Goienetxeko dukesa.

Iruritako arkitektura zibilaren balioa arras nabarmena da. Aipagarriak dira Dorrea edo Jauregizarra izeneko Erdi Aroko eraikin gotikoa eta Goienetxeko Dukesa plaza inguruan biltzen diren jauregiak eta etxe blasonatuak; Gaston Iriarte jauregia, Casa-Torreko (Dorretxeko) markesaren jauretxea, Goienetxe Dukeen jauregia… Indakoetxea…

Azken hau Indakoetxea izena du eta XVIII. mendearen bukaeran Jose Manuel Goienetxek (Huiaki kondea) diruz sortetxea berritu ondoren, gaur egungo itxura hartuz gain Goienetxe Dukeen jauregia bezala ezagutuko da.

Jauregia lau solairu eta bi isurkiko teilatua dituen eraikina da eta etxaurrea luzituta dago. Etxaurreari dagokionez, hiru armarri elkartzen dira bertan. Lehena, zaharragoena Baztango xakearekin eta bertze biak modernoagoak, Goienetxe leinuaren arma-ikurrarekin. Bi armarri hauek zazpi laurdetan banatuak daude eta leinuko abizenen arma-ikurraz gain, erdien Goienetxe leinuaren arma-ikurrak dute (Baztango xakea). Bata buruko gise konde koroa du ( Jose Manuel Goienetxena) eta bertzia gotzainaren sinboloak zinzulatuak ditu ( José Sebastián Goinetxe Limako apezpikuarena).

Sortetxeko bi anai hauek ere laugarren solairuko leihoen artean dauden 1817ko arranoaren forma duten bi “victoretan” azalduta daude.

Lehenengo pisuan, balkoiaren ondoan “Plaza de la Duquesa Goyeneche” zinzelatuta daukan harrizko txafla bat du.

Indakoetxeako etxeaurria. Argazkia Alamy stock photo.

.

Goientxeko Dukesa, María Josefa de Goyeneche eta Gamio zen eta Peruko Arekipan 1839ko ekainaren 19an sortu zen. Maria Josefa, Huakiko lehen hondearen eta Limako apezpikuaten hiloba zen eta aldi berean Huakiko II. kondoren alaba zen.

Arekipako Goienetxetarrak, Peruko jauntxo aberats familia omen zen. “Leinu” hau Iruritako Indakoetxeako Juan Crisostomo Goinetxe Agerreberek (Maria Josefaren aitetxia) ameriketara iritsi zenean sortu izan zen (Arequipako Goienetxetarrak).

Bera eta bere haizpa nagusia, Carmen Goyeneche Gamio (Gamioko dukesa). Famili nobleko alabak zirenez Peruko eta Europako eskol onenetan hezi izan ziren eta aldi berean klase sozial bereko jauntxo dirudun batekin ezkontzeko prestatuak izan siren, baina ez bat ez bertzea ez ziren iñoiz ezkonduko.

Aberastasun eta lur jabetza eta erlijioso sutsu haundiko emakumea izan zen, eta ia heldua bere ondasun zati bat erlijio katolikoarekin zerikusirik zeukan gauzetarako bideratuko du. Guzti hori eta Goienetxe-Gamiotarrak prestakuntza klerikala izan zutela. Pio X.a Aita sainduak, XX. mendearen hasieran Goienetxeko Dukesa titulo pontifikatua emanen dio. Titulo Pontifikatuak Aita santuak Elizaren, fede katolikoaren edo aita santuaren zerbitzuan nabarmentzen ziren gizon edo emakumeei ematen zizkien noblezia-tituluak dira.

Maria Josefa Goienetxe eta Gamio. Goienetxeko Dukesa eta Gamioko kondesa izango zena.

1873an Peru eta Txile artean gerra hotsak direla ta, Goienetxetar anai-arrebak Peru utzi eta Europara etorriko dira, Maria Josefa Parisen ezarriko da. XX. mendearen hasieran bere anaiekin batera Xabierreko gaztelua berritzeko eta ondoko kapilla ereikitzeko sosa eman zuen (anai zaharraren emaztea, Villahermosako dukesak, Xabierreko gazteluko nagusia zen gaztelua eta Jesuitei eman zien). Perun lurrak eta diruak eman zituen (bere anaiekin batera) hospital baterako (Goinetxe hospitala, 1905), eta baita Iruritako eliza zaharberritzeko. ,

Eliza eraiki zutenetik egindako obra garrantzitsuena kosteatu zuen dukesak. Tenplu osoa sakon zaharberritu zuen. Eraikinaren egitura osoa indartu zen, fatxada zaharberritu, dorrearen goialdean zegoen egurrezko teilatu zaharraren ordez kupula oktogonala jarri zen, lehioak ireki, aldare nagusia berritu, tarima eta harmailak jarra “zituen”, komulgatorioko baranda oparitu zuen, eta doike! koroa dukal batez errematatutako lanpara harroa ere. 1917ko urriaren 11n, ospe handiz inauguratu ziren obrak.

