Sugaar eta zaparrada.

Zaparrada euri jasa bortitza da, denbora labur batean gertatzen dena, eta bortitza denean uholdeak eragin ditzakeena. Hala izan zen! bapatean euri zaparrada  segidan menditik uharrak atera eta ibaia billatuz, errepideak zeharkatu eta ti-tau batean dena estali zun urak.  Jendea arkupe eta gorapetan babestera korrika egin zuten, autoak mantxo joan arren zipriztindu egin ziguten, zerua grixe eta iluna eta begi bista bat urrunera botatzerakoan… Auza beltz eta pertz! (Erratzuko herrie eta arana badaki zer den Auzatik uharkak jaustea

Zaparrada. Argazkia Pello San Millan.

Zienzia aldetik zaparrada prezipitazio mota gogor bat da, gutxi irauten duena eta konbekzio hodeietatik oso zuzen erortzen dena. Tantak izaten dira, eta kazkabarra edo harria ere. Zaparradaren ezaugarria bat-batean hastea eta bat-batean bukatzea da, eta zeruak ilunak agertzea ere. 

Mitolojia aldetik, kontu zaharrak eta kondairak diotenez, gure arbasoentzat zaparradak Sugar sortzen zituen! bo, Sugar eta Marik Auzako kaskoan binatzen zirenean.

Jakina da Sugaar (Sugar, suge, Erensuge, Sugoi…) Auzako kobazuloa batean bizi dela (J.M Barandiaran) eta Mariren bikotea edo “senarra” dela. Tradizioa dio Marik Anboto utzi eta Auzara abiatzen dela (suzko bola baten itxurarekin) Sugaarrekin egoteko, eta biek sexu plazerretan ematerakoan, txinpartak tximistetan bihurtzen dira, intzirak ortotsetan, Auzako kaskoa goibeltzen da eta azkenik, kriston zaparrada edo erauntsia erortzen da.

Sugaar Marirekin bi seme ditu; Mikelats eta Atarabi, gaizkiaren eta ongiaren irudikapenak direnak.  Suzko igitaia formakin zerua zeharkatzen du eta doike! ekaitz eta trumoiak sortzen ditu. Batzutan gizaki forma hartzen badu ere, normalki suge itxura du.

Behin Lola Sarrateak, Arraiozko artistak,  Sugaar buruzko ipuin bat bidali zidan. Lola Sarrateak  Almandoz jaiotako nafar artista eta idazlea da. Arraiozko Kanakonean  dauka bere  etxe-tailerra eta sarean, blogarte blog ederra eta interesgarria kudeatzen du. Blog hontan bere arte lanak, margoak, eskulturak… ikusteaz eta gozazeaz gain, Baztango eta bertze lekuko historioak kontatzen ditu ere.

SUGAR ETA  HAURRA

Behi mutikoa oihanera sartu zen, lelo larilelo kantari, eta oihan ilun hartan ba zegoen sugaar bat, muruuuuuhhh ahotik sua zeriola agertu zitzaion mutikoari bidera., sua fu fu jarautiz eta jan eginen zaitut erranez, aspaldian ez dut eta zurea lako txitxia xamurrik haginkatu, ja ja ja, txtxia xamurra ja ja ja, haurra ikaratu nahian, baino umea ez zen beldurtu.

Desesperantza apur batekin

-kendu hortik !erantzun zion haurrak dragoiari, eta ez bota gehiago ke gogaikarri hori mamorro horrek, lotsatu beharko zenuke hain handia izanda horrela irtenda ni bezalako haur ttikia beldurtzen.

-Aida! Aida! Joan zaitez paleontologia museora, zimpi zampa eginen zaitut bestela!

