Subizako jauregi “Baztandarra”

Nafarroa bat, baina ezberdiña, klima aldetik  hezea eta idorra, paisaia aldetik berdea eta marroia…Bata harrizko etxeak haundiak eta bertze eremuan ladrillio edo adobeko etxe ttipiak. Faktore ezberdinak han eta hemen bideratu dute, ohiturak, tradizioak, izaerak…eta baita ere, garai edo modak aparte, arkitektura…Baina batzutan, urrun egon arren eta faktore ezberdiñak izanda, gauz berbera aurkitu edo ereike izan d…Subizako jaurgia bezala-

Subizako Jauregia, izen berberako herrian dagon jauregia eta leinuetxea da. Subiza Iruñerrian dago eta jauregia inguru hortan dauden bertze jauregiekin arkitektura, estiloa eta estruktura aldetik ez du zerikusirik, ezberdiña da, arras ezberdiña…erten dute “mendialdelko” palazioa dela, erten diote Iruñerriko Baztango jauregia!

Egia erteko Jauregia ikusita, argi dago Baztango bi jauregia, burura etortzen zaigula, Erratzuko Iriartea edo Goienetxea eta Iruritako Iriarteko Gastonen dorretxea (plazan berean) biak barrokoak eta biak dirudienez estilo aldetik Oieregiko Reparazea jauregian oinarrituta daudenak, nahiz eta estruktura aldetik dirudi Elizondoko Arizkunenean jatorria dutela.

Bien (Erreparazearekin hiruak) etxaurrearen egitura berdiña da, hiru maila dituen atal nagusia eta hegaletan bi dorre, atarian bi zutabe eta balkoiez betetak. Ezberdintasunak txikiak dira Erratzukoa (XVIII. mendekoa), eta Subizakoa (Oieregikoa ere) atea dintelatua dute eta Gastoneako  irurita arkoduna da.

 

Iriarteko Gastonea. Irurita

Subizako jauregia

Iriartenea edo Goienetxea- Erratzu

Reparazea.Oieregi

Berdin berdintsiuak izatea, ez da kasulitatea eta badu bere zergaitia. Iruritakoa eta Erratzuko adar ezberdiñeko famili berberekoak dira; Iriarte-Goienetxe familiakoak…Subizakoa Rada eta Mutiloa familiako izan arren, XVII. mendean gaur egun daukan irudia hartu zuenean,  Goienetxetar bati esker edo bidez izan zen, Pedro Fermin Goineche irunsemeari esker.

Perdro Fermin Goinetxe Iruñan sortu arren jatorriz Baztango Goinetxendarra zen, baina ez  lehen aipatutako leinukoa, ezta ere Ordokiko Goinetxeko adarrekoa, baizik bere aita, Miguel Goienetxe Gartzainen iten duen Burraldea etxekoa (ama ere, Mª Josefa Berazeartea baztandarra zen). Miguel, garai haietan bertze baztandar aunitz bezala, bailara “hidalgia” tituloa ematen ziela ta, Pio Barojak deituko zun “hora Navarra” egitera joanjo zen. Ez Madrilera eta ezta ere indietara, baizik aise urrbilago, Iruñara. Iruña garai hoietan Espainako erreinuan barne zagon arren, oinik erreinu tituloa zeukan (1841 arte) eta Nafarrokoa bireiaren “kortetxoan” bere negoziaok egiten asi zen. Denbora guttin merkatari ezaguna egin zen, Madrileko kortean zeuden bertze famili  baztandarrekin: Medinuetarrak, Arizkungo Goienetxetarrak, Iriartetarrekin, bai erratzukoak eta Gastonekoak, Arizkun eta Aldekoa familiekin…arreman onak eta negoziotan sozioa, egin zen.