Goienetxeko dukesak 1926an 87 urtekin Parisen zendu zen, eta hainbat ondasun uti zituen (Madrilgo Dukesa Goienetxe casa-palazioa, Limako Goienetxe palazio…. Zendu baino hilabete batzuk lehenago (maiatzaren 22an) Espainako  Alfonso XIII.ak Gamioko kondesa tituloa sortu eta eman zion.

Bere gorpua Xabierreko gazteluko basilikako kriptan lurperatua izan zen.

Post hau egiteko erabili den materiala:

LA CONSOLIDACION DE UNA FAMILIA DE LA OLIGARQUIA AREQUIPEÑA: LOS GOYENECHE. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

GRUPO ECONÓMICO FAMILIAR LOS GOYENECHE II DINASTÍA 1872- 1950. MAMANI GUZMÁN, Robert Raúl. Tesisa.

Read Full Post »

Arequipako Goienetxetarrak

Urriak 12 Spainian festa nazionala da, hispanidadearen eguna bezala zautua, eta, ez aspaldi “dia de la Raza” izenareki ezagutzen zena. Amerikan berriz, ospakizuna ezberdiña da.  Urte auniz “dia de la raza” izan arren,  herrialde batzuk izena aldatuz gain, pentsatzeko garai hauetara moldatuz ospakizuna ere aldatu dute, edo Kuban bezala, ez dute ja ospatzeko beharrik.

Arjentina 2010tik ‘Día del Respeto a la Diversidad Cultural’ izeneko  festa eguna da,  Mexiko eta Kolonbian “dia de la Raza”mantentzen da,  mexikon “raza” mestizo ezaugarria eskuratzen du. Chilen 2000 urtetik “Día del Encuentro de Dos Mundos¨ besta da. Uruguayen ‘Día de las Americas”, Salvadorren Españan bezala”de la Hispanidad”…eta Venezuelan eta Nikaraguan “Día de la resistencia indígena” izeneko fiesta eguna da.

Gaizki pensatuko genuen, koloniazailen aurkako erresistentzia indigena XVI. mendearen bigarren erdian amaitua bezala ematen badugu (garaiko kronikalari eta geroko historiatzaile batzuek bezala), aztekaren hiriburuaren erorialdiarekin. Blogan ikusi dugu nola 100 urte geroago Itzalak aurre egin zietela, eta garai haietan ere Maputxeak hainbertzetan matxinadan altxatu ziren hegoamaerikan, Mexiko aldean 1646, 1650-1652 y 1684-1690 Tarahumarak altxatu ziren eta Santa Fen Pope aztiaren indiar askatutak hriarekin egin ziren. 1734-35an Baja Kalifornian Perikue eta Koratar indiarrrak jesuiten misioen aurka egin zuten, 1742 Atau Huallpa matxinatu zen eta 1780a Tupac Amaru II. ren eskutik, indigena eta independentziaren aldeko mugimendu handiena eman zen, Amerika osorako askatasuna eskatzen lehena izan zen baita ere, indigenak esplotatzeko hainbat modu desagerrarazteko (mehatzetako mitak, merkantzien banaketak…) eta arraza beltzeko pertsonen esklabotza deuseztea eskatzen lehena ere izan zen.

Peruko Erregeorde baztandarra aurre izan zun Tupak Amaruri.  Erregeak indigena noblearekin akabetzea agindu zion Agustin Jauregia eta Aldekoa Oharriztaz (Lekaroz) birreiari, eta honek aginduak gogokin hartu zitun

Juan Goienetxe Agerreberearen erretratoa Arequipako Udalan, wikipedia

Erasoa edo erasoak, Agustin Jauregia izenarekin izan ba ziren, fisikoki bere aginpean zituen hainbat general kapitan ta militarrak burutu zituzten, eta doike! hoien hartean baztandarrak baziren… Juan Crisóstomo Goienetxe  Agerreberea Iruritarra bezala, militarraz gain Arequipiako negozio gizona zena.Esklabuak saltzen bai zun eta mehategi aunitzen jabea zenez (jakinda mehategi ohietako langile indiarrak zirela) Tupac Amaruren altxamendua, bere negoziokin gaizki joaten zen. Hortaz, dudarik gabe bere diruaren lagunzarekin  Zortzigarren Konpainiaren Arequipa-ko Milizianoa Infanteriakk Kapitaina izendatu zioten eta indiarren askatasun mugimenduaren aurkako errepresioan parte hartuz.

