Nuevo Baztán Madrilgo Erkidegoko ekialdeko udalerri bat da, Cuenca del Henares eskualdekoa, Alcala de Henaresetik arras gertu eta Madrildik 50 km ekialdera dagona. Herriaren hirigune historikoa 1709tik 1713ra hasi zen, jatorriz Arizkungoa zen Juan de Goienetxe y Gastónek ex novo (berrie) sortua. Azebedoko basoa erosi ondoren, José de Churriguera (barroko espainiarreko artistarik nabarmenena) arkitekto madrildarra kontratatu zuen, 500 biztanle inguruko herrixka bat eraiki zezan. Churriguera Goienetxek babestutako arkitektoa izan zen bere egunen amaierara arte. Churriguerak hiru etapatan diseinatu zuen multzoa, alde batetik jauregi-eliza-lau angeluko plaza sektorea, bertzetik etxebizitza-multzoa eta hirugarrenik fabrikak (beira, ohial eta txano fabrikak) eta hauen langileen bizilekuak. Herriari Goyenechek Nuevo Baztan izena jarri zion, jatorrizko haranari omenaldia eginez.
Nuevo Baztango hirigune historikoa. Argazkia queverenelmundo.com
Nuevo Baztan eta Nafarroaren arteko lotura ez zen bere izenez bakarrik eman, baztandar aunitz, Goienetxek ekarriak, leku honetan finkatu baitziren. Nafarroako Foru Orokorraren legeek, XVI. mendetik aurrera eta auzotasunaren kontzeptuari jarraiki, eskualdeko garapen demografikoa mugatzera behartzen zuten, Baztanen oparotasuna arriskuan jarri eta jatorrizko familien hondamendia eragingo zuen gainpopulazioa eragozteko. Horregatik, nafar aunitz emigratu egin behar izan zuten eta oparotasuna sorterritik urrun bilatu.
Madrilera batzuk iritsi ziren administrazioan edo merkataritzan eta finantzetan enplegu onuragarri baten bila. Bere deserrotzea arintzeko eta identitate sentimendua indartzeko, kofradia, kongregazio, ermandade eta halakoak sortu ziren, non sektore profesional eta gremio ezberdinak bildu ziren, aunitzetan ahaidetasun loturetan oinarritutako eragin eta kontaktu sare zabal bat sortuz (Goienetxe bera Arizkunetik Madrilera joan zen gazte zelarik osabaren etxera).
Nafarroako familia horiez gain, Baztan Berriaren sorreran gehien babestu zen teorietako bat Bozateko agoteentzako kolonia bat sortzea izan zen, Baztan ibarreko gainerako biztanleek jasaten zuten bazterketatik atera ahal izateko. Hala ere, Caro Barojak, Pio Barojaren iloba eta Nafarroako historian eta, bereziki, agoteetan aditua zenak, uste izan zuen ez zela Goienetxe Nuevo Baztan agoteetara eraman zuena, haren seme Francisco Javier baizik. Zihur Goinetxetarrek sentimendu altruista horregatik ez zituztela bozatarrak ekarri, baizik agoteak eskulan artisau gisa (harginak zurgiñak…) eraikuntzan erabiliko zituzten, eta Baztandarra baten bat administratzaile edo eskribu gisa ere bai, frantsesaren ezagutzagatik.
Nuevo Baztango kale bat. Argazkia queverenelmundo.com
Nafar familiez eta agoteez gain, Nuevo Baztan inguruko bertze herri batzuetako bizilagunekin populatu zen gehienbat, ondoz ondoko nekazaritza-krisien ondorioz pobretuak, bai eta luxuzko objektuetarako, batez ere zeramikarako, beirarako eta oihaletarako fabrikak zuzentzeko kontratatutako maisu atzerritarren familiekin ere, gortearen eskaria asetzeaz gain, esportaziorako eta nazioarteko merkataritzarako ere erabiltzen zirenak.
Hala ere, agoteen kasuan, badirudi gehienek beren lurraldera itzuli zirela, 1722ko populazio-erroldan haien eta abizenei buruzko erregistrorik apenas geratu zenez.. nahiz eta baztandarren batena bai.
Nuevo Baztanenko hildakoen lehen liburuan erregistratutako lehen heriotza 1723koa da, Luisa María umetxoa da, Nuevo Baztangoa (herrian sortua), Antonio Otxe eta Josepha Molinaren alaba dena. Partidan abizen hauek agertzen dira gehien bat: Pinilla , Ambite, Armendariz, Oliva , Rihila, Carmona , Aguirre, Risel, Bazan eta Leoz. Gero, badira zenbait abizen, 1726an eta hurrengoetan hildakoenak, euskal jatorriko pertsonei dagozkienak.
-Francisco Aguirre de Anuekoa. – Maria Leiza, Agoizkoa. – Maria, Baztango Francisco Billadenaren alaba. – Jose Leoz, Orreagakoa
Nuevo Baztango gainbeherak beira fabrikazioan hainbat lanuztenatik izanen da. Industriarako energia-iturri nagusia inguru horretan dauden gorosti ugariak (Ilex aquifolium) ziren, baina beira-ekoizpeneko urte batzuen ondoren egur gutxi egonen da. Juan Goienetxek, ekoizpena gelditzea saihesteko, dena Villanueva de Alcorónera eraman zuen, baina beirateriako ofizialek, inguruko kareharrizko lurrak lantzeko aukerarik gabe, ezin izan zuten Nuevo Baztanen zuten kalitatea eman. Fabrikak geldituta eta Nuevo Baztandik kanpo, biztanleria gutxitu egin zen.
Bere jatorri Baztandarra eta are gehiago naparra! oroimezeko, herriko eskola publikoa Juan de Goyeneche izena darama , martxoko bigarren igandean Javierada ospatzen dute eta abenduaren 3an (Xabierko San Frantziskoren eguna) Nuevo Baztango patroiaren eguna da. Bertzalde, hemen, bailaran, Elizondoko luzapen bateri ( Lekaroz aldera), Baztan Berri izendatu zen.
Sarrera hau egiteko erabili den mteriala:
Nuevo Baztan ¿colonia de agotes?. Muy interesante. 2022.
Seroantropologia e Historia de los Agotes. Pilar Hors. culturanavarra.es.
Gezurra dirudi arren, Madrilen ministro karguan denbora gehien iraun duen ministroa, baztandar bat izan da, hain zuzen ere Miguel Muskiz Elbetearra! hemezortzi urte eta bederatzi hilabetez Ogasun ministro eta bortz urtez Gerra ministro izan zena.
Muzkitztarrak Ultzamako Arraizen dute jatorria. Migelen aita, Pedro Muzkitz, Arraizen bataiatu zuten 1688ko ekainaren 2an, eta hemengo familia tipiko bateko bigarrena zenez (non seme zaharrenak etxea eta ia ondare guztia heredatzen zituen) Arraiztik atra eta Elbete herriko Catalina Goienetxe Ginkerrenarekin ezkondu zen, eta Elbete bertan finkatu zuten beren bizilekua. Bikote hontaz, 1719ko urtarrilaren 15ean, Elbeten jaio zen Miguel.
Nerabe zela, gurasoek Alacantera bidali zuten, Juan Goienetxe y Ginkirrena (Elvetea, 1689) amaren aldeko osabaren zaintzapean. Honek Estatuko Administrazioaren munduan sartu zion, Alacanteko Tabakoaren Errentaren administrazioan betetzen baitzituen bere eginkizunak.
Hamazazpi urte zituenean, Madrilen zegoen eta gorteko lehen lana, Torrenuevako markesaren burtsako morroiarena (pajea) izan zen, Torrenuevako markesa Ogasuneko estatu-idazkaria (ministroa) zen. Cabarrusek, (Baionako garaiko finantza gizon garranzitsua) Torrenuevari buruz erran zuen; ” bere ministerio laburran egindako gauz onena Elbeteko gazte horri emandako babesa izan da“. Harrezkero, hainbat ministroren itzalpean igotzen joan zen: Iturralde (Arizkun 1674-1741), Montenegro Berdeak, Campillo, Senatua, Valparaiso eta Esquilache. 1739an 5. ofizial izendatu zuten, 1748an 3. ofizial, 1754an Ogasuneko Idazkaritzako ofizial nagusi, eta 1766an Esquilache kargutik kendu eta gero ministro!. Guztira berrogeita bederatzi urte eman zituen Ogasun Ministerioan.
Miguel Múzquiz Goyeneche politikari eta aristokrata baztandarraren erretratua. Francisco Goya (wikipedia)
Ogasun ministro izendatu baino urtebete lehenago (1765), Karlos III.a erregeak bere alaba, Maria Luisa infanta, Leopoldo artxidukearekin (Austria inperialako enperadore izango zena) ezkontzera eramateko enkargua egin zion. Bederatzi ontziko eskuadra bat martxan jarri zen, “Rayo” itsasontzian infanta eta Elbetearra ontziratu ziren. Genovara iritsita, Austriako enperadoreen enbaxadoreari eman zion infanta. Itzuleran bertze printzesa bat ere ekarri zuen, baita ere Maria Luisa izenekoa baina hau Parmakoa! urte berean Karlos IV.a Koroaren oinordekoarekin ezkonduko zena.
Bidaia hartan Austriako Maria Teresa I.a enperatrizak berak “Villar de Ladrón” markes titulua eman zion Migel Musktzi.