Miguel Goinetxe eta Mª Josefa Berazearteak 1694ko uztailan, Iruñan Pedro Fermin semea izan zuten. Pedrok familiako negoziokin segituko du baina baita ere bere kabuz bertze batzuk hartu eta kargu inportanteak izanen ditu. 22 urtekin Nafarroako estafeten eta posten (denborarekin correos izango zena) erreten administrazailea izendatuko diote ( Espainako estafeta eta posten arduradun nagusia Tomas Goinetxe Irigoien baztandarra zen). Negoziotan,1727 bere kuñatua den Franzisko Mendinuetarekin polvoraren negozioan srtzen da, eta ejerzito errealen suministratzailea da. Baita ere egon zen armadako “viveren” negoziotan, 1729 Nafarroako erreinuko Tesorero general en guerra kargua izan zuen ( Ejerzitoari, Nafarroan bai elikagaiak eta polvora berak salduz gain kontuak eramanen zuen), baita ere Nafarroa, Gipuzkua eta Santanderreko “provision de vienes” arduradun nagusioa izanen da, baita ere itsasoko armadara elikagaiak saltzen zien.

Gizon aberatsa eta boteretsua zen, Miguel de Arizkun (Iturbietako markesa, eta Arizkunenea ereiki zuena) laguna ta sozio izan zen, baita ere Arizkungoa zen  Juan Bautista Iturralde (Murilloko kondea) haziendako ministroaren urbilekoa zen. Bi huekin bai Arizkunenea jauregian eta bai Arizkungo komentuaren ereikitzearen atzean egon zen, biek kanpoan zeudenez berak kontuen ardura eraman zuen.

Pedro Fermin Goinetxe 1717an Mª Josefa Mendinueta Elizondarrarekin ezkonduko da eta bi alaba izanen dute, Fermina Josefa Benardina eta Joaquina Vicenta. 1738an alaba nagusia Amaiurko Manuel Tomas Borda gaztearekin ezkontzen da, Borda-Goienetxe familiak elkartuz eta negozioak sendotuz!. Bikote hau, lau seme alabak izanen ditu, mutikoa Joakin Vicente Borda Goinetxe bi familiako negozioak heredatu zun bertzia (bi neska, laugarrena haurzaroan hil bai zen) noblezia titulua zeukaten familiekin ezkondu zuten. Horrela da, Mª Josefa Borda Goinetxe (Pedro Fermin Goienetxeren hiloba nagusia) Subizako jauregiko jaureslea (heredero) zen Joakin de Rada eta Mutiloarekin 1763ko apirilaren 17an ezkonduko dutela. Rada famila, izen haundiko familia zen, “zahar nominakoa” zen. Hauxe da, Subizako leinuetxea (cabo de armeria) Nafarraoako konkista baino lehenagoa zen ( Gongora familia garai haietan, gero Mutilakoak eta ezkontzaren bidez, azkenian Radatarrena) eta Subizako leinetxearen jaunak bezala, Nafarroako korteetan exerlekua zeukaten (militar famili gise). Noblezia zaharra eta burgesia berria junatu ziren, tituloa eta sosa!. Zeren garai haietan, Radatarrak bakarrik izena zuten, garai obeak bizi izanak! eta haien zen jauregia (leinuetxea),  XVIII. mendeko jauregi eder bat baino gehiago, erdiaroko dorretxe zahar ilun eta abandonatua zen.

Jakina zela Radatarrek diruz gaizki zeudela eta Jaurgia zela (tituloa) familia zeukan “ondasun” preziatuna ta bakarra, Pedo Goienetxek bere ilobaren ezkontzaren klausolan idatziko zuen, 14.000 “peso”ak maten duela, Jauregia berritzeko eta garai berriko eraikin ederran bere hiloba bizi  izateko. Aistion ikusia dugun bezala, eraikin modernuak altxatzen experientzia zuela, Subizako jauregiaren berreraikitzearen ardura hartuko zun eta hortarako bere aita zen bailaran berriki ereiki eta berritu ziren jauregien  estiloa kontuan hartuko du, beno Erratzukoaren estiloa kopiatuko du (Reparazeakoa ere), zeren Iruritako Gastonea XIX mendekoa da, zeren Erratzuko Iriarteako alaba Juan Bautista de Echeverria, y Latadi-rekin (Iruritako Iriartea etxeko jauna) ezkontzean, Iriarteko Jauregiaren antzeko etxea eraikin zuten.

Subizako dorretxea 1763ko uztailan bota zuten eta leku berberan urte batzutan, Barroko estiloko jauregi “baztandarra” edo… Erratzuko Goienetxetar (1754 – 1755) antzekoa ereiki zen.

