eta ballarako junta generalak diru horrekin, Elizondoko kaputxinoen hospizioaren eraikina erostea erabaki zun (Kaputxinoen hospizia gaur egungo  Kuartelekozelaiko izenarekin ezaguten den tokian zegoen , hauxe da, parkeko Ikastola).  

Ideia, hospizioa, bailaran etxez-etxe eta elizen atarian limosna eskatzen zutenentzat babesteko toki bat izatea zen. Eraikina erosiz gain txukundu eta prestatu behar izan zen eta horretarako, jende aunitzek izan ziren, Francisco Arízcun  eta bere emaztea Josefa Irigoyen (Iturmendiko markesa) bezala (1000 peso) sosa eman zutenak. Baita ere, aunitz izan ziren  Ameriketan zeudenak edo han dirua egin zutenak benefizentzia etxea sustatu zutenak.

1787ko Otsailaren 27an “San Franzisco de Jabier casa de beneficencia-ren” arautegia onartzen da. Jabetza Baztandar guztiena izango zen eta kudeaketa eklesiastikoak eta sekularrak izanen edo eramanen dute.

Urte batzuk funzionatzen ari zela, 1793 Frantziarrak (konbentzio gerran) zonaldea okupatuko zuten. Urte haietan limosna eta karitate publikoaren  faltaz, San Franzisko de Jabier miserikordia itxiko da. Urte batzuk geroxago Independenzia gerratea izenarekin ezagutzen den gerran miserikordiako eraikina (hospizio zaharra) tropa napoleonikoa kaxerna gise erabiliko dute. Gerra ondoren gauzak baretuago  zeudenean eta berriz jendeen diru eskaintza bazela urte batzuz irekia izan zen. Baina berriz bertze gerrate baten bidez (Lehenengo Karlistaldia) 1833an itxiko da eta eraikina kuartel gise erabiliko da.

Miserikordia 1910 aldera, Argazkia G.Marin

Gerra eta jasandako asedioen ondorioiz eraikina ez zen erabilgarria izanen eta behin betirako “miserikordia” ren burutapena ahazten da. Baina XIX.mendearen erdialdean  “miserikordiaren” idei hori piztu zen eta horren bultzatzailea Francisco Joaquin Iriarte izan zen. 

Francisco Joaquíne Iriarte  Meoqui, Gartzaingo Yoar etxean jaioa zen, Gartzaingo presbiteroa izateaz aparte Cadizen negozioak zituen famili baten ondasunen oinordekoa zen eta 1850an beneficenciarako eraikin berri bat egiteko  1.858.000 Belloizko erreal eman zituen.   1857an Miserikordiaz gain Hospitala ere izango zuen eraikina egiña dago (gaur egungoa). U formako eraikinan baita ere despensa, siloa, eta labeak,  baratzia eta lorategia izanen  du. Honen guztiren prezioa, 575.000 realak izango da, eta benefizenzia etxe berri honen kudaketa, apaiza eta bortz karitateko monja eramanen dute, baita ere erran,  “beneficencia” berri hontan, bakarrik baztango 14 herriko (urte haietan Amaiur, Baztanik kanpo zegoen, 1667tik 1969artio) behartsu, umezurtz eta babesgabetuak hartuko direla. Franzisko Joakin Iriarte 1855an zendu zen eta bere omenez bere izena jarri zioten. 

P.D. Luis Mari Ruizek Urdazubiko San Salvador monasterioko artxibo zaharrean  1867ko trartela aurkitu zen artio, aipatzen zen zarretxeak, zeukan sosen iturburu haundiena, jendearen borondate onez emandako karitatea zenez alde moduen aurrera egin zuen, baño 1885an, gastuak emandako dirua baño haundiagoa izan zen eta udaletxeak, faltatzen ziren 4.750 pezetak, ordainduko zitun, ta hori horrelakoak ez gertatzeko  eta sosa iturri berri bat izateko, zerri baten zozketa egingo zuten… eta gaur egun artio.

 Post hau egiteko erabili den materiala.

“Noticias y datosestadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburua (1890). Manuel Irigoyen Olondriz.

Presencia navarra en el Cádiz del monopolio. Julian B. Ruiz Rivera.

Lander Santamariaren ainbat artikuloak. Diario de Noticias

Read Full Post »

Ikastola(k).

Urtero bezala, Ekainaren hasmentan  Baztan ikastolak bere besta ospatzen du ( aurten ekainak 7an). Festa hau Ikastola sortu zenetik egin da eta famili giroan, ospatzen da.