1767an, Sierra Morenaren jendeztatzearen (birpopulaketa) errege-proiektua onartu zen, eta Miguel Múzkitzek gainbegiratu egin zuen. Egitasmoa Andaluziako Errege Bidean hutsik zeuden eremu handiak populaztea zen, bidea erabiltzen zuten pertsonen eta salgaien trafikoaren segurtasuna errazteko helburuarekin (batez ere bidelapurren arriskuena). Horretarako, Europa erdialdeko kolono katolikoak ekarri ziren, batez ere alemaniarrak, flandestarrak eta suitzarrak. Herri berriak eraiki ziren, horien artean Muzquia izenekoa, Miguel de Múzquizen omenez. Gaur egun herri hori Guarromán (Jaenen) du izena.
Baina Miguel Muzkitzen lanik handiena, zalantzarik gabe, 1782an Banco de San Carlos fundazioan izan zuen papera da, ondorengo Banco de España izango zena (Cabarrus eta Campomanesekin batera).
Bankua sozietate pribatu bat zen, bere akzioak zituzten erakunde eta subjektu partikularren jabetzakoa. Banku publikoa ez zen arren, Koroaren babesa zuen, eta estatuarekin harreman finantzario estuak zituen. Bere eginkizun nagusia Estatuarekiko zorrak islatzen zituzten benetako txartelak berehalako eskudiru bihurtzea zen.
1780an Gerra ministro izendatu zuten. Espainiako monarkia absolutuan lehen aldia izan zen zibil bati Gerrako Idazkaritza ematen zizaiola. Menorca berreskuratzean Ingalaterraren aurkako ekintza militarrei aurre egitea egokitu zitzaion, baita ere Gibraltarreko blokeoa, Aljeriarako espedizioan eta Floridako Estatu amerikarraren independentziako gerran.
Villar de Ladrón markesatuaz gain, 1783ko uztailaren 2an Errege Bulegoak sortutako Gausa konderria lortu zuen, Moresko bizkonderri batera.
Ogasuneko Idazkaritzan egindako ibilbidea negozio pribatuekin uztartzen du. Fernando VI.a erregearentzako kontakto zuzena duenez, 1755ean etxeak, errotak eta ustiapen-eskubide esklusiboak dituzten lurrak erosiko du. Horrela, Valentzian eta Cuecan eraikinak eta lurrak erosi zituen. Gausan (Valencian) Saguntoko harresiaren azpian, errota bat eraikiarazten du. Errota horrek bizileku gisa ere egiten du eta armarria jartzen dio. 1775etik, Sagunton, Muzkitzen armarria (Baztango xakearekin) ageri da.
Olibadi, mahasti, lehor eta baratzeko nekazaritza-ustiategietara ere sartzen da, eta Albuferan arrozaren laborantza bultzatuko du.
1785eko urtarrilaren 21ean, Miguel Madrilen (El Pardon) zen du zen, 1749tik Maria Ignacia Clemente Leozyrekin ezkonduta zegoen, eta lau semen eta alaba baten aita izan zen.
Villeta, Paraguai ibaiaren ertzean dagoen Paraguaiko udalerri bat da. Asuncionetik 33 kilometrora dagoen hiri industriala eta portu-hiria da. Gaur egun 42.000 biztanle inguru ditu eta 2014 urtean 300 urte bete zituen sortu zenetik.
Nahiz eta gaur egun Villeta (villa txikia) izenarekin ezagutzen den, sortu zenan “San Felipe de Borbón en el Valle de Baztán” izena jarri zioten.
Hiria 1714ko martxoaren 5ean San Felipe de Borbón en el Valle de Baztán bezala sortu zen. Izenaren lehenengo zatia Felipe V.a espainiar subiranoaren omenez jarrita zegoen (Borboien dinastiako lehen errege hispaniarra zen) eta bigarrena “en el valle de Baztan” hiriaren sortzailearen familiaren jatorria aipatzen zuen.
Hiriaren 300 urteurrena ospatzeko eraikitako monumentua. Erdian Baztango armarria eta “Baztan” izena idatzita ikusten ahal da. Argazkia bienvenidoaparaguay.com
Hiriko sortzailea garai hartako Paraguaiko Probintziako gobernadore zen Juan Gregorio Bazán de Pedrazak izan zen. Juan Gregoriok 1665ean Tucumáneko (Arjentina) Todos los Santos hirian jaio zen. 1713-1717 biztarte (hil zen arte) Paraguaiko gobernadore eta kapitain nagusia izan zen.
Real Academia de Historia webguneko biografían dioen bezala, konkistatzaileen semea zen eta familia bere aitatxirekin XVI.mendearen bukaeran Gaztelako Talabera de la Reina-tik etorria zen. Bazan leinuko (linaje) adar hau Talaberan, bederen XV. mendetik errotua zegoen eta Bazan izeneko guztiak bezala, armarria gise zuri beltzeko xakea zeukaten eta harro kontatzen dute bere abizenaren jatorria;
Diotenez, Bazanen leinua, 1135ean Gartzia Ramirez erregeak sortutako Nafarroako Erresumako “ricohombres” hamabietako bat zen. Bazandarrak Nafarroa, Aragoi eta Gaztelako errege etxeetatik datoz, eta Baztango haraneko jaun eta jabe izan zirelako abizen hori hartu zuten. Etxeko eta Baztango haraneko lehen andrea Maria Bazan andrea izan zen, Fortun Iñigezekin ezkondu zena.
Bai Bazan leinua eta abizena Baztan haranatik dator, hain zuzen Ontzalu Ibañez Baztangoa-tik. XIII. mendekoNafarroako handikia zen (Baztango jauna) eta bere leinu extxea Iruritako Jauregizarrea zen. Nafar erresumeko errege-alfereza izan zen. Nabarreriako Gerran, Frantziako Filipe III.ak jarritako Eustache Beaumarchais gobernadorearen aurka borrokatu zen, eta Nabarreriaren suntsipena eta Sarraski handiaren bezperan ihes egin zuen nobleetako bat izan zen hura hil eta suntsitu bezperan Nabarreriatik ihes egin zuen nobleetako bat izan zen. Horregatik konfiskatu zituzten bere lurrak eta jabetzak eta Gaztelan babestu behar izan zen.
Hortik aintzin Baztan leinua Gaztelako Koroan zabalduko da eta bere oinordekoak Valduerna eskualdean errotuko dira eta “z” galduz abizena Bazan geldituko da.
Bazan hoietako bat, Gregorio izenez 1440 inguruan Talaberan ezarriko da eta hiru mende geroxago bere ondorengo bertze batek, arbasoak omenduz nahian Nafarroko haran baten izena jarriko dio berriki Paraguaien Espainiako lurraldea hedatzeko eta Chacotik iristen ziren indigenen aurrean interesak babesteko helburuarekin sortutako hiriari.
P.D. Zenbaiten ustez, hiriaren izena “San Felipe de Borbón en el Valle de Baztán en los campos del Guarnipitán” izanen zen, baina ez dago hori berresten duen dokumenturik eta garaiko aktek ez dute aipatzen “Guarnipitango eremuetan”.
Jakiña da 1440an Kontuen Ganbarara (camara de comptos) eramandako eta irabazitako auzia baten bitartez, argi eta garbi (idatzita) geldituko da Baztandarrek kaperatasun orokorraz gozatzen dutela, (1441an Bianako printzea egiaztatu eta zihurtatuko zuen).
Nobleziako titulua apalena izan arren arras garranzitsua izanda baztandarrentzat eta haunizendako inpostuak ez ordaintzea eta armarri bat izateaz aparte , koorteko ateak ireki zien, mundu berriara joateko aukera ere, negozioak sortzeko eta doike! bertze jauntxo tituloak lortzeko ere, erabili zuten kaperatasun orokor hori, adibidez; Juan Fermín de Aycinena Irigoyen zigatarra ( Aycinenako markesa),Juan Bautista Iturralde Gamio arizkundarra (Murillo el Cuendeko markesak)…edo jatorriz Iruritarra izandako José Manuel de Goyeneche y Barreda, Huaquiko lehendabiziko kondea izan zena.
José Manuel de Goyeneche y Barreda, Arequipan (garai hatean Peruko erregeorderria), 1776ko ekainaren 22an sortutako militar eta diplomatikoa zen. Bere aita 1.741eko urtarrilaren 26an Iruritako Indakoetxean jaiotako Juan Goienetxe Agerrebere zen. Famili haundikoa zen Juanek, Iruritako Indakoetxeaz gain, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz, Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa genuen. 1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi karguarekin. Horrezaz gainera, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker eta doike! eskualdeko pattar saltzaile handiena zela eta esklabu-tratuan aritu zelari ere… aberastasun handia, lortu zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen eta bortz seme-alaba izan zituzten, bigarrena: José Manuel de Goyeneche y Barreda
Teniente General José Manuel Goyeneche y Barreda. Huaquiko kondea. Margoa Federico de Madrazo.