Post hau egiteko erabili den Materiala:

“El palacio de Subiza: Un palacio Baztanes en la cuenca de Pamplona“. Pilar Andueza Unanua. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, Año nº 64, Nº 228, 2003, págs. 59-90.

Read Full Post »

Juan Goienetxe eta “Baztango ordua”.

2011ko Otsailak.

Hilabete hontan (2011ko Otsailan), nabarraldekoek, beren sustatzailei gazeta-rekin batera “Síntesis de la historia de Navarra” (Luis Mª Martinez Garate) liburua oparitu die. Liburuaren izena dion bezala “sintesis” tita batean eta modu ariñean Nafarroaren (Euskal Herria, baskoiak eta euskaldunak) pasarte historikoak azaltzen ditu.

Pasarte hoietako bat, Ilustrazioa ataltxoan “la Hora Nabarra” ageri da.  Tenore horreri, izen horrekin “Nafarroko ordua”, Julio Caro Barojak 1969an argitaratutako “La Hora Nabarra del siglo XVIII”  liburuarengatik esker, zautzen da. Barojak mende hartako Nafar burgesiak, Madrilgo kortean daukan kontaktuak, garrantzia karguak eta bai Ameriketako Indietan ta bai Spaniar erresuman daukan negozioak, aipatzen ditu. Napar burges hoietako haunitz Baztandarrak direnez; Juan Goienetxe (Arizkun) , Miguel Gaston Iriarte (Erratzu), Migel Muzkiz (Elbete), Mendinueta Muzkiz anaiak (Elizondo), Juan Bautista Iturralde (Arizkun)… hau da, Baztanek ministroez, militarrez, elizgizonez, hornitzaileez eta merkatariez hornituko zun Spainako erresuma, hortaz batzuk, erdi serio erdi txantxa garai hori “Baztango ordua” ere deitzen ahal dela diote. (irudia, Migel Muzkiz Goienetxe, F. Goyak margotutako erretratoa)

Azken bolada hontan pasarte honi buruz liburu batzuk atra dira. “Volver a la hora Navarra” (2010) eta “Navarra en la Monarquia española en el siglo XVII” (2007), biak Nafarroako Unibersitate ingurutik atraiak. Aipatutako azken hortan, erraten da, Nafarrroo ordu bat baldin batzen, baita ere bertze tokiko orduak izaten ahal ziren; Bizkaikoa, Asturiakoa…zeren toki guztietako jendea zegoen burokrataz betetako Borbondar kortearen inguruan eta Ameriketako Indiakin merkaturatzen dirua iñez. Bertzealdetik baita ere aipatzen da deitutako “Nafar hordu” hori, ez zela “nafar osokoa” baizik Nafar iparrako hordua izanen zen, zeren aipatutako baztandar andanada aparte, Zugarramurdiko Juan Bautista Dutari bankeroa, Doneztebeko Juan Ignacio Urriza, Uharte Arakilko Jose de Aldaz.…zeudeten, orduan bai “hora” hori. Napar iparrekoa izanen zen, eta nik diot! (soilik nik, niri iritzia da, kasu haundirik ez egin) Guzti hoiei gehitzen badiogu burokrata, merkatari Bizkaitarrak, gipuztarrak eta Iparraldekoak (merkataritzabide garranzitsu bat zen Baiona-Madrid), Kortean zeuden ilustratu euskal-akitaniarrrak Carrabus Lapurtarra bezala, akaso baldin bazen ordu bat “euskaldunen ordua” izanen zen, zeren gehien gehienak hizkuntza aldetik euskaldunak  bai ziren!.

Baino Caro Barojaren liburutik ez urrunduz, aipatu Barojaren “ordu” hortan garrantzi haundiko personai baztandar bat badela edo obe errena, horren inguruan sortzen dela “hora Nabarra” hori, zeren berak, lehenengoa dela erraten ahal da (burua sartu zuena) eta segitu zioten bertze baztandar guztiok, normalki bere ingurukoak izan ziren, bai familiarrak, herrikoak eta abar. Horrek ez zen izango bertze bat baizik, Juan Goienetxe Gaston arizkundarra. (Irudia Juan Goienetxeren erretratoa Migel Jacinto Meléndez margotuta)