Eta dragoia erori zen zipli kanka tunk identitate krisi sakonera, eta arras deprimiturik, gan izan behar zuen laster dingili dangala psikoanalistarengana…

J. S. ren ipui batetik hartua.

P.D. Sarrera hau 2009ko Maitzako 13an idatzi zen, egun hartako atsaldean zerua goibeldu eta kriston zaparrada bota zuen. Gure ette ontdoko errepidea tita batean urea estali zen, ur kanal bat zirudien, Tarte matez kotxeak ezin ziren ibiltzen ahal!-

Sarrera hau egiteko erabilli den materiala:

Baztango kontuak . Mariano Izeta Elizalde. Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999

Auza. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

 Diccionario de Mitología Vasca. José Miguel Barandiaran. Txertoa. 1984

Read Full Post »

Auza, han baduk gauza.

Udaberriko egun eguzkitsu batean, Auza kaskoa beitu eta odei, laino beltz bat inguratzen badio  ” Auzako kaskoan bertza, bihar egun beltza” errten da, eta hala izanen da, biharamunean eurie, hotza eta ekaitza egonen da.

Auza inguruan dagoen bertze erranairu bat , “kasu! Auzan baduk gauza, baina nehork ezin har” da. Baztango mendi honek bere 1.305 metrokin Saioaren atzetik. bailarako bigarren mendi altuena da, eta Baztango mendirik misteriosuna eta magikoena da. Baztango herri eta leku aunitzetik ikusten edo nabaria da. Sendotasunez altxatzen da, eta nabaria ere da, bere albo batean aspalditako graziar batek utzitako arrastroa. Jana deitzen diote zoko hori.

Argazkia Pello San Millan

Auza majikoaaren inguruan harrespilak, eta bertze eraikun megalitikoak aurkitzen ahal dira, baita ere mendiaren inguruan, hainbertze kontu eta kondairak sortu eta kontatu dira.

Mariano Izetak “Baztango kontuak” liburuan kontatzen du, agian XIX. mende bukaeran (data bat jartzeagatik) edo bederen 100 urte lehenago , sekukako idorte baten ondoren Auzak su artu zuela. Ez omen zen sute normal bat, baizik sugarrik gabeko sute bat! bakarrik kea eta kea ikusten zen. Ke hori,  egun aunitz igaro omen zun (sumendi bat zirudien) eta Baztango jendia komentatu zun, egun hoietan sorgiñak, deabruak, Mari eta bertze ispirutuak batzartu eta bere parrandetan zebiltzatela Auzako kaskoan. Gaur egun badakigu halako suteak badirela, lurpeko suteak dira, lurreko azaleko belarrak, goroldioak…, bero haundi eta luze batengatik idortzen dira eta erretzen dira. Soilik kea harrietatik eta lurretik atratzen  nabari da sugarrik ikusi gabe (sugar txikiak dira). Orain dela bizca urte Gorramendi halako sute bat izan zen eta begun batik mendia “erretzen” egon zen zeren sute hauek arras zailak dira itzaltzeko.

Auzako kaskoan paraje ikusgarria du, Pirineoak eta itxasoa ikusten dira, bere kaskoan ere Arrigorria haizak daude, ikusteko politak! Baita kaskoan ziloak fikus daiteke eta doike! zilo hauek badute bere istorioa.

Erraten dute. Erratzuko baserri bateko jaunak in zitula. Gizon honek egunero igozen  zen bere aizur, pala, piko ta guzti kaskora, egunero mendia zilotzen zuen urrea aurkitu nahiez eta hau ez zen agertzen, egunero ta egunero berdin. Baserritarrak ongi baizekien Auzako kaskoan urrea omen zela.

Ez da istorio bakarra urrea aipatzen duela Auzako kaskoan, bada kondaira Zahar bat ere mendia errez bette dagoela kontatzen diguna.