Baztan Ikastola  1970 urtean jaio edo sortu zuten (1970-71)- Garai haientan, Baztandar gehienentzat ama hizkuntza eskuara izan arren,  egoera larrian zegoen. Hola zela, zenbait guraso, Baztanen, ikastola baten beharra sentitu zuten eta segidan lanian patu ziren; Paperak eskatzen, Hernaniko Ikastola ikusten,  haurrak eskolara joateko  zeukaten gurasoekin hitz egiten… eta azkenean 1970eko martxoaren 24an; Mariano Izeta , Fernando Iribarren, Pablo Eraso, Antonio Astiz,  Joaquín Zubikoa eta Marcos Irigoyen gurasoek  Vianako Printzea Erakundean  “Elizondoko leku honetan euskarazko eskola bat irekitzeko, non haurrek gure hizkuntza maitea ikasiko duten” eskaera siñatu zuten, eta dena lortuta Irailan ikastola martxan jarri zen. Marcos Irigoyen Guraso Elkarteko lehen lehendakaria izan zen.

Lehenego ikasturte horrek 27 haurrekin Miserikordiako (zahar etxean) libre zegoen eta gustora utzitako gela batean hasi zen eta lehenego ikasle hoien andereñoa Lekarozko neska gazte bat izan zen;  Mari Karmen Goñi andereñoa.

20 hamarkadako ikastolako ikasleak. Argazkia nie50urte

Urte haietan, gela antolatzeko modua arras desberdiña zen: mahiarik gabe, lurrean exerita (honek zer erranak sortzen zituen herrian), liburu gabe, euskara abestiz eta txontxongiloz lantzen zen eta Larunbatetan, ibilaldiak egiten ziren…Baita ere urte hasieran, irakaslearen fitxa egitera eta haurren kopuruatz galdetzera garai haietako “sekretak” pasatzen ziren.

Hurrengo urtean bertze andereño bat etorriko da, Sokorro andereñoa.  Bi talde izanez eta urtez urte ikasle kopurua haunditzen joan zenez, irakale gehiagoren beharra  zegoenez  Mª Jose Bertiz, Mª Lourdes Apeztegia (Marilu) eta Mª Paz Goñi sartu ziren. Beranduxago 1978an lehenengo maixua agertuko da,
Kepa Dendarieta.

Ikastola haunditzearekin arazoak etorri ziren, lekua txikia zen eta gainera guraso batzuk “libro de escolarida” lortzen ez zelakoz seme-alabak atera zuten. Lekuarena, parkeko ikastetxearekin irtenbidea bat lortu zen. Eraikina eskola nazionalaren egoitza zena eta libre gelditu zenez “parkeko ikastolan” bihurtu zen. Geroxago etorriko zen Elbeteko eskola  eta borroka luze baten ondoren (herria ia ia bi zatitan banatu zen ta guzi) Pilarreko egoitza lortuko zen. Ordutik hona  aldaketak aunitz izan dira, oztopoak gaindituz normalizazio bat arte aurrera segitu du Ikastolak.

Hasierako 27 hoietako haur,  haunditu ziren,  gurasoak  bihurtu ziren eta bere seme alabak ikastolan matrikulatu zuten eta ia  urte dexente ondoren badirea kasu berezi batzuk, ikastolatik famili berbereko bi belaunaldi (guraso-seme/alabak)  pasatu direnak.

 Baztan kastola eta gaur egungo ikastolen aurrekaria, 30eko hamarkadan sortutako euskal eskolak (Nafarroan ikastola izena eman zizaien) izan ziren. Lehena, 1931n, Iruñeko Karlos III etorbidean jarri zen abian. Hiriburuaren ereduari jarraituz, 1933an Lizarran patronatu bat sortu zen ikastola bultzatu eta zuzentzeko. Azkenik, 1935ean, euskal eskola sortu zen Elizondon.

Guztiak ekimen pribatutik sortzen dira (Gerra Zibilaren ondoren sortzen diren ikastoletan ere izango da hori). Bultztzaileak Nafarroako euskal nazionalismoarekin zuzenean lotutako pertsonak edo taldeak dira. Denetan modu batera edo bertzera Nafarroako Emakume Abertzale Batza atzean zegoen; Hiru ikastoletan kontratautako andereñloak erakunde hoorretakoak ziren. Baztanen erakundearen lehendakaria Bittori Etxeberria zen eta berak, bere anai Esteban eta Elizondo’ko Eusko Etxea’n biltzen ziran bertze euskaltzaleek eraginda; Manuel Aramburu, Agustín Ariztia, Rafael Garmendia, Bautista Iribarren, Felizita Ariztia, Timoteo Plaza, Ignazio Iturria …posible izan zen. 

Ikastola 1935ko Irailan ireki zen eta Beitonea etxean kokatua zegoen. Pilare Alba Loiarte goizuetarr hartu zuten andereño. Ikastolak onek Ignacio Iturriaren laguntza jaso zun eta honek gastu guztiak hartu zituen, andereñoren soldata, liburuak, mahiak. Bertze batek tokia utzi zien. 