Zortzi urte zituela Arequipako miliziaren 1º batallonan sartuko da eta bederatzi hilabete egon ondoren, 1783ko abenduan (zortzi urtekin ere), Cumañako zalduneriako (caballería) 4. errejimentuan zegola, teniente izendatuko zioten, orain arte izendatutako teniente gaztena izanez. 1788an (13 urtekin) “cadete” ikasketak amaitzeko Sevillara bidaliko diote. 1795an eta 80.000 erreal ordaindu ondoren Granadero errejimentuko kapitaina izendatzen diote. 1802an, kristiano zaharra eta bere lehen lau deituren noblezia probatu ondoren (hidalgoa zela eta Baztanen familiaren sortetxea zegoela azalduz) Carlos IV erregea Santiagoko zalduna izendatu zion. 1803an ejerzitoak taktika berriak ikasteko Europan zehar bidaltzen diote, Prusiako ejerzitoarekin Berlin eta Postdamen egonen da, Vienan Austriako artxidukearen ejerzitua ezagutuko du eta Parisen eta Bruselasen Napoleon Bonaparteren ejerzitua zautu zuen, horrez gain Inglaterra, Erbereetan, Italian arituko da. 1805 bueltatuko da eta Koronel gradua lortuko du.
1808an Napoleon Spaina inbadituko du eta Espainako erregea Karlos III Bayonan adikatu ondoren lealtasuna Jose Bonaparte Iºari zin eginen dio, baina hilabete batzuk Sevillako junta osatzean ( Franziarrei erresistentzia antolatzeko junta probinziala) bat eginen du. Franziarrek, ameriketara mezulari bat bidaliko dute, hango gobernatzaileak, erregeordeak errege berriarekin bat egiteko, Sevillako junta Juan Goienetxe bidaliko dute kargu politikoak konbentzitzeko franziar erregea ukatzeko. Bitxikeria bezala aipatu badela bertze bersio bat erten duena bera zela Hegoa Amerikak, Jose Bonaparte erregea berria onartzeko franziarrek bidali behar zuten mezularia (azken momentua Sevillako juntari pastu zion informazioa). Afera da Franziarra lehenago iritsi zela Buenos Airesera eta hango erregeordekin, Santiago de Liniers (jatorriz franziarra) bilduko da. Erregeordeak ez dio ezer zihurtatuko baina Goienetxeri ez dio biltzeko aukera emanen. Honek , kartaz sahiatuko da erregorde guztie aipatzea, franzes bat zegola erregea berria konbezitu nahian eta ez itea kasu.
Momentu berberan, Karlota Borbon ( Spainako Calos IVren alaba eta Fernando VIIren arreba) Portugaleko erregiña zena, baina 1807tik Napoleon Portugal inbaditu zuenetik Brasilen zegoena, Goienetxeri aipatuko dio bera lurralde hoiek administratuko zuela…heme baita ere, bi bersio badira, bata Goienetxek erten duna ezetz lur horiek Fernando VIIrenak direla eta bertze bersio bat, ideia ongi ikusten duena eta hitz hori gobernatzaile eta erregeordean artean zabalduko zuena. Hego amerikako lealista batzuk juntak sortzen dute eta Sevillako juntari karta bidez aipatu eta salatuko dute Goinetxe Karlota eta Franziarrenzat lana egiten ari dela. Goienetxe lealista bezala aurkezten da sevillatik diote leala dela eta horren ondorioz junta defendituz Buenos Airesen erregeordea aldatzea lortuko du (franziar jatorriagatik). Junta Supremako zuzendaritza emanen diote eta baita ere tropen generala izango da. Baina Goinetxe Peruko erregeorderriari abiatzen da, Perun bere famila dago, anaiak epaile kargua du, aita kapitaina, eta iritsi bezain laste Peruko erregeordea Brigadier izendatzen dio,
Hegoa Amerika eztanda ingo du, Karlota lurralde batzuk eskatzen ditu, Juntak ez dira ados patzen, Buenos Airesen erregeorde berria bota dute, leku batzuetako nobleak agian, hobe egonen zirela ezta espaina ez Karlota ezta Franziarren eskuetan…matxinadak hasten dira…
1809ko Urrian Rio Platako erregeorderri ko iparraldean, Altos de Peru (gaur egun Bolivia) nobleak eta indiarrak (behartuak) matxinatu dira, lehenego Chuquisacan eta gero La Pazen. Buenos Airesko mandatariak ( orain junta) Peruko erregeordeari laguntza eskatzen dio (hurbilago dagoenez). Perutik bakea lortzeko Juan Goinetxe birigadier bidaltzen dute . Honek 5000 soldadukin agertuko da (gehienak indiarrak), La Pazko matxinatuak ezer egin izan zuten eta seguidan Goienetxren armada garaituko die.
“Bakea” ezarriko du,odolez sinatutako bakea, hainbat matxinatuak hilko du, baita ere Bolibiar indegenkin fuerte arituko da, ez ahazteko bertze baterako mehategian lanean segitzeko (Potosiko lurrak dira).
Huakiko bataila.
Matxinatdak segitzen dite eta 1810k maiatzan Buenos Airesen “la Revolución de Mayo, aseen da (Onen ondorioz Arjentina independencia lortuko du). Gauzak itxusiak daudeala Ekainan Alto Peruko lurraldea (Bolibia) Peruko erregeroderriara pasten da….Goienetxek lur horretako nagusia izendatuko dute eta Alto Peruko ejerzitoa bere eskutan dago. Bere taktika hegoaldera ez jaustea da. Matxinatuak Suipachako batalla ondoren Alto Peruko lurraldearen jaun ta jabeak dira, Goienetxe ez du erasotzen. Matxinadak sortu ziren urte bat ondoren eta batalla txiki batzuen ondoren 1811an Goienetxek eta independentisten generala armistizio bat siñatzen dute. Independentistak Huaquin izeneko eremuan daude, armistizioa siñatu da, armistizioa borrokan diharduten herrien edo armaden artean itundutako borroka etena da eta independentistk lasai daude, ba bapatean Goienetxek ibaia pasatu eta titau batean independentisten armada sunsitu eta deseginen du. Independistak alde eginen dute eta bere atzetik Goienetxeko tropak herrian sartu zirena ez ziren salbatu, jauntxoak, andreak indiarrak zaharrak eta emakumeak hil zituzten. Bataila lealistenzat arraskastatsua izan zen. Aste gutti batzutan Alto Peru berriz Fernando VII.aren lurrak ziren, Cochibamba, Potosi….hango jendea Goienetxeren gogorkeriak jasan zituen, hau da, sarraskeria. Peruko lealistak berriz Goienetxerandako tituloa bat eskatu zuten.
1815an Fernando VII.erregea Batailla horregatik Huaquiko kondea izendatzu zuen, gero grande de España, gentil hombre eta bla bala ba….han Bolivian, oñik bere izena ez dute entzun nahi, deabluarekin lotzen diote.
P.D Gregorio Funes garai hoietako idazlea eta kazetaria, bere ” Ensayo histórico de la revolución de América” Goienetxeri buruz erten du : «Madrilen Bonapartista zen, Sevillan federalista, Buenos Aires realista eta el Perún… tirano hutsa».
Historian, istorio bitxiak daude, horietako bat Maria Josefa Lastiri Lozanoren bizitza da, historiara pasa dena, hainbat estatutako “lehen dama” izatea bezala, zehazki 3 estatutakoa.
María Josefa Lastiri (Rigoberto Andrés Paredes Vélez), 2016
Josefa balentria emantzipatzaileen arrakastarako ezinbestekoak izan ziren emakume horietakoa izan zen, baina ikusezinak, minimizatuak, ahaztuak izan ziren, sistema kolonialaren oinarriak astindu zituzten arren.
Haiek independentzia- eta eskualde-integrazioko prozesu osoan parte hartu zuten, gerretan, armadei erantsita, atzeguardian, logistikan (soldaduak) eta baita borrokalari gisa ere, baina ahaztuak izan dira.
Josefa Lastiri Lozano (Maria Josefa Ursula Francisca de la Santísima Trinidad izenarekin bataiatua), gaur egun Hondurasko Errepublikako hiriburua den Herediako San Migel de Tegucigalpan jaio zen 1792ko urriaren 20an. Juan Miguel Lastiri merkatari espainiarraren eta Margarita Lozano y Borjasen (Comayagua-koa) alaba izan zen.
Familia aberatsekoa izanik, amerikarren independentzia garaia bizi eta jasan zuen. Nahiz eta familia monarkikoa izan (aita penintsulakoa zuen), berak independentistekin bat egin zuen. 1811n San Salvadorreko kreoleak Espainiako agintarien aurka altxatu ziren, eta handik hilabete batzuetara Nikaraguan… 1812an, Josefak 20 urte zituenean, kreoleak matxinatu ziren Tegucigalpan, eta Lastiri gazteak laguntza eskaini zien. Matxinadak ez zuen garaipenik lortu, baina kreoleek pribilegio batzuk lortu zituzten ( Kreole; Europan ez bertze edozein tokitan europar gurasoengandik jaio den pertsonari nahiz haren ondorengoari erreferentzia egiten dion terminoa)
1813an, Jose Bonaparte Espainian errege zela, matxinada berriak sortu ziren bata bertzearen atzetik. 1814ko urtarrilaren 24an bertze altxamendu bat gertatu zen San Salvadorren eta esperientzia honek gazteen kontzientziak berotu zituen eta 1821eko Hondurasko independentziaren hasiera izan zen.
1818an, bere adin bereko gazte aberats batekin ezkondu zen, Don Esteban Travieso y Riverarekin, 1792ko irailaren 2an jaioa. Ezkontzaren ondoren, Travieso Lastiritarrek Comayagua hirian ezarri zuten beren bizilekua.