Kondaira dio; 
Auzan leitze bat ba omen da eta leitze hortan urre auniz omen da, Aker beltz bat eta sugetzar batek zaintzen dute sarrera. Erraten dutenez Alduidesko apaiz batek (Marttiene etxekoa) igo zela urre hori hartzera. Apaizak, urrea eliza konpontzeko eta  bertze gauz batzuetarako behar omen zuen. Han iritsi zen eta  leize pare parean gelditu zen apaizak. Akerrak apaiza ikusi bezain pronto, sugetzarrari deitu zion, honek agertu zen sarrera guztia okupatuz. Apaiza leizean  ezin sartuz, errezatzen asi zen eta otoiz bakoitzarekin sugiak mehatzen eta argaltzen omen zen, baina sartzeko intenzioarekin harengana hurbildu bezai pronto, berriz loditu egiten zen sugezaharrak!, halako batean sugezaharrak zizare bate tmainua zuenean, apaiz konfiatu eta ia hanka bat kobazuloan zuelarik….suge zaharrak haunditu zen eta apaiza atakatu zion! Eskerrak bularran ostia saindua bat eramaten zula, hori babestu bai zion sugetzarraren bazkaria izateaz. Dirudi aipazak bueltatu zela eta  “Kasu auzan! han baduk gauza, baina nehork ezin har” zabaldu zuela.

Sugetzar hori ez zen edozein sugetzar, Sugaar baizik! Mariren maitalea edo senarra (euskal mitologian Mariren parekoa baino
gizontasuna adierazten duena) eta Sugoi, Maju izenakin ezagutzen dena. Erten dute  batzutan Marik su bola itxujarekin bisitatzen diola Auzan eta bere amodiotasuna bizi, gozatu eta sentitzen dutenean bere sexu txinpartak..tximist, ortosetan, ekaitzan.. bihurtzen dira. Ez da arraroa  Auza gainean goibel beltza eta pertza ikustea eta kriston ekaitzak han goian sortzea 

Kontuta mitolojiako siñeturak, dirudi, bi jeinu hauek bere sexu plazerretan murgildu zirela  1913k0 ekainaren 2an. Egun hartan Auzako kaskoan  goibel ikaragarri bat lehertu zen eta kriston ur hori erdia Banka aldera joan zen eta bertze erdia Baztanen ixuri zen,  kalte haundiak sortuz.  Uholdeak, bete betean harrapatu zun Erratzu, zenbait etxe eta zubi botaz eta sekulako kalteak bazter guztitan. Gero uberroak Elizondo eta Elbete ere harrapatu zitun eta bi herri hauek desegin zitun, bi pertson ito ziren eta etxe, zubi , komertzioak desegin, Jaime Urrutia karrikan ura 4 metrotara igo zen, hondakinez eta zaborrez bete zuen herri guzia…jainkoen plazerrak suntsitu zituzten bazterrak!

Auzaren buruz zerbait gehigo jakiteko Mariano Izetaren “Baztango kontuak” liburuan aurkitzen ahal da.

Sarrera hau egiteko erabilli den materiala:

Baztango kontuak . Mariano Izeta Elizalde. Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999

Auza. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

 Diccionario de Mitología Vasca. José Miguel Barandiaran. Txertoa. 1984

Read Full Post »

Arrikulunka.

Elizondoko Jorge Oteiza Museo Etnografikoa jendeari iraganeko ohitura eta bizimoduetan barneratzeko aukera eskaintzen dio. Museoak ballararen iragana gogorarazten dio bisitariari (1)  eta Javier Ciga margolariaren zenbait lan erakusgai izateaz gain, Puriosenean (XV. mende bukaerako eraikina) Baztango biztanleen antzinako ohiturak eta tradizioak jasotzen dira objektu, argazki eta proiekzio ezberdinen bidez.

Objektu horietako bat K.a. I. mendeko txanpon bat da. Txanponan argi eta garbi ikusten da Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza.

Ba(r)skunes K.a. I. eta II. mendeetan izandako Euskal Herriko txanpon etxe bat izan zen. Orohar, baskoiena izan zela uste da. Txanponaren alde batean eskubirantz begiratzen duen buru bat agertzen da. Irudia bizarra eta ile kiskurra du. Bertzealdean eskuan ezpata duen zaldun bat ageri das (eskubirantz begira). Zaldiaren anken azpian txanpon-etxearen  izena agertzen da “baskunes”.