Juan Goinetxe Gaston, 1656 ko Urrian sortu zen Arizkungo Goienetxea jauregian, gaur egun Lamiarrita izenarekin zautzen den etxea. Hamalau urtekin Madrilgo Compañia de Jesus colegiora ikasketak itera joanen da, gazterian, segidan harremanetan jarriko da mende aldaketa horretan, zenbait eragin intelektual taldeko kidekin,

Pixkanaka-pixkanaka errekonozimendua iritsiko zizaion eta horrek toki pribilegiatu batean patuko dio Karlos II.aren gortean. Honek lehenego kexa sortzen zaie honetan dakitenei, urte hauetan Juan, ia aberatsa zen edo ez, aberatsa zenez, hortaz satu zen erregearen inguran? edo erregeak emandako lehenego kargo publikoetan, bere administrazaile bezala (tesorero de gastos secretos del rey) adibidez, aberastuz hasi zen? Gauza da Goienetxek beti, finanzietako gizona, asentista eta negozio-gizon bezala agertzen zaigula, baña iñoiz ez da jakin nondik etortzen zizaion bere ondasun haundia.

Carlos II.naren gortean, kargo garranzitsu desberdiñak izango ditu: “Milicia generalaren tesoreriaren” arduraduna izanen da, gero Erregiñaren diruzaña izendatuko diote, erraten da kargua erosi zuela “por perpetuidad” zeren kargu hori baita ere bere semea eramanen du. Ez zen bakarrik  Mariana de Neoburgo erregiñaren diruzaina izan, baita ere,  Karlos II.ren erioza (azken Austria) eta oinordetzako gerra ondoren, Felipe V.na Borboi errege berriaren, bi emazteen diruzaiña ere izanen da, Saboyako Maria Luisarena eta Farnesioko Isabelena. Gizon azkarra izan behar zen Arizkundar honek, zeren ikusten den bezala, dinastia aldaketa izan arren kargua mantentzea lortu zuen (Oinordetzako gerran, Borboiei lagundu zien, sosak aintzinatuz)

Azkartasun hori bere negoziotan nabaria izan zen eta negozio hoietarako, baztandarrak (familiarrak) patu zitun buru eta aistion aipatutako gehienak, berarenzat lanian arituko dira. 1709an Madrileko inguruan Nuevo Baztan izeneko herria eraikiko du. Herri-lantegi baten modukoa zen, bidrioa eta ohial lantegiekin eta herritar-langileak, kanpotik ekarriko ditu. (Goitiko argazkian Nuevo Baztaneko Goyeneche jauregia, xakedun armarriarekin. Argazkiaren egilea Jose Luis Hernandez Zurdo eta  www.arteyfotografia webgunetik artuta dago).

Negozio-gizon eta politikaria izanez gain, Goienetxek, editorea, periodista eta idazlea izan zen. 1697 aldera lehenengo egunkari antzeko edo moduko bat sortuko du, “La Gazeta de Madrid” izena emanen dio eta batzuk, gaur egungo  B.O.E.ren (Boletin Oficial del Estado) aurrekoa dela, diote. Baita ere editore bezala olerkien bildumak editatuko du eta Idazle moduan, bertze liburu batzuek aparte, 1685an eta 29 urtekin “Executoria de la nobleza, antigüedad y blasones del Valle del Baztán” liburua idatzi zuen. Liburua Baztango semei eskaini zien eta bertzeak bertze Baztango armarriaren historioa edo kondaira kontatzen digu; Nola Nafarroko erregeak, García Sancho Abarkak, bataila batean zehar, frantsen eskutan erotzeaz, baztandarrak  salbatu ondoren, opari bezala xakedun armarrie emanez.

Kasu hontan idatzitakoa egia izan edo ez, zeren bada bertze bertsio bat, (Antso Azkarra eta Navas de Tolosakoa) erran behar, garrantzi haundiko liburua dela eta Baztango famili noblen inguruan joan arren, Bailarako historia azaltzen digu eta honi esker, garai zaharreko kontuak, gaur eguneraño iritsi zaigu.  Liburua irakurtzeko aukera bada (fascimilean) eta irakurri dutenak diote, Baztanetik urrun egon arren, nabaria dela biotzan eramaten zula, zulo hontako, larre berdeak, xirimiria, harri gorriak, ibaiako ur garbiak eta haizegoa…

Read Full Post »