Lau seme-alaba izan zituzten: Ramona, Tomasa, Paulina eta Esteban Travieso eta Lastiri. Baina Esteban (senarra) Tegucigalpan hil zen 1825eko otsailaren 27an, Josefak 32 urte zituen. Esteban Travieso hil eta hilabete batzuetara, Josefa José Francisco Morazán Quesadarekin harremanetan hasi zen. 1821ean ezagutu zuen, arrazoi politikoengatik ( altxamenduetan ibikitakoa) preso hartu eta Comayaguan espetxeratu zutenean, Esteban Travieso adiskidearen eginbideen ondoren askatu egin baitzuten. Orduan, Traviesok Jupuarako bere etxaldera gonbidatu zuen, eta han ezagutu zuen Josefa lehen aldiz. 1825eko abenduaren 30ean ezkondu ziren, biek hogeita hamar eta hiru urte zituztenean.
Morazán eta Lastiri (Rigoberto Andrés Paredes Vélez), 2016
Urte haietan, Erdialdeko Amerikako eskualdea zeharkatzen zuen egoera historikoa ez zen batere lasai. Guatemalako Erresumak independentzia lortu ondoren (Guatemala, Belice, El Salvador, Honduras, Nikaragua eta Costa Rica lurraldeek gehi Mexikoko Chiapas estatua eta egungo Panamako probintzia batzuek osatzen zuten ), 1821ean, Agustin Iturbide jeneralak iradoki zuen Guatemalako Erresumak eta Mexikoko Virreinerriak inperio handia osatzea, Mexikoko inperioa. Hondurasen, Mexikorekiko anexioak banaketak eragin zituen probintzia bakoitzean, hiri batzuk inperioaren alde baitzeuden eta bertze batzuk kontra. Tegucigalpa non zegoen, Francisco de Mozaran liberala, ideiaren aurka agertu zen, eta bera ere militar gisa, Hondurasen askatasunaren alde borrokatu zuen. Baina Tegucigalpak, ordea, ezin izan zion aurkakotasunari eutsi, eta 1822ko abuztuaren 22an Mexikorekiko anexioa onartu behar izan zuen. Agustin Iturbideren Mexikoko Inperioarekiko anexioak gutxi iraun zuen, honek 1823ko martxoaren 19an abdikatu baitzuen, eta urte bereko uztailaren 1ean, Erdialdeko Amerikak bere behin betiko independentzia aldarrikatu zuen, eta Amerikako Erdialdeko Probintzia Batuak bihurtu zen.
1824ko azaroaren 22an, « Jainkoa, Batasuna eta Askatasuna » goiburupean, Konstituzioa onartua izan zen eta nazioa Erdialdeko Amerikako Errepublika Federala (República Federal de Centroamérica) deitzera pasa zen eta Alderdi Liberaleko Manuel José Arce hautatu zuten presidente. Baina gobernu berri honek ez luke bakea ekarriko, eta liberalak (federalistak) zein Kontserbadoreak (zentralistak) beren idealen alde borrokatuko dira
Morazan eta Josefa Lastiri ezkondu zirenean Erdialdeko Amerikako eskualdea honetan desadostasun ideologiko hau ematen zen eta seguidas gerra hasi zen. Frantziskori, bere emazte Josefaren sosak, etxaldeak eta deiturak bere borrokarako balio diote. Morazango militar ausart eta kementsuare irudi historikoa urte zehatz hauetan landu zen. Bertzalde, gerrako urte horietan, Josefak, etxean geratzeko emaztea ez zenak, senarra kanpoan borrokatzen zuela, Teguzigalpa hiria kontserbadoreengandik defendatuko zuen eta hiriko milizia sortu eta mobilizatuko zituen. 1927an senarraren porrota ondoren, honek Teguzigualpara erretiratzea lortu zuen, eta han armada hornitu eta berrosatu zuen.
Morazan jeneralaren jarduera politiko eta militarra emazteak finantzatuko du, eta pixkanaka bere aberastasuna galduko du. Baina, azkenean, 1827an, Morazan garaile atera zen ” La Trinidad-ek” batailan, eta horrek “El Libertador” izena eman zion, eta doike! Josefa Lastiri emazteak “La Libertadora” ezizena jaso zuen. Garaipen horren ondoren, Morazan Comayaguara joan zen eta azaroaren 26an sartu zen garaile. Hurrengo egunean Hondurasko estatuburu izendatu zuten (behin-behinean).
Josefa Listari Hondurasko Estatuko Lehen Dama izan zen 1827tik 1830era eta Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalekoa 1830etik 1834ra eta 1835etik 1839ra; izan ere, Francisco Morazanek 1830eko eta 1835eko hauteskundeak irabazi zituen.
Bigarren agintaldi honek gaizki akituko zuen eta Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalari amaiera eman zion.
Erdialdeko Amerikako Errepublika Federalaren armarria. Wikimedia Commons artxiboa, eduki libreko gordailua, Wikimedia Fundazioa.
1837ko otsailean, Erdialdeko Amerikan hainbat gertakari dramatiko gertatu ziren, eta iraultza bat piztu zuten, Federazioaren amaierarekin amaitu zena. Kolera izurrite batek Guatemalako estauaren egoera astindu zuen, mila hildako inguru eta bakterioarekin kutsatutako hiru mila inguru utziz. Izurriteak bereziki pobreak eta indigenak kolpatu zituen. Kolera agertu zenean, indigenak, apaizen eraginez, haserre zeuden Guatemalako gobernuarekin. Eliza honek hau guztia Galvezen gobernu liberalari kolpe bat emateko aukera bezala ikusi zuen, bertako apaizek zurrumurrua zabaldu baitzuten gobernuak ibaiak eta errekak pozoitu zituela indigenak suntsitzeko asmoz.
Amorrua hedatzen ari zela, armak hartu zituzten, arraza zuriko jendea eta liberalak hil zituzten, haien etxeak erre zituzten, eta prestatu ziren Galvezen (Guatemalako preidentea) gobernuari aurre egiteko, honek armada bat bidali baitzuen matxinada geldiarazteko. Baina armadaren neurriak hain ziren errepresiboak, gauzak okertu egin zirela. Ekainean Rafael Carrera y Turcios izeneko buruzagi berria sortu zen. Karrera gaztea analfabetoa zen, baina maltzurra eta karismatikoa.
Apaizek iragarri zieten bertakoei Carrera zela beren aingeru babeslea, zerutik jautsia zela heretikoen, liberalen eta atzerritarren aurkako mendekua hartzera eta beren antzinako nagusitasuna berrezartzera.
« Gora erlijioa! » eta « hil atzerritarrak! » oihukatuz, Carrerak eta bere indarrek gobernuaren aurkako gerra hasi zuten, eta kontserbadoreek matxinadarekin bat egin zuten. Bien bitartean, Mariano Galvezen gobernuak laguntza militarra eskatu zion Francisco Morazán Federazioko presidenteari.
Guatemalako guerraz gain Federazioa osatzen duten bertze estatuetan arazoak sortzen dira eta 1938an Hondurasek, Nikaraguak eta Costa Ricak Erdialdeko Amerikako Errepublika Federala utzi zuten eta 1839an Federazioa behin betiko desegin zen. Federazioko bortz estatuak bortz errepublika independente bihurtu ziren. 1839ko otsailaren 1ean, Maria Josefa Lasteri Erdialdeko Amerikako Errepublika Federaleko lehen dama izateari utzi zion.
Federazioa desegin ondoren, Morazan botere politiko edo militarrik gabe geratu zen. Baina 1839ko uztailaren 13an El Salvadorko estatuburu hautatu zuten, eta Josefa Lastiri El Salvadorreko Estatuko Lehen Dama bihurtu zen 1839tik 1840ra. Monzaran-Lastiritarrek ez zuten aunitz iraun estatuburu gisa, Rafael Carrerak eta Guatemalako kontserbadoreek Monzarán jeneralak betetzen zuen rol berriaz ohartu zirenean, El Salvadorri gerra deklaratzea erabaki baitzuten.
Etsaiek ez zuten nahi nazio horren edo Erdialdeko Amerikako bertze edozein estaturen buru izatea, eta hura garaitzeko konpromisoa hartu zuten. 1839ko uztailaren 24an, Nikaraguak eta Guatemalak aliantza-itun bat egin zuten El Salvadorreko Morazango gobernuaren aurka.
Josefak une oro babestu zuen Morazan jenerala bere jarduera politiko eta militarretan, eta horretan ia galdu zuen bere familiarengandik eta bere lehen senarrarengandik jasotako ondare guztia. Garai hartan El Salvadorren etengabeko borrokak izan zirenez, eta senarrak Nicargua-Guatemaltar koalizioaren erasoatik muga defendatzen zuen biztartean, hiriburua matxinatzen da eta Josefa eta bere alaba jaio berria Adela Monzarán Lastiri, bahituko dituzte. Azkenean, ama-alabek herrialdetik irtetea lortu zuten 1840. urtearen hasieran, eta Costa Rican eskatu zuten asiloa. Bertzalde, hainbat hilabetetako borrokaren ondoren, 1840ko apirilaren 4an, Morazanek uko egin zion estatuburua izateaz eta El Salvador utziko du Perun errefuxiatruz.
