Gartzainen aurkitutako eskuidatziak.

2014ko apirila.

Baztango Gartzain herrian, bertako Ainzano  auzoan dagoen Etxeberria izeneko etxean Christau doctrinaren Esplicacionea deitzen den Kristau ikasbidea aurkitu zen, euskal lietaraturan eta hizkuntzan bitxikeri ta dokumentu bezala bere jarrantzi duena eta Frantzisko Ondarra ikertu eta azteru zun eskuidatzia da.

Etxeberia etxekoa izan zen ikasbidearen eta  han “aurkitu” ziren bertze eskuidatzien nagusia, etxe hortakoa izan bai zen Urdazubiko manastegiko azken abadea, Jose Matias Elizalde baztandarra. Elizalde 1776ko uztailaren 3an jaio zen, 1800 urtean Loiolan premonstratensetarren habitua hartu zun eta 6 urte geroago Urdazubiko monastegira bueltatu zen (fraide gehienak bezala), han kargu ezberdiñak izan ondoren 1833 Monastegiko abada izendatuko dute. Elizalde gizon jakintsua zen, Sibiliako Unibersitatean aritua, zazpi hizkuntza zekien, konfesategian eta hortik kanpo ere izal eta autoritate haundikoa izan zen baina Monastegiarako ez ziren urte honak eta mandatuko sei urte hoietan, ahal zuna in zun. 1793. urtean izandako Konbentzio Gerran, Urdazubiko elizak sute ikaragarria jasan zuen eta bertan elizaren zati haundi bat, liburutegia eta monjeen dependentziak suntsitu ziren. Hau dela eta, monjeek monasteagia denboraldi baterako utzi zuten eta ez ziren 1806. urterarte itzuli, une honetan bertze berreraikuntza bat hasi zuten. Gertaera politikoak zirela eta, XIX. mendearen lehenengo hamarkadetan monjeek behin baino gehiagotan utzi zuten monastegia. Monastegiako ekonomia lermatua zegon, desmortazioagatik lur eremu haunitz galdu zitun, lurrak partikularrei pastu ziren, Elizondon zeukaten lursailetik ez zuten zentimorik ikusten, bere burdinola urte dexente geldirik zegon eta ez zuten baimenik Frantziakin ikatza exportatzeko. Guzti hori zela  1839. urtean betirako premonstratensetarrak Urdazubitik desagertu ziren eta monastegia itxi zen. Erran dugunez Elizalde gartzaindarra garai haietan monastegiko abadea eta buru zen eta monastegitik jaurtikoa izan ondoren bere sortetxean bildu eta erretiratu zen 80 urtekin hil zen artio (1856an) .

Francisco Ondarra Erdocia Argazkia euskomedia webgunetik hartuta dago

Eskuidatziak, ikasbidaia eta hamar prediku textu horriak (baitere ikertu izan direnak) berak ekarriak eta gordetuak dira baina garbi ez dute berak idatziak izan ziren, bederen Christau doctrinaren Esplicacionea deitutako Kristau ikasbidea. Argi dago abadeak izan eta erabili zula baina ez dakigu ikasbidea berak itzulia den, baina bai baieztatzen dute pedrikuak berak idatiztakoak direla. Predikua edo homilia mezaren ospakizunean ematen den ahozko azalpen bat da; eta idatzitako predikuak, oro har, gero ahoz aldarrikatuak izateko pentsatzen dira. Etxeberriako predikuak 1827 eta 1829 artean idatzitakoak dire eta bertzea (ikasbidea) mende horren lehenbiziko aldian izan zela itzulia dirudi eta hori baieztatzeko Frantzisko Ondarrak bertzeak bertze grafian hartzen du kontuan eta 1992an “Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo” barne argitaratutako artikuloan argi azaltzen du. Adibide gisa aipatu Ikasbidaian beti ch-erabiltzen dela hitz hasieran zenbait hitzetan: Chris-to, Christau, Christino, baitere v-erabiltzen ditu u- hordez: vtzi eta ungui;  normalki hemeretzigarren mendean sartzen den r kontsonantea ageri da testuan barrena; baina han-hemen lerro artean eta letra txikiagoz baliaturik eransten diren hitzetan heme- zortzigarren mendeko r kontsonantea ere azaltzen da, Bertzealde, uste dute , Urdazubin erabiltzeko zela idatzia zegoa, bertako parrokian erakusteko eta ikasierazteko, hortaz, beharbada darabilen euskara Urdazubikoa da.