Museoan erakusgai dagoen baskoein txanpona, Arrikulunka inguruan aurkitua izan omen zela adierazten da.

Baskunes idazkuna duen txanpon baten aurrealdea eta gi9belekoaldea.

Baśkunes (goian) eta Baŕśkunes (behean) idazkuna iberiar zeinuez idatzita

Arrikulunka, Baztan eta Aldude haranen arteko muga marrazten duten gailur atseginen artean dagon 30 tona inguruko pisua duen arroka bat da eta. Harria, Argibel eta Zagua artean ,126. mugatik gertu enigmatikoki agertzen da.

Bere izenak dioen bezala, harri kulunkaria da. Hau da, oinarri egiten duen bertze harri handiago baten gainean euskarri-puntu txiki bat baino ez du, eta horrek kulunkatzea eragiten du. Haize handiko egunetan, ikus daiteke harri zaharrak mugimendu txiki batzuk egiten dituela, edo bi pertsona beren muturretara igotzen badira eta zangoekin presionatzen badute ere, kulunkatzearen efektua hautemangarri (detektagarria) da! Bertzenaz, harria mugiezina da.

Geologoen arabera, gertu dagoen Argibelgo gailur arrokatsutik askatutako harria da, granito oso zahar batekin osatua eta haizeak eta euriak desegindakoa.

Baina geologoek Arrikulunka sortzearen kontu hori erraten badute ere, larre berde eta mendi borobilen haran honetan, antzinako tradizioz eta kondairaz betetakoa, kondaira bat bada Arrikulunka enigmatikoaren existentzia azaltzeko.

Argazkia GERMATORE. navarrincon.com

Kondaira dio…

Auza mendian bizi zen jentila (batzuk erroldan izena ematen diote), egun batian Auzaren tontorretik ikusi zuen nola Iruñan eraikuntza haundi bat egiten ari zela eta konturatzean eraikuntza hori kristauen katedrala izango zela eta idei berri hori zabaltzen hari zenez eta beren kultura galtzeko bidean zegoenez, arras minduta, harri puske bat artu eta indar guztiarekin bota zuen, katedrala suntsitzeko asmorekin. Ikusten ahal dugunez harria ez zen iritsi eta Argibel eta Albako haizaren tartean erori zen bertze harri baten gainean eta gaur egun dagoen erara geldituz, eta haizeak,  harria mugitu eta  kulunkatzen du eta hortik bere izena Arrikulunka.

Harri kulunkariak bezalako fenomeno geologikoak, itxura bitxiko haitzak edo monumentu megalitikoak, naturaz gaindiko azalpenekin lotuta egon ohi dira: jentilak, erraldoiak, personai biblikoak (Sanson) edo Roldan bezalako heroiak sortutakoak dira.

Kondaira urrutiko garaietaraino garamatza, jentil mitikoek lurralde hauetan bizi zireneraino, baina ez dago hain atzera bidaiatu beharrik harri magiko honen ondoko iragan enigmatikoa sentitzeko. Beartzundik abiatuz, 4 ordu eta 12 bat km oinez egin ondoren, Arrikulunkara iristen da, non han, gutxi gorabehera duela 2.100 urte, norbaitek Iberiar zeinuz idatzita «BARSKUNES» hitza zeukan txanpon bat galdu zuen .

P.D.

Sarrera hau 2008ko abendua idatzi zen denborarekin, gauzak gehitu eta moldatu da.

P.D. 1.

Museoa iragana gogorarazten ZION bisitariari. Baztango Museo Etnofrafikoa 15 urte irekita egon ondoren 2018ko udazkenean betirako itxi zen.

P.D.2

Bertako zaharrek diote, hala ere, azken hamarkadetan harri kulunkaria higatuz joan dela oinarritik, eta kulunka orain duela berrogeita hamar urte baino askoz ere gutxiago dela.

Post hau egiteko erabili den materiala.

Wikipedia: Baskunes

Harrikulunka, la roca oscilante del Baztán. Sergi Ramis. Nabarralde.com

Read Full Post »