1935ko ikastolako gela, Beitonea etxean. Argazkia nie50urte

Baina Mariano Izetak kontatzen zun bezala gure herri hontan beti izan dira euskararen etsai batzuk eta hauek maltzurkerietan, ikastolak ez zuela baimenik, legez kanpo zegola , bota behar zela…hasi ziren eta lan zikin hori bere fruituak eman zuen. Hasi bezain laster, aste batetara gobernua ikastola itxi zun eta haurrak eskola nazionalera bueltatu ziren (erdaraz ikastera)

Ikastola lau hilabetez egon zen itxita baina  1936ko Otsailan hauteskundeak izan ziren Espainian eta Frente Popular talde ezkertiarrak hauteskundeak irabazi zitun eta gauzak aldatu ziren. Baimena eskatu zen Gobernu berriari eta honek baietza emanez ikastola berriro, ireki zen. Bizpa-hiru 
hilabetez segitu irekia egon zen eta ikasturte anormaltasunean aktie zen, baina zorritxarrez faszistak armetan altxatu ziren (Espainiako gerra zibila lehertuz) eta uztailak 25ean Iruñetik Mauricio Iribarren falangista iritsi zen. Udaletxeko Errepublikaren bandera balkoitik behera bota ondoren, falanjistak (eta haien inguruan bilutako elizondar aunitz) Ikastolako atea bortxatuz sartu ziren eta han aurkitu zuten liburu guztiak erre zuten, mahiak eta aulkiak eskola nazionaletan banatu zuten eta  ikastola ustu ondoren,  ate buruan horiz “cuartel de Pelayos” idatzi zuten.

P.D Sarrere 2009ko ekaina engin zen baina, urta hauetan moldatu eta informazioni berria gehitu zaio.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Mariano Izetaren ” Baztango kontuak” ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999) liburua.Las Ikastolas en  Navarra ( sigloXX): Búsqueda de un modelo de escuela propio. Irene López Goñi. Universidad Pública de Navarra. 2005

Euskerazaintza. LVIII Zenbakia. 2006.

Gerra Zibila eta gerraostea Baztanen 1936-1946. Iker Frias Iturria. Kondaira.com 2004.

Los primeros alumnos de Baztan Ikastola vuelven a clase. Lander Santamaría. Diario de Noticias. 2015

Read Full Post »

Ekainan, Hego haizerik ez.

Ekainan, Hego haizerik ez!

Erranairu zahar bat holaxe dio, eta agian ez da izango hego haizerik baino … kar kar kar azken aste guztietan bezala “haize hegoa” izanen da (sarean eta ¡Xorroxin irratian ere), hortaz garai ez izan arren…hontakoan hego haizea (Haizegoa)

Hegoa, hego haizea edo gure eskualdean haize hegoa hegoaldetik datorren haizea da.

Euskal Herrian eta kantauriar isurialdean, batez ere hego-mendebaldetik jotzen duen haize beroa da, Atlantikoan, Iberiar Penintsulako mendebaldera finkatutako behe presio gune batek eragindakoa eta Foehn efektu (  Mendi bat zeharkatu eta mendi-hegala jaistean berotu eta lehortu den haizea. Alpeetako fenomeno tipikoa da, baina mota honetako edozein haize izendatzen da honela.) nabarmena sortzen duena. Haize zakarra izaten da eta batzuetan abiandura handiak hartzen ditu, 100 km/h-tik gora. Tenperatura igoera ekartzen du. Buruko minak eta aldarteko gorabeherak eragiten omen ditu gizakiengan; hain zuzen, Euskal Herrian, “hego haizea, ero haizea” dio esaera zaharrak.

Ez Euskal Herrian bakarrik, “hego haizea, ero haizea” antzekoi esaera zaharrak, baita hegoaldeko Alemanian ere erten da.

Haizegoa, munduan zehar honako izenak ditu: Alpenföhn Alpeetan, Föhn Italia eta Frantzian, Favonio italiar Suitzan eta Italian, Chinook Estatu Batuetako Mendi Harritsuetan ,Zonda Argentinan, Puelche Andeetan, Ljuka Karintian, Halny wiatr eta Vântul Mare Karpatoetan, Austru Errumanian, Favogn Suitzan, Halny wiatr Polonian, Surada Kantauriar mendilerroan, Airín de les castañes Asturiasen, L’abregu Kantabrian, Poniente Valentzia eta Murtzian, Terral Málagan, Fogony Lleidan, Ziertzo Ebroko haranean, Vientos Santana Kalifornia Beherean, Lyvas Atenasen, Nor’west arch Zeelanda Berrian,Bergwind Hegoafrikan, Helm wind Peninoetan, Hnúkaþeyr Islandian.

Ekainan, Hego haizerik ez! bait bai Udaberriko haize freskoa! eta hala dator; Ekainaren bortzan Arizkunen 8. Alboka Topaketa ospatuko da.

Alboka euskal haize instrumentu tradizionala da, mihi bakun jogune motako klarinete bikoitza duena. Musikalki, bi tutuak independienteak dira, baina aldi berean jotzen dira. Normalki, albokariek ezkerreko bost zuloko kanaberarekin melodia jotzen dute eta eskumako hiru zulokoarekin laguntza. Alboka, normalki, panderoarekin laguntzen da, eta jota, porrusalda eta martxa dira ohiko abesti motak. Jotzerakoan, arnasketa zirkularra erabili behar da, arnasa hartuz eta joaz aldi berean.