Eskuidatzia 32 orri zenbakiz hornitu gabeakoa da,21  zm luze eta15 zm zabal direlarik. Egia erteko,16 orri dira, bakoitza erditik tolestatu eta horrela 32 orri eginez eta erdi hortik josita dago. Lehenbiziko bi orrialdeak zuri daude, eta gauza bera erran  behar da ondarreko hiru horrialdez ere. Dotrinaren zati bakoitza lerro bikoitz batek bereizten edo markatzen du, ezkerreko bazterretik eskuinekoraino hedatzen dela. Lerro bikoitz hori ez ditu zatiak bakarrik bereizten baita osagaiak eta tituluren baten bat azpimarratzeko ere erabiltzen da; Gurutze Sainduaren, Aita gurea, Agur Maria etab. Ikusi zutenez behin zuzenketak egin ziren bere gainean, lerro artean zenbait gauza erantsiz, koma batzuk patuz… Baita ere textuak tinta ezberdinez egiña da, testuko leku batzutan  tinta beltzagoz baliatu ziren, baina hala ere Ondarroa aitak uste zun  bai tinta beltzagokoak eta bai tinta marroikoak esku berberak erabili zituela Bertzealdetik hizkuntzaren inguruan, grafian eta fonetikan dituen berezitasunak aistion aipatutako artikuloan (klikatu hemen) argi azaltzen digu euskaltzaindiako kaputxinoa.

Hamar predikuak hari zuri bikoitzez koaderno gisa jositako 30 orritan hedatzen dira, zenbait orrialde zuri daudela. Paperaren neurriak hauek izanez; 201mm luze eta 145 mm zabal. Uste dau kuaderno hau predikuen 8 kuadernoa dela (bertze batzuk izanen ziren ere) eta aurkibidean hamar predikuak ageri dira;

1. Salbatore Eguna,

2. S. Norberto,

3. Bestaberri Eguna,

4. Trinitate Igandea,

5. Mendekoste ondoko7. Igandea,

6. Asunzioneko Eguna,

7. Mendekosteondoko 15. Igandea,

8. Mendekoste ondoko17. Igandea,

9. Bazko ondoko5. Igandea.

10. Bazko ondoko 3 igandia.

Predikuak Urdazubin izan zirela predikatuak badakigu,zeren lehenegoan “Salbatore egunekoan”  honako hau irakurtzen baida: “Badugu orai ere, certaz nigar eguin: custe-uzue, nola gabilzan gucioc ogueita amar urteuntan: erri untaco eche guciac erreac, Espainia ta Francia gucia naasiac” argi geldituz  konbentzio guduan Urdazubin gertatutakoaz hari dela. Baina noiz izan ziren emanak? uste da lehenbizikoa1827.ean, bigarrena1829.ean  eta bertziak urte horietan doike.  Zazpigarrena 1827koa agian ere izaten ahal da  zeren testu horrek aipatzen du bigizon, bata 80 urtekoa eta bertzea 40 urtekoa, hil zirela herrian Mendekosteondoko 15. Igandearen inguruan (textua irakurri zenean) “nola seiegunen barnean atera diren erri chume untaric bi peresona” eta datuak kontrastatuz hala dela dirudi.