Juan Goienetxe Agerrebere  1741eko urtarrilaren 26a  Iruritako Indakoetxean jaio zen. Aita Pedro Goienetxe Grajitena eta ama Maria Bautista Agerrebere Iturralde izan zituen. Famili haundia zen eta Iruritako Indakoetxea, Goienetxea, Grajitena, Iturregia eta Agerreberea, Anizko Arraioz eta Maritorena eta Zigaurreko Iturraldea etxeetako oinordekoa zen.

1768an, 27 urte zituela, Peruko erregeordetzako Callaoko portura iritsi zen. Amat erregeordearekin harremanetan jarri ostean, Arequipara igorri zuten, Milizia Diziplinatuen sarjentu nagusi kargua hartuz. Sarjentu zela, meatze eta nekazaritza lurren ustiapenari esker, aberastasun handia lortuko zuen. 1772an Maria Josefa de Barreda y Benavidesekin, alegia, Nicolas de Barreda y Obando, Arequipako lurjabe handienetako baten alabarekin, ezkondu zen bere jabetza haundituz. Merkataritzan ere aritu zen; batetik, Europako manufaktura produktuak inportatzen zituen, eta bertzetik eskualdeko pattar saltzaile handiena zen eta aistion aipatu dugun bezala esklabu-tratuan ere jardun zuen. Irabazien zati bat Penintsulan inbertitu zuen.

Indiarren Matxinada ondoren 1788an Granadarien kapitain izendatu zuten, eta  1786an Arequipako alkatea izan zen, baita ere epailea geroago

Iruritarrak bortz seme alaba izan zuen, eta boterea gustukoa duen ongi antolatutako familiak bezala, seme bakoitza ofizio interesgarri bat aukeratu zuen. Anahi nagusiak, Pedro Mariano (1772-1844), Limako Errege Entzutegiko epailea izan zen. Bigarrenak José Manuel (1776-1846), Errege Armadako lotinant jenerala eta Guaquiko lehen kondea, hirugarna, José Sebastián (1784-1872), Limako artzapezpikua eta txikiak Juan Mariano (1788-1870), merkataria, familiako negozioekin segitu zuen….ah! alaba, Maria Presentacion….jauntxo garranzitsu eta dirudun batekin ezkontzeko prestatu zen, baina gazte zendu zen.

Hego Amerikan Independentziako mugimenduak eman zirenean Goienetxetarrek errealistas izan ziren, Espainako erregearen alde atraz,.Jose Manuelek militar errealista bezala garaipen garranzisuak lortu zitun eta Huaquingo bataila ondoren Guakingo kondea izendatu zioten, baita ere zurrumurrua bada Napoleonen espioa zela…baina hori bertze istorio bat da.

Errealistak galdu zuten eta 1821 Peru Espainako erreinutik independizatzen da eta anai batzuk alde egiten dute eta Espainian exiliazen dira. Juan Mariano huakiko bigarren kondea izanen da eta urte batzuk ekonomikoki gaizki pastu ondoren (amiliak  errealista izateagatik), errekuperatuko da. 1825ean María-Santos Gamio eta Araníbar nafar jatorriko emakume arekipaiarrarekin ezkondu zen (Bernardo de Gamio eta García-Idiakez aberatsaren alaba). Bikotea bortzt seme-alaba izan zituen eta bere ondokoen bidez Goienetxe abizena  garrantzie haundia izanen du Peruko historioan…baina hau ere bertze istorio bat da.

Post hau egiteko erabili den materiala

“La consolidacion de una familia de la oligarquia Arequipeña: Los Goyeneche“. CARLOS D. MALAMUD. Universidad Complutense de Madrid.

Juan de Goyeneche y Aguerrevere wikia. Wikipedia.com.

notimera.com webguneeko  ¿Qué se celebra el 12 de octubre en Latinoamérica? artikuloa

Read Full Post »