Izena arabieratik dator, al-bûq izenatik.

Alboka jotzeko arnasketa teknika berezia erabiltzen da. Jotzerakoan haizea etengabe bota behar da, isildu gabe, kornamusa edo xirolarrua balitz bezala. Baina albokak ez du haize erreserba gordetzeko zaku edo poltsarik eta albokariak haizeari buelta ematea teknikaren bidez lortzen du hori, hau da, haizea hartzen du botatzen duen bitartean. Teknika hori ikasteko, urarekin betetako baso batean lasto edo kanabera fin baten muturra sartu eta beste muturretik putz egiten da uretan etengabe burbuxak ateratzen. Hori lortzeko beste ariketa bat, adar txikia txapelarekin estaliz eta haizea txapelaren filtroan zehar boteaz egiten zen.

Ekainan ere, ea haizea hartzera doan Elizondoko Baztan Berri auzoan Forutzaigoaren komisaldegi berria ereikitzeko ideia!

Zurrumurrua zabalduzen berehala auzokideak auzokideak tita batean 669 firma bildu eta eraikin horren aurka agertu dire. Ez soilik auzoko barrideak baita ere Elizondoko herria, Baztango jendea eta Foruzaingoei ordezkatzen dituzten “central sindikal” gehinak ere.

Baztan Berriko komisaldegia erikitzearen aurka azaltzeko Ekainaren 13an manifestaba izanen da.

Porrusalda. Egilea Begoña Durruty

Haizearen alde jarri direnak (porsiaka) Baztandar Biltzarreko elkarteko kideak dira. Ekainan festako kartela ezagutu da eta epaimaihak hasieran aukeratutako kartela, lehenagotik editatutako bertze kartel batekin zituen antzekotasunagatik eta bertatik eratorri daitezkeen ondorio legalatik atzera bota izan du eta bigarrena gelditu zena aurtengo besta aurkezteko aukeratu dute.

2009ko Baztandarren Biltzarrako kartela Begoña Durruty margolari arizkundarrarena “Porrusalda” izanen da.

Azkenik lau haizetara zabalduza, jakin da itxasoko bertze aldeko  baztandarrak (Mexikon) posible izan dutela hango Euskal etxean Baztango eguna, ospatzea. Besta maiatzaren 22an izan behar zen baina A gripeak Mexikon sortutako arazoak direla eta atzeratu behar izan zuten.

Bazkalostean, jaiaren antolatzaileek, jaia prestatzen laguntza eskaintzen duten kideei eskerrak eman zizkioten eta bereziki aipatu zituztenen artean Elizondoko Lander Santamaría kazetaria eta Juantxo Viguria zeuden. Espreski, Baztan bailarekin zerikusia duten berriak lau haizetara zabaltzeagatik.

P.D. Sarrera 2009ko ekaina hasieran egin zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Wikipedia.eus. Hego haize eta  Foehn efektu wikiak.

Wikipedia.eus. Alboka wikiak.

Alboka. Auñamendi Euskal Enziklopedia.

Haizea. Euskaltzaindiaren Hiztegia.

 

Read Full Post »

Bidegabekeria.

Iruritatik Eugira doan NA-1740 errepidean altxatu zen Bidegabeko Bidea, 1939 eta 1941 artean eraiki zuten frankismoaren esklaboen oroimenez. Inauguratu eta hamabi ordura, gauaren iluntasunaz baliatuz, atentatu bat egin dute. Oroigarria pintadaz beteta agertu zen atzo, Kristo Erregeren bizipenekin, altxamendu faxista goraipatuz eta Baztango herritar batzuk (Lander Santmaria kazetariari, Iker Frias historiatzaileari…) eta gorriak mehatxatuz, hainbat hondamendi eragiteaz gain.

Pitzamarreko oroigarria pintada faxistaz beteta.Argazkia justiciaymemoria.blogspot.

Urde faszistak, Falange de Baztan ustezko kideak dira eta gaur horretan ez zen izan egin zuten ekintza koldar bakarra. Iruritako eliza ere pintadaz bete dute, Jainkoak eta Espainiak eroritakoak goraipatuz, eta gerra zibilean tropa frankistetako kide gisa erori ziren bizilagun-izenekin. Baita ere, Arraiozen mehatxuak idatzi dituzte Xoterori zuzenduta.

Gertakari hauek ez dira berriaak eskualdean. Azken hilabeteetan, antzeko ekintzak izan dira Donezteben, Amaiurren, Beran eta, Elizondon.