Elizalde Monastegirik gelditu zenean, bere jaiotetxera erretiratu zenenean ez bakarrik bi eskuizkribu hauek gorde eta salbatu zitun, baizaik monastegiko liburutegi ondatuan zeuden hainbat liburu Gartzainera ekarri zun, bertzeak bertze ; 1817ko Frai Bartolomeren “Icasiquizunac”  II.iburukia, Larramendiren “Diccionario Trilingüe“, orain Eusko Legebiltzarreko Bibliotekan dagona, 1783 Giov. Tomaso di Castelli “Italitinisch-Franzosisch-und Deutsche Grammatica oder Sprachmeister”, Horazioren lanak latinez…eta berarenak zirenekin 1854ko Don kijote bat bezala…Gartzaingo Ainzano Etxeberrian altxor bat “aurkitu” zen…agian ikasbidaia eta predikuen 8.kuadernoa sosik aldetik ez dute haunitz balioko baina kultura eta sentimenduaren aldetik ez dute preziorik, zeren gure historiaren zatitxo bat dira.

 

Post hau iteko erabili den materiala.

“Gartzainen aurkitutako Kristau Ikasbidea” Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo. , Vol. 26, Nº. 3, 1992. Frantzisko Ondarra.

 “Jose Matias de Elizalde (1776-1856) ,Urdazubiko monastegiko azken abatearen predikuak”  Anuario del Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo Vol. 27, Nº. 2, 1993. Frantzisko Ondarra.

http://www.enciclopedianavarra.com

Read Full Post »

Pirineoko trabesia (karrera ziklista).

 

2014ko apirila.

Apirilaren 8an Baztandik ez, baina eskualdetik pastuko da Euskal Herriko Itzuliaren 53. edizioa. Euskal Herriko Itzulia Euskal Herrian ospatzen den txirrindulari proba ospetsuena da . Proba honen aurreneko edizioa 1924. urtean ospatu zen eta Francis Pelissier txirrindulari frantsa garailea izan zen. II edizioan Baztandik pasa izan zen lehen aldiz eta urte hortan garaile Auguste Verdyck  belgiarra izan zen. 1925ko edizioa 3 etapaz osatua zegon ta bigarna izan zen Erratzu, Elizondo eta Oronoz-Mugairetik pasa izan zena.

II. etapa hori, urte hortako uztailan lehen aldiz egin izan zen “travesia de los Pirineos” izeneko txirrindola probaren kalko edo kopia berbera zen. Travesia de los Pirineos izeneko txirrindula laisterketa Nafarroan egin edo antolatu, behar zen proba garrantzisuena  izan zen. Expektatiba haundie sortu zen laisteketa honen inguruan. Garaiko egunkariak hilabete batzuk lenago, hitz haundietako titularrekin zabaldu zuten notitzia, Nafarroko kirol elkarte hauniz ( C. D. Osasuna barne),  Iruñako udaletxea, Nafarroako diputazioa eta urte bat lenago (1924an) sortua izan zen Unión Ciclista Navarra (UCN), …karreraren antolamenduan zeuden. Pirineoko trabesia izena zeramanez,  iparraldetik pastu behar zen eta garaiko komunikabideak ( El Pensamiento Navarro bezala) Donibane Garazitik, Frantziako Tourra ondoren pastuko zen txirrindula proba garrantisuena izango zela, lau haizetara aldarrikatzen zuten. Garratzi haundiko egun bateko karrera hau aintzinet atratzeko, patrozinadoreak behar ziren eta proba pastuko zen herrietan patrozinio bila, hasi ziren. “Trabesia”  Baztandik pastu behar zuenez Bailarako udaletxea, garaiko 500 pzta antolakuntzari eman zion, eta baita ere, Elizondoko elkarte batek Elizondotik  lehendabizik  pasako zen txirrindulariari urrezko “ontza” bat emango zioten.