Maria Josefak uko egin zion Costa Rican eskaini zioten baldintzari, eta Chiriquíra (Panama) joan zen, eta handik gutxira senarra batu zitzaion. Hemen sortu zen Costa Rica inbaditzeko ideia, eta honek Costa Rican boterea hartu zuenean Costa Ricako Lehen Dama bihurtu zen, bere senarra Costa Ricako Estatuko buruzagi goren izendatu baitzen. 1842ko uztailean, Morazanek costarricarrei jakinarazi zien Erdialdeko Amerikako Batasuna armen indarrez berregiteko asmoa zuela, baina irailean Morazanen gobernuaren aurkako herri-mugimendu bat lehertu zen eta haren erorketa arindu lortu zen. 1842ko irailean Monzarán generala epaitu eta fusilatuko dute. Senarra hil ondoren Maria Josefa Costa Rican geratzea eskatu zuen, baina gobernu berriak bota egin zuen eta bere familiarekin El Salvadorrera itzuli zen. Lau urte geroago (1846) San Salvador hirian Erdialdeko Amerikako dama izandakoa eta 52 urte zituelarik, hil zen miserian murgilduta.
Maria Josefaren Lastiri abizena, nahiko izen arrunta da Baztanen. Toponimia aldetik Arizkundik Erratzura doan bide bat dugu Lastiriko Bidea izenekoa, Lastiriko Borda bat dago Azpilkuetan eta baita Arizkunen ere, Lastiriko erreka (Arizkunaldea) eta Lastirizarrea baserria, eta Lastiri deitutako etxeak Arizkun eta Erratzun.
Erran bezala, Maria Josefaren aita, Juan Miguel Lastiri, “Merkatari espainiarra” bezala agertzen da. Juan Miguel Lastiri Madrilen jaio zen eta Juan Francisco de Lastiri eta Gaston Iriateren parientea zen eta Pedro Lastiri kapitainaren lehengusua. Santiago ordenako kapitain eta zaldun hau Miguel Lastiri Irigoien Erratzutarraren biloba zen. Beraz, munduan izan den lau herrialdetako (hiru estatu eta federazio bat) “lehen Dama” bakarrak Erratzuko baztandar herrian du jatorria.
Urriak 12 Spainian festa nazionala da, hispanidadearen eguna bezala zautua, eta, ez aspaldi “dia de la Raza” izenareki ezagutzen zena. Amerikan berriz, ospakizuna ezberdiña da. Urte auniz “dia de la raza” izan arren, herrialde batzuk izena aldatuz gain, pentsatzeko garai hauetara moldatuz ospakizuna ere aldatu dute, edo Kuban bezala, ez dute ja ospatzeko beharrik.
Arjentina 2010tik ‘Día del Respeto a la Diversidad Cultural’ izeneko festa eguna da, Mexiko eta Kolonbian “dia de la Raza”mantentzen da, mexikon “raza” mestizo ezaugarria eskuratzen du. Chilen 2000 urtetik “Día del Encuentro de Dos Mundos¨ besta da. Uruguayen ‘Día de las Americas”, Salvadorren Españan bezala”de la Hispanidad”…eta Venezuelan eta Nikaraguan “Día de la resistencia indígena” izeneko fiesta eguna da.
Gaizki pensatuko genuen, koloniazailen aurkako erresistentzia indigena XVI. mendearen bigarren erdian amaitua bezala ematen badugu (garaiko kronikalari eta geroko historiatzaile batzuek bezala), aztekaren hiriburuaren erorialdiarekin. Blogan ikusi dugu nola 100 urte geroago Itzalak aurre egin zietela, eta garai haietan ere Maputxeak hainbertzetan matxinadan altxatu ziren hegoamaerikan, Mexiko aldean 1646, 1650-1652 y 1684-1690 Tarahumarak altxatu ziren eta Santa Fen Pope aztiaren indiar askatutak hriarekin egin ziren. 1734-35an Baja Kalifornian Perikue eta Koratar indiarrrak jesuiten misioen aurka egin zuten, 1742 Atau Huallpa matxinatu zen eta 1780a Tupac Amaru II. ren eskutik, indigena eta independentziaren aldeko mugimendu handiena eman zen, Amerika osorako askatasuna eskatzen lehena izan zen baita ere, indigenak esplotatzeko hainbat modu desagerrarazteko (mehatzetako mitak, merkantzien banaketak…) eta arraza beltzeko pertsonen esklabotza deuseztea eskatzen lehena ere izan zen.
Peruko Erregeorde baztandarra aurre izan zun Tupak Amaruri. Erregeak indigena noblearekin akabetzea agindu zion Agustin Jauregia eta Aldekoa Oharriztaz (Lekaroz) birreiari, eta honek aginduak gogokin hartu zitun
Juan Goienetxe Agerreberearen erretratoa Arequipako Udalan, wikipedia
Erasoa edo erasoak, Agustin Jauregia izenarekin izan ba ziren, fisikoki bere aginpean zituen hainbat general kapitan ta militarrak burutu zituzten, eta doike! hoien hartean baztandarrak baziren… Juan Crisóstomo Goienetxe Agerreberea Iruritarra bezala, militarraz gain Arequipiako negozio gizona zena.Esklabuak saltzen bai zun eta mehategi aunitzen jabea zenez (jakinda mehategi ohietako langile indiarrak zirela) Tupac Amaruren altxamendua, bere negoziokin gaizki joaten zen. Hortaz, dudarik gabe bere diruaren lagunzarekin Zortzigarren Konpainiaren Arequipa-ko Milizianoa Infanteriakk Kapitaina izendatu zioten eta indiarren askatasun mugimenduaren aurkako errepresioan parte hartuz.
Juan Goienetxe Agerrebere 1741eko urtarrilaren 26a Iruritako Indakoetxean jaio zen. Aita Pedro Goienetxe Grajitena eta ama Maria Bautista Agerrebere Iturralde izan zituen. Famili haundia zen eta Iruritako Indakoetxea, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz eta Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa zen.
1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi kargua hartuz. Sarjentu zela, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker, aberastasun handia lortuko zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, alegia, Nicolas de Barreda y Obando, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen bere jabetza haundituz. Merkataritzan ere aritu zen; batetik, Europako manufaktura produktuak inportatzen zituen, eta bertzetik eskualdeko pattar saltzaile handiena zen eta aistion aipatu dugun bezala esklabu-tratuan ere jardun zuen. Irabazien zati bat Penintsulan inbertitu zuen.
Indiarren Matxinada ondoren 1788an Granadarien kapitain izendatu zuten, eta 1786an Arequipako alkatea izan zen, baita ere epailea geroago
Iruritarrak bortz seme alaba izan zuen, eta boterea gustukoa duen ongi antolatutako familiak bezala, seme bakoitza ofizio interesgarri bat aukeratu zuen. Anahi nagusiak, Pedro Mariano (1772-1844), Limako Errege Entzutegiko epailea izan zen. Bigarrenak José Manuel (1776-1846), Errege Armadako lotinant jenerala eta Guaquiko lehen kondea, hirugarna, José Sebastián (1784-1872), Limako artzapezpikua eta txikiak Juan Mariano (1788-1870), merkataria, familiako negozioekin segitu zuen….ah! alaba, Maria Presentacion….jauntxo garranzitsu eta dirudun batekin ezkontzeko prestatu zen, baina gazte zendu zen.
Hego Amerikan Independentziako mugimenduak eman zirenean Goienetxetarrek errealistas izan ziren, Espainako erregearen alde atraz,.Jose Manuelek militar errealista bezala garaipen garranzisuak lortu zitun eta Huaquingo bataila ondoren Guakingo kondea izendatu zioten, baita ere zurrumurrua bada Napoleonen espioa zela…baina hori bertze istorio bat da.
Errealistak galdu zuten eta 1821 Peru Espainako erreinutik independizatzen da eta anai batzuk alde egiten dute eta Espainian exiliazen dira. Juan Mariano huakiko bigarren kondea izanen da eta urte batzuk ekonomikoki gaizki pastu ondoren (amiliak errealista izateagatik), errekuperatuko da. 1825ean María-Santos Gamio eta Araníbar nafar jatorriko emakume arekipaiarrarekin ezkondu zen (Bernardo de Gamio eta García-Idiakez aberatsaren alaba). Bikotea bortzt seme-alaba izan zituen eta bere ondokoen bidez Goienetxe abizena garrantzie haundia izanen du Peruko historioan…baina hau ere bertze istorio bat da.
Hilabete hontan (2011ko Otsailan), nabarraldekoek, beren sustatzailei gazeta-rekin batera “Síntesis de la historia de Navarra” (Luis Mª Martinez Garate) liburua oparitu die. Liburuaren izena dion bezala “sintesis” tita batean eta modu ariñean Nafarroaren (Euskal Herria, baskoiak eta euskaldunak) pasarte historikoak azaltzen ditu.
