Urtero bezala, Ekainaren hasmentan Baztan ikastolak bere besta ospatzen du ( aurten ekainak 7an). Festa hau Ikastola sortu zenetik egin da eta famili giroan, ospatzen da.
Baztan Ikastola 1970 urtean jaio edo sortu zuten (1970-71)- Garai haientan, Baztandar gehienentzat ama hizkuntza eskuara izan arren, egoera larrian zegoen. Hola zela, zenbait guraso, Baztanen, ikastola baten beharra sentitu zuten eta segidan lanian patu ziren; Paperak eskatzen, Hernaniko Ikastola ikusten, haurrak eskolara joateko zeukaten gurasoekin hitz egiten… eta azkenean 1970eko martxoaren 24an; Mariano Izeta , Fernando Iribarren, Pablo Eraso, Antonio Astiz, Joaquín Zubikoa eta Marcos Irigoyen gurasoek Vianako Printzea Erakundean “Elizondoko leku honetan euskarazko eskola bat irekitzeko, non haurrek gure hizkuntza maitea ikasiko duten” eskaera siñatu zuten, eta dena lortuta Irailan ikastola martxan jarri zen. Marcos Irigoyen Guraso Elkarteko lehen lehendakaria izan zen.
Lehenego ikasturte horrek 27 haurrekin Miserikordiako (zahar etxean) libre zegoen eta gustora utzitako gela batean hasi zen eta lehenego ikasle hoien andereñoa Lekarozko neska gazte bat izan zen; Mari Karmen Goñi andereñoa.
Urte haietan, gela antolatzeko modua arras desberdiña zen: mahiarik gabe, lurrean exerita (honek zer erranak sortzen zituen herrian), liburu gabe, euskara abestiz eta txontxongiloz lantzen zen eta Larunbatetan, ibilaldiak egiten ziren…Baita ere urte hasieran, irakaslearen fitxa egitera eta haurren kopuruatz galdetzera garai haietako “sekretak” pasatzen ziren.
Hurrengo urtean bertze andereño bat etorriko da, Sokorro andereñoa. Bi talde izanez eta urtez urte ikasle kopurua haunditzen joan zenez, irakale gehiagoren beharra zegoenez Mª Jose Bertiz, Mª Lourdes Apeztegia (Marilu) eta Mª Paz Goñi sartu ziren. Beranduxago 1978an lehenengo maixua agertuko da,
Kepa Dendarieta.
Ikastola haunditzearekin arazoak etorri ziren, lekua txikia zen eta gainera guraso batzuk “libro de escolarida” lortzen ez zelakoz seme-alabak atera zuten. Lekuarena, parkeko ikastetxearekin irtenbidea bat lortu zen. Eraikina eskola nazionalaren egoitza zena eta libre gelditu zenez “parkeko ikastolan” bihurtu zen. Geroxago etorriko zen Elbeteko eskola eta borroka luze baten ondoren (herria ia ia bi zatitan banatu zen ta guzi) Pilarreko egoitza lortuko zen. Ordutik hona aldaketak aunitz izan dira, oztopoak gaindituz normalizazio bat arte aurrera segitu du Ikastolak.
Hasierako 27 hoietako haur, haunditu ziren, gurasoak bihurtu ziren eta bere seme alabak ikastolan matrikulatu zuten eta ia urte dexente ondoren badirea kasu berezi batzuk, ikastolatik famili berbereko bi belaunaldi (guraso-seme/alabak) pasatu direnak.
Baztan kastola eta gaur egungo ikastolen aurrekaria, 30eko hamarkadan sortutako euskal eskolak (Nafarroan ikastola izena eman zizaien) izan ziren. Lehena, 1931n, Iruñeko Karlos III etorbidean jarri zen abian. Hiriburuaren ereduari jarraituz, 1933an Lizarran patronatu bat sortu zen ikastola bultzatu eta zuzentzeko. Azkenik, 1935ean, euskal eskola sortu zen Elizondon.
Guztiak ekimen pribatutik sortzen dira (Gerra Zibilaren ondoren sortzen diren ikastoletan ere izango da hori). Bultztzaileak Nafarroako euskal nazionalismoarekin zuzenean lotutako pertsonak edo taldeak dira. Denetan modu batera edo bertzera Nafarroako Emakume Abertzale Batza atzean zegoen; Hiru ikastoletan kontratautako andereñloak erakunde hoorretakoak ziren. Baztanen erakundearen lehendakaria Bittori Etxeberria zen eta berak, bere anai Esteban eta Elizondo’ko Eusko Etxea’n biltzen ziran bertze euskaltzaleek eraginda; Manuel Aramburu, Agustín Ariztia, Rafael Garmendia, Bautista Iribarren, Felizita Ariztia, Timoteo Plaza, Ignazio Iturria …posible izan zen.
Ikastola 1935ko Irailan ireki zen eta Beitonea etxean kokatua zegoen. Pilare Alba Loiarte goizuetarr hartu zuten andereño. Ikastolak onek Ignacio Iturriaren laguntza jaso zun eta honek gastu guztiak hartu zituen, andereñoren soldata, liburuak, mahiak. Bertze batek tokia utzi zien.
Baina Mariano Izetak kontatzen zun bezala gure herri hontan beti izan dira euskararen etsai batzuk eta hauek maltzurkerietan, ikastolak ez zuela baimenik, legez kanpo zegola , bota behar zela…hasi ziren eta lan zikin hori bere fruituak eman zuen. Hasi bezain laster, aste batetara gobernua ikastola itxi zun eta haurrak eskola nazionalera bueltatu ziren (erdaraz ikastera)
Ikastola lau hilabetez egon zen itxita baina 1936ko Otsailan hauteskundeak izan ziren Espainian eta Frente Popular talde ezkertiarrak hauteskundeak irabazi zitun eta gauzak aldatu ziren. Baimena eskatu zen Gobernu berriari eta honek baietza emanez ikastola berriro, ireki zen. Bizpa-hiru
hilabetez segitu irekia egon zen eta ikasturte anormaltasunean aktie zen, baina zorritxarrez faszistak armetan altxatu ziren (Espainiako gerra zibila lehertuz) eta uztailak 25ean Iruñetik Mauricio Iribarren falangista iritsi zen. Udaletxeko Errepublikaren bandera balkoitik behera bota ondoren, falanjistak (eta haien inguruan bilutako elizondar aunitz) Ikastolako atea bortxatuz sartu ziren eta han aurkitu zuten liburu guztiak erre zuten, mahiak eta aulkiak eskola nazionaletan banatu zuten eta ikastola ustu ondoren, ate buruan horiz “cuartel de Pelayos” idatzi zuten.
P.D Sarrere 2009ko ekaina engin zen baina, urta hauetan moldatu eta informazioni berria gehitu zaio.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
Mariano Izetaren ” Baztango kontuak” ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999) liburua.Las Ikastolas en Navarra ( sigloXX): Búsqueda de un modelo de escuela propio. Irene López Goñi. Universidad Pública de Navarra. 2005
Euskerazaintza. LVIII Zenbakia. 2006.
Gerra Zibila eta gerraostea Baztanen 1936-1946. Iker Frias Iturria. Kondaira.com 2004.
Los primeros alumnos de Baztan Ikastola vuelven a clase. Lander Santamaría. Diario de Noticias. 2015
baztango haizegoa 