Erasoak aurten hasi ziren eskualdean, Amaiurren Nafarroako subiranotasunaren aldekoen oroimenez egin zen ekitaldian (otsailan) pintadak egin zuten monolitoan, Donezteben jarraitu zuten pintadak egiten, kasu honetan arrazista eta xenofoboak ziren, islamari buruzko kultura-erakusketa baten aurka (“navarra es cristiana” eta holakoak). Elizondon Pirritx eta Porrotx pailazoen ekitaldia zela falange eta españa goratzen zuten panfletoak agertu ziren. Berrikiago, Beran eta Lesakan mehatxuzko pintadak erregistratu dira alkateen eta bertze auzotar batzuen aurka, baita ere bertze herri batzuetan, hala nola Arantzan eta Igantzin.

Baztanen ez da falanjerik eta Falanje Baztan siñatzen dutenak Baztanekin zerikutsi gutti dute, kalean zurrunurruak entzuten dira eta eraso hauen atzetik Sunbillan bizi berri den Bilbotar arraro eta frankista baten izena entzuten da.

Gizon tallak, espantu haundiek.

P.D.1- 2009ko Irailan, Falange y Tradición izeneko talde batek bere gain hartu zituen azken hilabeteetan Bidasoaldean, Iruñerrian, Erriberan eta Euskal Herriko bertze zenbait lekutan egindako eraso faxistak. Eskualdean Bera, Lesaka, Doneztebe, Elizondo, Arraioz, Irurita, Amaiur eta Pitzamarren erasoak (pintada mehatxugarriak) egin zituen.
Falange y Tradición taldea “mugimendu patriota espainola” dela dio ekintza hauek bere gain hartzerakoan, eta “egiazko Estatu nazional eta kristaua” nahi duela dio. Horretarako, bere esku dauden ekintzak “beharrezko ikusten duen unean” eginen dituela jakinarazi du, “bereziki aberriaren arerioen kontra, hala nola separatismo terrorista, komunismo kriminala eta liberalismo antikristuaren kontra”. Erran.eus 2009ko Iraila

P.D.2- 2009ko urrian, ‘Quimera’ operazioa egin zen eta Falange y Tradición eskuin-muturreko taldeko bortz kide atxilotuak izan ziren. Hoien artean taldeko burua, Jose Ignacio Irusta Sánchez, “El barbas” edo “el carlista” bilbotarra eta Sunbillan bizi zena.

P.D.3 – Epaituak izan ziren eta bi urteko kartzela-zigorra ezarri zioten Irustari, eta urtebete eta sei hilabetekoa López Monreali, El Lanasi eta Pérez Illerari. Helburu terroristekin egindako kalte eta mehatxuengatik absolbitu egin zituzten, eta inor ez zen kartzelan sartu, aurrekaririk ez izateagatik. “Operación Quimera”, bere izenari ohorea egin zuen eta horretan geldituko zen “Quimera” batean (Irudimenaren emaitza den ametsa edo ilusioa).

P.D.4- 2009ko abernduan Baztan-Bidasoa Antifaxista taldeak deituta, auzolanean txukundu zuten Falange y Tradicion taldeak erasotutako oroigarria.

Sarrera pintadak ezagutu eta berehala idatzi zen, gero “ondorengoak” urrengo hilabetetan gehitu ziren.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala.

Agresión fascista contra la escultura alzada en Artesiaga. Diario de Noticias. 2009.

Hainbat herritan pintadak agertu dira eta Irurita eta Amaiurko oroitarriak hondatu zituzten. erran.eus 2009.

La Guardia Civil desarticula el grupo de extrema derecha Falange y Tradición. Europapress/navarra. 2009.

Read Full Post »

Maiatza, loreak, erregiñak, baratza mukuek eta talaka.

Maiatz lore, urre lore.

Maiatza, edo Loraila  eskuaraz deitua ere, loreen hilabetea da eta Maiatza hitza, Maia erromatar-grekotar jainkotsarengatik datorkigu. Baita ere kristauen ohituran Maiatza Ama Birgiñari (Maria, Mari, Maddi…) eskainita dago. Grekotar mitolojian Maia “ama ttipia” da eta erromatarran Maia Maiestas (Bona Dea, Jainkotsa ona) da bere parekoa. Jainkotsa na-k (Maiak) ugalkortasuna, kastitatea, birjintasuna eta osasunaren jainkosa da. Bere gurtza oso antzinakoa zen eta bertan, emakumeentzako bakarrik ziren errituak zeuden, Emakumearen ugalkortasunarekin lotutara zuenez udaberriko jainkosa ere zen (Kristauen Ama Birjiñaren antzeko parezido).

Baztanen, Arizkungo “Maiatzako erregiña” eta Arraiozen ospatzen den “ Erregiñak eta saratsak” bestak (Donozteben “Maia Besta”), denbora urrunetatik Maia jainkotsa errituekin errotutako  ospakizunak dira.