Pasarte hoietako bat, Ilustrazioa ataltxoan “la Hora Nabarra” ageri da. Tenore horreri, izen horrekin “Nafarroko ordua”, Julio Caro Barojak 1969an argitaratutako “La Hora Nabarra del siglo XVIII” liburuarengatik esker, zautzen da. Barojak mende hartako Nafar burgesiak, Madrilgo kortean daukan kontaktuak, garrantzia karguak eta bai Ameriketako Indietan ta bai Spaniar erresuman daukan negozioak, aipatzen ditu. Napar burges hoietako haunitz Baztandarrak direnez; Juan Goienetxe (Arizkun) , Miguel Gaston Iriarte (Erratzu), Migel Muzkiz (Elbete), Mendinueta Muzkiz anaiak (Elizondo), Juan Bautista Iturralde (Arizkun)… hau da, Baztanek ministroez, militarrez, elizgizonez, hornitzaileez eta merkatariez hornituko zun Spainako erresuma, hortaz batzuk, erdi serio erdi txantxa garai hori “Baztango ordua” ere deitzen ahal dela diote. (irudia, Migel Muzkiz Goienetxe, F. Goyak margotutako erretratoa)
Azken bolada hontan pasarte honi buruz liburu batzuk atra dira. “Volver a la hora Navarra” (2010) eta “Navarra en la Monarquia española en el siglo XVII” (2007), biak Nafarroako Unibersitate ingurutik atraiak. Aipatutako azken hortan, erraten da, Nafarrroo ordu bat baldin batzen, baita ere bertze tokiko orduak izaten ahal ziren; Bizkaikoa, Asturiakoa…zeren toki guztietako jendea zegoen burokrataz betetako Borbondar kortearen inguruan eta Ameriketako Indiakin merkaturatzen dirua iñez. Bertzealdetik baita ere aipatzen da deitutako “Nafar hordu” hori, ez zela “nafar osokoa” baizik Nafar iparrako hordua izanen zen, zeren aipatutako baztandar andanada aparte, Zugarramurdiko Juan Bautista Dutari bankeroa, Doneztebeko Juan Ignacio Urriza, Uharte Arakilko Jose de Aldaz.…zeudeten, orduan bai “hora” hori. Napar iparrekoa izanen zen, eta nik diot! (soilik nik, niri iritzia da, kasu haundirik ez egin) Guzti hoiei gehitzen badiogu burokrata, merkatari Bizkaitarrak, gipuztarrak eta Iparraldekoak (merkataritzabide garranzitsu bat zen Baiona-Madrid), Kortean zeuden ilustratu euskal-akitaniarrrak Carrabus Lapurtarra bezala, akaso baldin bazen ordu bat “euskaldunen ordua” izanen zen, zeren gehien gehienak hizkuntza aldetik euskaldunak bai ziren!.
Baino Caro Barojaren liburutik ez urrunduz, aipatu Barojaren “ordu” hortan garrantzi haundiko personai baztandar bat badela edo obe errena, horren inguruan sortzen dela “hora Nabarra” hori, zeren berak, lehenengoa dela erraten ahal da (burua sartu zuena) eta segitu zioten bertze baztandar guztiok, normalki bere ingurukoak izan ziren, bai familiarrak, herrikoak eta abar. Horrek ez zen izango bertze bat baizik, Juan Goienetxe Gaston arizkundarra. (Irudia Juan Goienetxeren erretratoa Migel Jacinto Meléndez margotuta)
Juan Goinetxe Gaston, 1656 ko Urrian sortu zen Arizkungo Goienetxea jauregian, gaur egun Lamiarrita izenarekin zautzen den etxea. Hamalau urtekin Madrilgo Compañia de Jesus colegiora ikasketak itera joanen da, gazterian, segidan harremanetan jarriko da mende aldaketa horretan, zenbait eragin intelektual taldeko kidekin,
Pixkanaka-pixkanaka errekonozimendua iritsiko zizaion eta horrek toki pribilegiatu batean patuko dio Karlos II.aren gortean. Honek lehenego kexa sortzen zaie honetan dakitenei, urte hauetan Juan, ia aberatsa zen edo ez, aberatsa zenez, hortaz satu zen erregearen inguran? edo erregeak emandako lehenego kargo publikoetan, bere administrazaile bezala (tesorero de gastos secretos del rey) adibidez, aberastuz hasi zen? Gauza da Goienetxek beti, finanzietako gizona, asentista eta negozio-gizon bezala agertzen zaigula, baña iñoiz ez da jakin nondik etortzen zizaion bere ondasun haundia.
Carlos II.naren gortean, kargo garranzitsu desberdiñak izango ditu: “Milicia generalaren tesoreriaren” arduraduna izanen da, gero Erregiñaren diruzaña izendatuko diote, erraten da kargua erosi zuela “por perpetuidad” zeren kargu hori baita ere bere semea eramanen du. Ez zen bakarrik Mariana de Neoburgo erregiñaren diruzaina izan, baita ere, Karlos II.ren erioza (azken Austria) eta oinordetzako gerra ondoren, Felipe V.na Borboi errege berriaren, bi emazteen diruzaiña ere izanen da, Saboyako Maria Luisarena eta Farnesioko Isabelena. Gizon azkarra izan behar zen Arizkundar honek, zeren ikusten den bezala, dinastia aldaketa izan arren kargua mantentzea lortu zuen (Oinordetzako gerran, Borboiei lagundu zien, sosak aintzinatuz)
Azkartasun hori bere negoziotan nabaria izan zen eta negozio hoietarako, baztandarrak (familiarrak) patu zitun buru eta aistion aipatutako gehienak, berarenzat lanian arituko dira. 1709an Madrileko inguruan Nuevo Baztan izeneko herria eraikiko du. Herri-lantegi baten modukoa zen, bidrioa eta ohial lantegiekin eta herritar-langileak, kanpotik ekarriko ditu. (Goitiko argazkian Nuevo Baztaneko Goyeneche jauregia, xakedun armarriarekin. Argazkiaren egilea Jose Luis Hernandez Zurdo eta www.arteyfotografia webgunetik artuta dago).
Negozio-gizon eta politikaria izanez gain, Goienetxek, editorea, periodista eta idazlea izan zen. 1697 aldera lehenengo egunkari antzeko edo moduko bat sortuko du, “La Gazeta de Madrid” izena emanen dio eta batzuk, gaur egungo B.O.E.ren (Boletin Oficial del Estado) aurrekoa dela, diote. Baita ere editore bezala olerkien bildumak editatuko du eta Idazle moduan, bertze liburu batzuek aparte, 1685an eta 29 urtekin “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle del Baztán” liburua idatzi zuen. Liburua Baztango semei eskaini zien eta bertzeak bertze Baztango armarriaren historioa edo kondaira kontatzen digu; Nola Nafarroko erregeak, García Sancho Abarkak, bataila batean zehar, frantsen eskutan erotzeaz, baztandarrak salbatu ondoren, opari bezala xakedun armarrie emanez.
Kasu hontan idatzitakoa egia izan edo ez, zeren bada bertze bertsio bat, (Antso Azkarra eta Navas de Tolosakoa) erran behar, garrantzi haundiko liburua dela eta Baztango famili noblen inguruan joan arren, Bailarako historia azaltzen digu eta honi esker, garai zaharreko kontuak, gaur eguneraño iritsi zaigu. Liburua irakurtzeko aukera bada (fascimilean) eta irakurri dutenak diote, Baztanetik urrun egon arren, nabaria dela biotzan eramaten zula, zulo hontako, larre berdeak, xirimiria, harri gorriak, ibaiako ur garbiak eta haizegoa…
Joanden asteko ortziralian, (2010-9-9) Arizkunenean XVIII. mendeko baztandar emakumei (batzuei) buruz hitzaldi interesgarri bat izan zen. Hitzaldia, Gaspar Castellanos Gaston historiazaile Aragoitar-baztandarra eman zuen eta ordu bateko solasaldian XVIII.eko sei emakume baztandarren biogafia ttiki bat aipatu zun.
Haien artean; María Josefa Landabere Agirre Erratzutarra, Felipe V.aren emaztearen (Isabel Farnesiokoa) Carlos IV.ren emaztearen “Camarista mayor” izan zena.Maria Josefa Dolarea Gaston (Gaztelun sortua baina gurasoak baztandarrak) baita ere “camarista Mayor”, kasu hontan Parmako Maria Luisa erregiñarena (Carlos IV emaztea). Maria Josefa gortean ibili eta alargun gelditi ondoren Elizondora bueltatu zen eta azken urteak, bere haizparen etxean ( Pedro Xabier Arizkun-en emaztea), hau da, Arizkunenean, pasa izan zitun. Baita ere Joaquina Borda Hualde aipatua izan zen, honek Zugarramurditarra eta Juan Bautista Dutari dendari-bankeroaren emaztea zen eta senarra hil eta alargun gelditu zenean, Madrilgo Dominiken, Santa Catalina de Siena konbentuan, Sor Joaquina de la Cruz bezala sartu baino lehen, diru guztia (kristonekoa zela) Zugarramurdiko ta Baztango familiartean (garai haietan, famili ahaidetasun gradua, haundia zen) banatu zun…
Emakume hoien biografia goititik eta sakondu gabe eman zen, ordu bat ez du aunitzetarako ematen. Horrez gain Gasparrek aipatu zuenez gaia berritsua zen historiagilearentzat eta oinik sakondugabeko ere. Entzuleengandik animatu zioten gaian barneratzea eta Gaspar Castellanos pres dagola adieratzi zun.
Gaspar Castellan de Gastón
Emakume baztandar hauek, bizitzea ukitu zizaion garaian (XVII. mendean), emakume bat iristen ahal zen maila haundienera iristi ziren, bai bere indarrez, bai bere abileziaz, bere trebetasunaz, adimena..eta abar.. Ondarrian, konklusion moduan, aipatu zun garaiko emakume hauek, etxekoandreak, garrantzi haundikoak zirela eta uste den “botere” haundiagoa zuten. “Etxekoandrea”, etxearekin lotura izugarria zeukan, etxea ez da eraikin bat bezala ikusi behar, baizik etxea, familia irudikatu, ordezkatu,,, iten du, etxea familia da, etxea dena da, nahizeta, hirugarren belaunaldia izan eta kanpoan bizi! Jatorrizko etxeko etxekoandrea erraten zuna…kontuan artu behar zen.