Jose Saura Celdran txirrindulari murtziarra. Argazkia http://www.sitiodeciclismo.net webgunetik hartua dago

 

 

Karrera 178 km izango zun eta ibilbidea Iruña-Huarte-Agoiz-Auritz (Burgete)- Donibane Garazi-Baigorri-Erratzu-Elizondo-Orono Mugaire-Atarrabia-Iruña izanen zen. Antolakuntzatik dena lotua zegon, Baztango tartea Mariano Iribarren Elizondarraren eskutan utzi zuten. Pobra uztailaren 5an (igandia) korrituko zen eta Nafarroan antolatutako proba garrantzisuena (data hori artio) izango zenez, proba ospe haundia izateko, garaileak erregearen kopa

irabaztea pensatu (ta sahitu) zuten, baita ere helmugara iritsiko zen lehenengo txirrindulari nafarrari sari berezi bat emango zioten. Hilabete batzuk lehenago egunkari Naparrak zioten Bizkaia, Kantabria, Araba, Gipuzkuako eta Kataluinako “routier” onenak edo bizikletako “hachas” eta “ases” etorriko zirela. Baita ere zioten Pepe Saura murtziarra (garai haietan estatuko txirrindulari ospetsuena) proba prestatzen ari zela eta Nafarroko karreran “fijo” bat izango zela.

Domingo Gutierrez txirrindulari bizkaitarra. Argazkia http://www.sitiodeciclismo.net webgunetik hartua dago

Uztailako bortza iritsi zen, izena eman zuten taldeak Bizkaiko “las Arenas” ,”El Erandio” eta C. Atheletic de Bilbao izan ziren, baita ere Gipuzkuako Real Soziedad eta Irungo Real Union eta azkenik, etxeko C.D Osasuna izan zen. Pepe Saura ez zen etorri, ezta ere bertze haunitz, baina bai hor ziren Nafarroko oberenak; Alzelay, Legarra, Bengoetxea, Alonso, Isasi…Taldei buruz, Bizkaitik  Karrera 15 txirrindularikin hasi zen eta 14 ausarta akitu zuten. Karrerako txapelduna eta Iruñatik atra eta 6 hordu 44 minutu eta 50 segundu ondoren lehenego iritsi zena, C. Atheletic de Bilbao Domingo Gutierrez txirrindularia izan zen, bigarna Erandio taldeko Ramiro Logroño eta hirugarna Real Unioneko Arbelaiz…Taldeka erran behar, proba Osasunak irabazi zula eta lehenego naparra Nicolas Alzelay izan zela 4.izanda.

Proba espero zuten arrakasta, ez zuen izan, porrot haundia izan zen eta ez horren ondorioz baina bai lagunduta urte hortan Nafarroko Union Ciclista desagertuko zen (1933an sortuko zuten berriz). Txirrindulariza nafarroan urte latzak izango zun, ez berriz Bizkaian eta Gipuzkoan txirrindulari probak garrantzisuak antolatzen segituko zutela eta hoien artean Euskal Herriko Itzulia, Europan zeuden txirrindulari eta talde honenak parte hartzen zutenak eta urtez urtz… Baztandik pasten zirenak.

Post hau iteko erabili den materiala.

Baztango liburutegiko, Baztan buruko fondo lokalatik atrataiko hainbertze artikuloak (1925).

www.sitiodeciclismo.net

www.unionciclista.org  “historia” atala.

wikipediako “Euskal Herriko Itzulia” wikia.

 

Read Full Post »

loteriako sari potoloa.

Garai zailak bizitzea tokatu zaigu edo bederen troika madarikatuak “tokatzea” bizitzea egin digute”, neurri gogorrak jartzen bai laboralki, sozialki ta ekonomikoki.  Herritar xumea ahalduen moduan aurrera iten sahiatzen du, gehienak egoera aguantatzen (dena ezin pairatu, azkenian eztanda inez) , batzuk borrokatzen (behien ta berriz burua altxatuz, behin eta berriz burua zapalduz), zenbaitek etorkizuna kanpoan dela pensatuz eta maletak iteko pres daude eta denok… gure egoera konpontzea desio batekin buruan …loteria tokatzea!!(eta berdin da zein!) baina… loteria tokatzea zaila da, baina zailagoa oraindik zure herritik alde itea etorkizuna bilatzeko eta dezimo sarituaz ez enteratzea!!!. Halako zerbait iduritsua baina orain dela 92 urte  gertatukaoa da, aste hontako haizegoa dakarkigun bitxikeria.