 

Arizkun Maiatzako erregiña. Argazkia 3digitalia

Maiatzeko erreginaren festa eta dontzeilen gorteatzea arras antzinakoak ziren Europan, eta dantza, kantu, lore eta adarrekin ospatzen zituzten. XVI. mendean Iruñeko gotzainek debekatu egin zituzten. uten Gipuzkoako elizbarrutiko herrietan XVI. mendetik, eta hurrengo mendean, Nafarroako ipar-mendebaldeko mendian. 1797an oinik Iruñeko auzoetan Maiatzan gurdietan adarrak eta hostoekin apaintzeko festa eta tradizio mantentzen zen  Hala ere, maien jaia Baztango herrietan mantendu zen.

Gainerako merindadeetan ez da debekurik ageri. Gero, erregeek kendu zituzten Espainian. 1797 arte iraun zuen Iruñeko auzoetan enramadak jartzeko eta festa garaipen-gurdiekin egiteko tradizioak. Hala ere, maien jaia Baztango herrietan mantenduko da.

Ospakizun honen funtsezko egitura iduritsua da leku guztietan: neskato gazteak zuriz jantzita eta lorez hornituri, kalez kale ibiltzen dira kantuz eta dantzaz, herritarrei “borondatea” eskatzen dutenak. Ematen dutenentzako bertsoak loratsu eta politak izanen dira eta benetako madarikazioak luzatzen dizkiote ezer ematen ez diotenei.

Arizkunen (Maiatzako erregiña) erregiña neskato bat da eta aulki batean eramaten diote. Arraioizko  Erregiñak eta saratsak bestan bi  erregiñak dira eta saratsen laguntzakin eta panderoz joka etxez etxez abesten eta urtatxa eskatzen doaz.

Maiatzako erregiña Arizkungo Bozaten 1941. urte arte Goitikostean egiten zen, (gaur egun bai Goitikosten eta Beitikosten egiten da), eta herrian 1963.urtean Larraldetarrak  berreskuratu zuten eta berriz ohitura galde ondoren  80 hamarkadan (Mari Cruzita Goñi esker) berriz berreskuratu zen eta orain arte irauten du. Arraiozen ere berreskuratu zen festa, kasu hontan, Valentin Barragani esker dirudienez 1935zko urtean izan zen ospatu zen azken aldia.

Festa hauek Udaberria eta ama naturaren omenez dira, eskertuz  emandako loreak, ostoak, fruituak, zuhaizetakoak eta baratzekoak…

Baratzeak hilabete hontan prest egonen dire eta Udaberrian egon eta denbora epela izan arren bapatean dena aldatu eta bizpa hiru egunetan kazkarabarra egin eta baratz bat baino geiagotan, litxu landatu berriak pikutara joan, eta dirudi arren (jenden errten du) egun hoiek ez dira zozomikote egunak. Zozomikote egunak Martxoko azken bi egunei eta apirileko bi lehenengoei ematen zaien izena da eta Martxoa eta Apirilaren arteko eguraldi txarrarren auzakia dira.

Zozomikoten jatorriaren kontakizuna, kultura batean baino gehiagotan ageri da, aintzinako Greziatik bazter hauetarino istorio berbera da;

–Ai Martxo, Martxo, ez haiz hain hilabete gaiztoa izan.

Horren erantzun gisa, Martxoak zigor-mehatxu hau boita Zion artzaiari:

Oraindik dauzkadan bi egunak, eta Apirila lagunak emango dizkidan bertzte birekin, akabo hire artalde denak.

 Eta hiru egunez, ezagutu den ekaitzik gogorrena jaurti omen zuen. Ibaiak gainezka egin eta artzainaren artalde osoa ito zen! ba …baratzekin antzeko parezido, baratzean erein eta landatutakoa hiru hauetan “ito” eta hondatzen ahalko dira.

 Erten den betala “Zozomikote egunak, tristeak eta luzeak” dira.

“Talaka” (bele izugarri) . Lekaroz. Argazkia San Telmo Museo.

Tristea dena, baratze-muku gabeko baratze bat da.! eta baratze mamu eder bat egiteko egun hauetan Baztanen, Elizondoko Museo Etnografikoaren Lagun Elkarteak eta Baztango Udalak antolatuta baratze mamuen tailerra egin dira. Haurrek, Birbirako Amaia Zinkunegi eta Ines Gerekak lagunduta, eta denok sortzen ditugun zaborretako materiala erabiliz (plastikoak, latak, arropa zaharrak, tapoiak…) baratze mamu elegantiak sortu eta egin zituzten (Baratze mamuak, argazkiak).

Baztanen baratze mukuak egiten edo landa sorotatik txoriak usatzeko talakak egiten xarma ederra daukagu eta Baztango talaka bat Donostiako San Telmo museoan ikusten ahal dugu. Museoko “soinu eta ahots tresnak” atalean dago, bele-izugarri izena dauka eta Lekarozko Iturralde baserritik ekarria da 1916 urtian. Talaka hauek arta-sorotan patzen ziren eta gehienbat beleak uxatzeko erabiltzen ziren, egurrezkoak ziren eta lau hegalak (aspak) ditu eta sega bat egokituta, haizeak mugitutaz soinua iten zun eta han ez zen iñor eta ezer hurbiltzen.