Pentsatua izan da beti, etxea seme nagusiak jauresten (heredatu) zula, baina Gaspar Castellanos ikusi eta ikertu izan dunez, haunitzetan, etxea alabei pasten zen… azalduz garai hoietako emakumen garrantzia Nafarroan soilik pasten ahal zela. Nafarroaren (erreinua zen garaiatik) emakumen baldintzak, berezitasun juridikoa, sozial arloan, ekonomikoak eta kulturalak bertze herrialdekin konparatuz haise obeak ziren, hoien artean Gaspar Castellanosek hitzaldian aipatzen zuen bezala, jarespena (herenzia). Nafarroan tituluen, pribilegioen eta sosen jaraunspena ez zegoen legez, lehen semearengana (gizonezkoa) zuzenduta baizik gurasoak ziren erabakitzen zutenak heren seme alaben artean. Jauraspen horiek iten zuen emakume batzuk propietateak izatea (sosa) eta honek aukera maten zuen empresa (eginkizunak) berrietan sartzea.
Hala zerbait ere aipatzen digu Carmen Purroy Turrillas-en “la mujer Navarra , un caso excepcional en la emigracion a America” idazlanan. Nafar emakumearen diferentzia, kasu huntan Ameriketara joaterakoan. Pentsatzekoa da Ameriketako emigrazioan, emakumearen papera, bigarren mailakoa izan zela, erabakiak hartzerakoa emakumeak gizonezkoaren itzalean egon zela? baina… kasu interesgarri haunitz biltzen ditu Carmenek, Nafarroan horrela ez zela izan eta emakumearen hitza beharretzkoa zela!
Baztanen Migratzaile haunitz izan dira eta hoietako batzuk, bai adin txikikoak zirelako, ezkonduak zirelako… baimena behar zuten Ameriketara joateko. Gurasoen baimena (biena), emaztearen baimena edo Amaren baimena derrigorrezkoa zen lizentzia lortzeko. Bahimen hoien bidez badakigu emakume baztandar batzuk Ameriketara joan zirela edo bere baimenen esker, gazte haunitz “ametsen” lurrera bidaiatu zirela. Adibidez:
Pedro Maritorena eta bere emaztea Josefa Antonia Mutuberría Elizondarrak onesten dute edo baimena ematen dute, bere semea Miguel Kubara joateko… baita ere 1802an María Dominga Subincorena, Zigatarrak, ahalmentzen du bere senarrari Juan Erramuztegui, La Habanara bidaiatzeko eta han 2 urtez zurgiña bezala aritzeko. Urte bat geroago, Oronozko Francisca Antonia Sarratea, baimentzen du bere senarrari Francisco Gamio La Habana -ra joateko, zeren bi urtez lana zihurtatutakoa zuelako… 1855an, Felipa de Etxabarren, Garzaindarra, baimentzen du bere semea Miguel Antonio Urrutia La Habana-ra joateko, baita ere 1808an Joaquina Guerendiain Arizkundarra, Luis Idoateren alargunak, onesten du bere seme Miguel Ameriketara joatea… ta horrelakoak, hainbertze.
Etorkiñak Buenos Airesen. Marrazkia Urtubey
Baña badire kasu aipagarrienak eta bitxiak eta. Badira bereizitasun kasu batzuk, baimena alabei ematen dena…adibidez;…Maria Cruz Arburuaren kasua- Zozaitarra ta ezkongabea 1854an, baieman eman ziola bere 25 urteko alaba Maria Josefari, Buenos Aires-era joateko, han bitzi berri bat hasteko, edo Lorenza Etxeberria Erratzutarraren kasua (1852), ez bakarrik baimena eman ziona bere alabari baizik baita ere, kontratatzen dio Pedro Pradera, Baigorriko ontzijabeari, 450 pezeta ordainduz, Coraliafragatako txartel-pasai bat, bere alaba Juana Mari Urrutia ezkongaberakoarentzat, Buenos Aires-era joateko . Corneliako txartel-pasai ez zen posible haunitzetan aldi batetan ordaintzea eta badira kasu batzuk, Magdalena Zubiria Errazutar alargunarena bezala, bere alaba Vicenta Elizetxe Buenos Aires-era joateko, pasajea erosten dula kompromisua hartuz, urte bat ondoren falta zaion 170 pezetak ordainduko zula, edo Lekarozko Juana María Elizetxe, bakarrik in zula Amerikako bidaia 1851an eta diruri ez zuenik konprometitu zen urte baten ondoren ordainduko zula Coraliaren pasajea edo txartel-pasaia, hortarrako bere osaba Jaime Mariperizena ta bere emaztea, Franziska Irulegui, fidatzaile bezala gelditu ziren. (goiko argazkian inmigrateak Buenos Airese-era irtsi berriak. Argazkia http://www.rtve.es-tik artuta dago)
Guzti hauek,Carmen Purroy Turrillasen lanan agertzen diren kasu batzuk bakarrik dira, eta erakusten digu bertze herrialdetako (Nafarrotik kanpo) emakumen egoera konparatuz, emakume baztandar batzuk mundu berri batera joateko aukera propio izan zutela.
Post hau egiteko erabili den materiala.
LA MUJER NAVARRA. UN CASO EXCEPCIONAL EN LA EMIGRACIÓN A AMÉRICA. Carmen Purroy Turrillas
Ezaguna da (Handia pelikulari esker aise gehiago) Miguel Joaquin Elizegui“Altzoko gigantia” , baña guk ere (Baztan) badugu gure erraldoi historikoa! eta ez diot kondaira zaharretako erraldoi bat!, Auza mendiko jentila adibidez, Auzatik Argibel ingurur harri bat bota zuna eta bertze baten gainean erori eta kuluketan gelditu ondoren, harrikulunka sortuz zuena, ezta ere Soalar inguruko jentilez eta bere harrizko gerlariaz (zutarriak)… baizik benetako erraldoi bat, hau da! hezur ta aragizkoa, XVII. mende bukaeran Erratzun sortutako erraldoia…,Jose Apezteguia de Rada izeneko gigantea!
Beri buruz, Ignazio Baleztenak idatzi zun bere “Iruñerias” liburuan ta baita ere agertzen zaigu Manuel Irigoyen Olondrizen 1890ko“Noticias y datos estadisticos del noble valle y universidad de Baztan“ liburuaren, “personajes ilustren” atalean, ez erraldoi bezala baizik elizgizona gise, Jose Apeztegiak, Iruñeko katedralako priorea izan bai zen.
Apeztegia Erratzu. Argazkia Pello San Millan
Jose, Juan Bautista Apeztegia eta Elena Perez de Rada, Erratzuko Apeztegia jaurgiko nausien semia zen eta 1687ko Ekainaren 22an sortua. Txikitatik nabaria zen bertze haurrak baño altuago zela eta ia gaztetan, Salamankan elizgizonarako ikasketak iten hari zela, bere ikaskideak “el altisimo” izengoitia patuko zioten eta bere izugarrizko altueraz garai hoietan hitz eta idatzi egingo da. Alientosko markesa (garai haietako korteko kronista zena), spainiako erregearekin izandako bitxikeri bat idatzia utziko digu. 1710 inguruan, oinordetzaren gerra zela ta, Felipe V.nak bere kortea Salamankara eraman zuen. Egun batian herritarrekin izandako entzunaldi batean, batandarra protagonista izan zen. Entzunaldi hortan Salamankako San Bartolome Kolegioko ikasleak zeuden eta haien artean, Josek bertze guztitatik altueraz nabarmentzen zen. Felipe V.na mutil kozkor hori ikustean, ea mutil hori aulki baten gañean igota zegoen galdetu zuen,. Ezetz eranzun ziotenean ez zuensiñistu eta harengana urbiltzeko agindu zion. Bere aurrean egonda, goitik behera behitu zion eta errazutar gaztearekin txundituta gelditu zen. Altura horrekin erregeraren “guardia personalean” ingresatzeko proposatu zion, Josek eskerrak emanez ezetz eranzun zion, hitza, jaingoikoari emana zeukala eta etorkizunean elizgizona izango zela erantzun zion.
Ta ala izan zen, urrengo urteetan pixkanaka-pixkanaka eliza barruan hurratsak edo pausoak emanez joango zen, 1716an Iruñako katedraleko kalongea (kanonigoa) izan zen, 1717an gotzaintzaren ofizial nausie eta azkenik 1727an, Iruñako katedraleko priorea izendatuko diote. Izendapen hontarako Spainako erregearen ikuspen ona izan behar zun eta ikuspen on hori ematerakoan, erregeak dokumentuan abizena ikusterakoan, kargorako ahutatua haudia (tamainuz) baldin bazen galdetu omen zuen! eta… Salamankan soldadua iteko gonbitea eman zion mutiko haundie berbera bazen ez zen arazorik izango Prior bihurtzeko! eta baiezko hori, horrela azaldu omen zuen ;- “la elecciòn esta bien hecha porque no se pude negar que es el sujeto mayor…“
Bere ikaragarrizko altuera arazo haundiak ekarri zizkion, eta ez soilik osasuneko arazoak! baizik baita ere katedraleko kabildoarekin, eta baita ekonomikoak ere. Prior izendatu bezain pronto, katedralari itsatsita zegona priorendako etxea, bere etxebiziza berrie, bere tamainurako txikiegia zela aipatu, berritzeko eta haunditzeko baimena eskatu zuen. Katedraleko kabildua 1731an baimena eman zion, baño bi urte geroxago, lizenzia kendu omen zioten eta kritika gogorrak jasan izan zituun. Bere neurriko etxe berria egiteko, bi urte hoietan 1.200 dukado gastatu omen zituen. Kontutan hartuz prior gise urtean 100 dukadoko soldata zuela, diru kopurua haundia zen.