Bazen garai bat arto-soroz beteta edo inguratuta zeudela herriak eta hilabete honi buruz erranairua dio bezala , Maitza, arto yale garratza guztia  edo Maiatza fardo, urte hontan arto ta ogi franko.

P.D. Sarrera 2009ko maiatzen egin zen baino 2014an gauzak gehitu zizaioin.

Post hau egiteko erabiki den materiala.

Maiatzako erregiñak. Andra Mari danza taldeko web-eko sarrera.

Mes de mayo dedicado a María, herencia del mundo precristiano. Mikel Burgui. Nabarralde.

Zer dira zozomikoteak? grabili.eus web-eko sarrera.

Zozomikote. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan. Lander Santa Maria. Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006

Read Full Post »

Aintzineko izokiñak.

Apirile biribile zerria urdaindegian hile.. edo erran beharko genun Apirile biribile  hilabete hontan izokiña hile-

 Apirile 1an hasi omen da izokiña arrantzatzeko demboraldia (bigarren urte izanne da Baztan-Bidasoan amuarrainak ez direla arrantzatzen ahalko). Endarlatza eta Donoztebeko tartea hortan eta soilik 60 izokin arrantzatzen ahalko den denboraldia. Debnak prest “lehendabizikoa” esperoan! Arrantzatzen bada!  zeren  ibai hau ez da lehenago bezalakoa, amuarrainez eta izokiñez beteta zegona.

Mariano Izetak bere “baztango kontuek” komentatzen zun bezala, bazen garai bat (ez ain hurrunekoa) izokiñak Elizondo pastu eta Amaiurreraino igotzen omen  zirela . Orain berriz  igoera zallesten dieten presaz eta urjauziz beteta dago, nahiz eta toki batzutan , adibidez Elizondon, negu hotan konpondu duten  Txokotoko presa, albo batean dagoen arrainak goiko aldera pasatzeko urbidea ezarri duten. 

Endarlaza (www.riosconvida.es web horritik artuta dago)

Gaur egun, Izokiñaren presentzia bai kopuruan, batai tamainan ere eskasian dago. Azken urtean arrapatzen diren izokin kantitatea gutti gora behera 20 tik 40ra dira. Tamainuaren aldetik gehienbat  65zm ingurukoak dira eta 3,5 kilo pisukoak. Arras ttipiak omen dira konparatzen baldin badugu, adibidez 1906an dokumentatua dagoen arrantzatutako 19 kiloko izokiñarekin edo, goitiko argazki zaharrean agertzen den arrantzatutako izokiñarekin, behipin hiru negu itxatsoan pastu duen izokiña dela eta ez gaur egungoak bezelakoak, gehienak negu bat itxasoan bakarrik igarotzen dutenak

Kopuruaren eskasia 1982urtean nabaritu zela erten dute. Urte hortan ez omen zen izokin batere arrantzatu nahiz eta bitxikeri gise aipatu urte hortako ezkontza mediatiko batean konbiteko menuan Bidasoako izokiña nabarmentzen zela. Istorio hau Lander Santamaria Elizondar gazetariak (“Las cuatro estaciones del valle de Baztan” liburuko “el salmon ya no es el rey del rio” artikuluan kontatzen du. Ezkongaiak La Pantoja eta Pakirrin ziren eta menuan Bidasoako izokiña agertu arren, fijo bertze iba batekoa zen, zeren aipatu dugun bezala urte horretan ez zen batere arrantzatu.

Aspaldiko istorio bat dion bezela, bazen garai bat izokiña auserki bazela, Trenbidearen lanetan ari zirela, komentatzen da uholde baten ondorioz, ura bere ubidera bueltatu zenian ibarretako bazterrak izokinez beteta gelditu zirela eta egun hartatik aintzin Elizondo-Donosti trenaren trenbideko langileak…. egunero jatekoi izokiña izan zuten! Ez da erran behar langile gixajoak kokotaraino akitu zutela izokinez.

Baztan ibaiak ez da Baztanen baden (izan den), izokinak gora joan den ibai edo erreka bakarra , Urrizaten Izokin izeneko erreka dago eta bere izena erten dun bezalaxe (izena duna existitzen du) aspaldi aspaldi izokinak uneraño erruntzera igotzen ziren. Izokin erreka  Urrizaten sortzen da eta Urbakuran (mugan) Aritzakungo errekakin batu eta Bidarraiera joaten da (Baztan erreka deitzen diote) eta hortik Errobi ibaiera eta doike Baionatik itxasora.

Bazen garai bat, izokiñak Euskal Herri osoko ibaietatik; Bidasoa, Errobi, Urumea.. erruntzera igotzen zirela, baina gaur egun, bakarriki Baztan-Bidasoa ibaia dugu, izokin ibaia dena, beno… Bidasoa ibaiako Endarlatzako eremua!

Hontan dakitenek diote, izokiñaren eskaxia ez dela soilik uharken presenziagatik, bizik baita ere ibarretako zuhaitzen mozketetan, uraren kalitatean (hobetzen ari dena) kulpa ere dute. Horrekin batera arrantza kontrolatu bat beharrezkoa da Bidasoan izokiña Errobi ibaian gertatu zen bezel ez desagertzeko-

Ondo izan eta ondo jan eta garizuman, arrain. Izokiña? bai seguraski Norbegiakoa izanen dela.

P.D. Post hau egin zenetik urte batzuk ondoren, ainbertze presa (uharka) bota zituzten.

2016ko daten arabera (posta egin zenetik 7 urtetara) Bidasoan izokina berreskuratzeko joera positiboa zen. Azken zazpi urteotan, 400 izokin gora mantendu dela dirudi. 90eko hamarkadatik hona 250zen. Beraz, badirudi aurreko hamarkadetakoa baino ale gehiago daudela urtean, azken urtean igo diren izokinen kopurua jaitsi den arren..

Post hau egiteko erabili den materiala:

Las cuatro estaciones del valle de Baztan. (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santamaria.

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999)

P.D 

Read Full Post »

Elizondoko Santiago Karrika.

Elizondon bi Karrika (kale) nabarmentzen dira: goikoa eta behekoa. Goiko kalea Santiago karrika deitzen da eta Elizondoko zaindariaren omenez izena du. Bere  jatorria XIX. mendearen erdialdekoa da.
Nafarroak Frantziarekin dituen komunikazio-bideak hobetu edo modernizatu ondoren 1845an “ireki ” zen. XIX. mendearen erdialdean, Nafarroako Probintzia Aldundiak, Bidasoako udalek eskatuta, erabaki zuen Iruñetik Frantziarako Errege Bidea deritzon proiektua Baztandik eta Gipuzkoatik abiatzea, ibaiaren ibilbideari Endarlatsatik jarraituz. Ordura arte, Leoncio Urabayenek (Nafar geografo ezaguna) erraten zuen bezala, Orreagakoa zen Frantziara joateko ohiko irteera, ibilbide txikiak bazeuden ere.

Foru Aldundiaren eta alkateen arteko gestioak “Baztandik Frantziara, eta Bidasoatik Gipuzkoara, bide erreal bat eraikitzeko proiektuan amaitzen dira Errege bidea (jatorrizko nomenklaturaren arabera) Atarrabian hasiko zen Olagüe, Belate-barren, Almandoz, Marín-Berroeta, Irurita, Elizondo eta Urdaxetik, Dancharienean amaitzeko. Bideak adar bat izango du, Marinetik Mugaire, Sumbilla, Bera eta Endarlazatik Gipuzkoara pasatuz, eta han Irundik Frantziara (Iparraldea). Mugairen hasiko den bide bat ere eraikiko da, Iruritako Oronoz eta Arrayoz lotuko dituena. 1841. urtea da eta Pedro de Ansoleaga “Akademiako arkitektoa” izanen da  proiektua idatzi, siñatu eta aurrera eramen duna.

Errepidea, guztira milioi eta erdiko (Belloneko errealak) aurrekontua izan zuen, obren kostua. Finantzazioa bide berria amaitzean kobratuko da, eta horretarako bortzt kate (merkantziengatik bidesaria kobratzeko lekuak) ezarriko dira Iruñetik Dancharieneara; Belaten, Mugairen, Elizondo aduana bat ezarrilo da, Amaiurko bidegurutzearen Katea etxearen parean eta mugan.

Santiago kalea 1920 aldera. Argazkia Leoncio Urabayen. Academicae

Errepidea, Elizondon kale Nagusiko etxeen gibelekoaldetik igaroko da (etorkizunean Jaime Urrutia izena izango duna), gaur egun ezaguna den Santiago kalea sortuz edo, hasieratik goiko kalea bezala ezagutua izan zen.

Santiago kaleak Elizondo osoa zeharkatzen du eta 1,5 kilometroko luzera du. Behin Elbetea zubia igarota, Frantzia etorbidea du izena. 2012 arte (Irurita-Elizondo bariqantea ireki zenean) Karrika N-121 B errepidearen zati bat zen.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Elizondo. Gran Enciclopedia de Navarra.

Las comunicaciones con Francia y la N-121-A. Lander Santamaría. Noticias de Navarra.

 Fondo histórico y Colecciones especiales.

FOTOTEKA

Elizondora txangoa. Manuel eta Francisco Altadill Aldave Gure Etxea eta Etxaide txaleten aurrean, Santiago kalean.
Argazkia: Julio Altadil Torronteras
Data: 1911-1915
Nafarroako Kuluraren Atari Digitala

• 

  
  
  Santiago kalea 1980
  todocoleccion
  

• 

  Santiago kalea 1960
  todocoleccion

Read Full Post »