Gaixo eta arazo hoiekin Baztanera bueltatu zen, familiako Apeztegia jauregira kokatu zen eta Iruñatik urrun egon arren Katedraleko priorea izaten segitu zuen. Horrez gain, kargo berriak ere hartu zituen, elizbarrutiko bikario nagusia izendatu zuten (zen).
Apeztegiak 1746ko Martxoko 2an Erratzun hilko zen eta bere gorpu zendua Iruñeko katedralaren Barbazana kriptan lurperatuko dute. Bitxikeria bezala aipatu, hilobiratzerakoan bere gorputza kriptako bi hilobi behar izan omen zuen.
handia, Miguel Joaquin Elizegui “Altzoko gigantiaren bizitza kontatzen duen pelikula
Baña,…zenbat neurtuko zuen el altisimo-k?. Nahiz eta daturik ez izan bere altuerzEz dago daturik bere altueraz, baño pentsatzen ahal da bizpa hiru pistengatik gutxi gorabera 2,30m neurtuko zuela. Zendu zenean bere “acta Catedralicia” idazterakoan aipatu zuten hilobien afera eta baita ere altuera “agigantada” ko gizona izan zela, Klaustoko ateatik pasazerakoan amabirgiñaren oinak muxukatzen zituela, (puntetan jarri gabe doike)… Amabirgiña hori, Amparoko amabirgiña da eta klaustroa eta katedala lotzen duen atean dago, pilare baten gañan, ta lurratik amabirgiñaren oinetara hain justu 2,17m daude, ta neurri hortan ahoa gelditzen bazizaion, ba oraindikan bururaño hainbat zm gehigo izango zun. Bere altuaren bertze pista, Apeztegia jauregiko sarrerrako atariaren ateburua ematen digu. Familiako gutun batean “el haltisimo” ia ia esku-harra bat ezik ateburua buruarekin ukitzera iristen dela aipatzen da eta jakinez ateburua (diéntela) lurretik 2,52m-tara dagola, behinpin 2,30m neurtzen zula pentsatzekoa da.
Nahiz eta ez jakin zihur zenbat neurtzen zun, argi dago altura haundiko gizona izan zela Baztandar honek eta dirudi, bakarrik (Euskal herrian) Miguel Joaquin Elizegui“Altzoko gigantia” (Handia pelikularen protagonista) bere 2,42 m-kin bera bañao haundiagoa izan dela.
P.D. Posta 2010ko ekainan idatzia izan zen, Handia pelikulako erreferentziak 2017an gehituak izan ziren
1797ko Maiatzaren 30an, egun batzuk bilatzen eta parajia miatu ondoren, azkenian Erratzu aldean, Bidarraiko mugatik oso hurbil, hain zuzen Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita eta altxatue Aralarko San Migeleko irudia aurkitu eta berreskuratua izan zen.
1912an Aita Donostiak Erratzun, gertakizun hau kontatzen dituen bertso batzuk Andrés Jaimerenaren ahotsatik entzun eta “San Miguelen kantua izenarekin” idazita utzi zituen.
(1) San Migelen kantua kantatzera nua,
Aditu nai duenik nior balín bada.
Berri txarrak dabiltze munduan barrena,
Notizioso geienak izanen al gara Aingerua lapurrak eremana dela.
(2). San Migela yuan eta ladronaren biotza (itzak?)
– Atariok edekitzen etziaudek errezak,
Burniak kituk eta ez agiz beratzak.
Batek ez erran biar:-langai or¡ utzak
Bertan ez gaitxan artu geren eriotzak.
…
(8)- Frantzian mugako paraje batian,
San Migel opa tugu arrian ertian,
Arrepatu dugunian konsola gaitzian
…
Lapurketaren istorioa 1797ko udaberrian hasten omen da, hain justu, Maiatzako 11an gazte talde batek Aralarko monastegian sartu eta bertze gauzen artian San Migeleko Irudia lapurtu dutenean. Lapur taldea, iparraldeko 9 lagunez osatuta zegoen eta taldea Bidarraien juntatu zen. Lapurren buruzagie Pedro Arlepo Bidarraitarra zen, Bidarraikoa Juan “lapurtxiki” zen, berriz Domingo Abanz Ezpeletakua zen, Pedro Gameto Makeakoa, Juanes eta Martin Etxeberria anaiak Luhusukoak , baita ere Luhusutarra zen Sebastian Noblea (honek Luhusuko alakatearen sema zen), han ere Pedro Andikol Luzaidetarra morroi gise bizi zen, eta azkenik Pedro Dibar gaztearekin taldea osatzen zuten.
Aralarko San Migel irudia.
Egun hartan behenaparrak Pedro Dorregarairen (zonalde artako jauntxoa) ikazkiñak zirela eta gaua pasatzeko aterpea behar zutela aizakiarekin, monastegian babestu ziren. Ilunabar aldera indarrik ezarri gabe monastegia bere eskuetan dago, Arlepo eta Andikol sakristaua haiekin jaistera behartzen diote. Biztartean bertziak dena lapurtzeko denbora dute; monjen arropa, janaria, bitxiak… eta baita ere Santutegiko gauz preziatuenak, haien artean San Migeleko irudia.
Lapurtutakoa berehala saltzeko intenzioarekin, gau hortan bertan lapurtu bezain laster bidea artzen dute Bidarraierantz. Baztanen sartuko dira, Belaten Berderizgo lepoa Luzaideko bidea artuz. Goizean monastegiko fraideak lapurketako berrie emanen dute eta segidan garai hartako autoritateak lapurren gibeletik atrako dire.
Lapurrak Almandoz pastu bezain pronto, altxorra banatzeko parada egiten dute. Batzuk ez daude konforme nola izan behar den banaketa eta haien artean liskarrak sortzen dira, ondarrian Etxeberri anaietako bat hilko dute eta bi taldetan banatzen dira. Elizondoko justizia, talde hoietako bat arrapatzea lortuko dute ,hain just Andikol, Abanz, Dibar, Noblea eta Gameto harrapatuko dituzte. Baina hauei ez diete ja aurkituko, ez bitxirik ezta irudirik! Lapurtutako guzie Arleporen eskuetan daude.
Noblea autoritatekin kolaboratu zun, bere aitak Luhusuko alkatea izanik gaitasuna izanen zun Arlepo aurkitzea edo harrapatzea eta horrela izan zen. Gun batzutara Arlepo behenafarreko lurretan harrapatuko dute baino San Miguela ez diote aurkituko. Lapurtutako gauz batzuk saldu ondoren San Migel irudia bidean ezkutatu dula errenen du. Bidarrai inguruan eta gero Urritzaten bilatu ondoren Maiatzako 30an Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita Aralarko San Migeleko irudia aurkituko dute.
Noblea autoritateekin kolaboratzeagatik aske utzi zuten. Dimar, 17 urte baino guttiago zuelakoz 10 urtez preso Melillan zigortu zioten, baino trafalgarreko bataillan zela ta Kadizera ihes egitea lortu zuen.
Elizondoko justiziak harrapatutako bertze hiruak; Andikol, Abanz eta Gameto urkamendian (horca) hiltzea kondenatuak izan ziren. 1800eko maiatzaren 29 urkatuak izan ziren eta garai haleta ohiko zen bezala bere eskuak moztu zituzten eta denbora batez jende guztia ikusteko eta jakiteko zer gertatzen zizaien lapurrei, Aralarreko santutegian dilindan egon siren.
Baztan alde hontan bertze lapur famatuak izan dira ere, adibidez; Juan Iturbide izenekoa eta “ Baztango kituen kondea ” goitizena zeukana. XVI. meneren bukaeran ibilitako lapurra Ustaritzekoa izan arren, zonalde hau zeukan lantoki nagusia. Azkenian Sunbillatarrek harrapatu zioten eta 1597an Iruñaran epaitzera eraman zuten. Epaiketako paperetan bere hitzak idatzita gelditu ziren eta gaur egun irakurtzen ahal da :
“Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh...”
Baita ere, Arturo Canpionek “Don Garcia Almoravid” liburuan Nafar osoako lapur eta bandoleroen zerrenda bat aipatzen du, eta zerrenda hortan Juan Ferrandiz baztandarra agertzen da. Canpionek baztandarra halaxe deskribitzen dio
“… Naiz gaztea eta monja aurpegia izan arren bere balentria hauen guztia baino haundiago da eta ez baldin bada galtzen askoz hitz egingo da beraz…”
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
Cancionero Vasco. Aita Donostia. III. bolumena. Eusko Ikaskuntza.
Pello San Millan naiz, Elizondarra eta Arizkunaldean bizi den baztandar bat. Baztanen sortu, hazi ta bizi baña baztanez eta baztandarrez ja nekiena (ta segitzen dut jakin gabe). Hortaz, amatxi Marikruzen istorioak berreskuratu eta gure historia txikia, folklorea, kondairak, ipuñak eta bitxikeria zautzea proposatu nintzen, eta ia horretan patu nintzela, haizegoaren bidez lau haizetara zabaldu nahi izan ditut.
pellosanmillan@yahoo.es
baztango haizegoa 