1921ko martxoaren 1an Madrilen izandako loteriaren zozketan, sari nagusia 15.918 zenbakiarako izan zen. Zenbaki hori Elizondon saldua izan zen. Elizondon 100.000 pzta erori ziren (10.000 dezimoagatik). Seguidan berria zabaldu zen, administrazioatik denak saldu zirela erran zuten eta hasiera batean bederen hamar sarituak izan zirela pensatu zen, poza herrira iritsi zen. Martxoan 2 sarituak nortzuk ziren ia jakina zen,,,bi izan ziren sarituak…eta horietatik bat ez zekien ja Arjentinarako bidean ba zijoan ta. Garaiko egunkariak berria hala titulatzen zuten “huye de su suerte y la suerte sigue sus pasos“.

Saritutako bat, San Adrianeko Jose Arregi argina izan zen, Arregui Diputaziorako errepidea iten lanetan aritzen zen eta martxoaren bian lanetik bueltatzerakoan sariaz enteratu zen. San Adriandarrak bi dezimo zeukan eta hoiegatik 20.000 pezta irabaziko zuen (1920an egunkaria 2 pzta balio zuen). Bigarren saritua Juan Lazaro komenrziante Elizondarra izan zen, eta erran genun bezala kanpoan zegon, zozketa egin zen egunean Arjentinara zigoan isatzontzi batean enbarkatu bai zen.

1921, urteko 1000 pezetako billetea. Irudia articulo.mercadolibre.com webgunetik atraia dago.

Lazarok, Bayonan enbarkatu egun bat lehenago, Elizondon, loteriako bortz dezimo erosi zun, baina administrazioko nausie tira akitzeko gelditzen ziren 3 dezimoak erosteko konbentzitu zion. Emaztea notizia jakin berri senarrarekin kontaktatzea saiatu zen, Lazaro jaunak bera ja jakin gabe Arjentinera zijoan 80.000 pzten jabe izanez. Buenos Airesera ailegatu bezain pronto bere zorteaz jakinen zun eta erten zuten bezala, Amerika pisatu…ta ia, “amerikak” in zun.

Post hau iteko erabili den materiala.

Baztango liburutegiko, Baztan buruko fondo lokalatik atrataiko hurrengo artikuloak-

Diario de Navarrako “El gordo en Elizondo” artikuloa (1921-3-2).

Diario de Navarrako “huye de su suerte y la suerte sigue sus pasos” artikuloa (1921-3-5)

Read Full Post »

Lekaroz (bertsoak)

Zazpi urteko gerran,

karlisten denboran,

agindaria Mina

gobernu aldean;

Belate aldetik dator

zerbaiten billean:

 jarri tropa aundiarekin

Baztango ballean

 

 

Zazpi urteko gerran

karlisten agindari:

euskalduna Don Tomas

Zumalakarregi;

ordun Baztan osua

zen zapela gorri,

bañan egizkoena

Lekarotzko erri.

 

 

Bordazuri gañetik

tiroz zirikatzen,

karlisten soldaduek

kalte aundi egiten;

eta Mina Elizondon

bakerik ez artzen,

karlisten gibeletik”

bidia ornen du artzen.

 

 

Lekarotzko erria,

mirabe ta nausi,

Umarrizko aldera

laxterka igesi;

Mina mason gaiztua

erriko xaarrekin,

kañonak ia badiren

nai baitzuen jakin.

 

 

Txapela gorri dunak

bein naiago du ill

mundu guzien antziñet,

ta ez erran gezurrik;

ortaz lekaroztarrak

man zioten erriari

orduan sekulako

oore ta izen aundi.

 

 

Lekaroztarrak zuzten

armetan denetaz,

bolbora ta kañonak,

egi edo gezurraz,

aterazi zabezten 

onez edo bortxaz:

sutan jarri biar zuela

erria bertzenaz.

 

 

Ortiberroko ondoan

Minak egin zuena,

argi ta garbi erteko,

zen zarkeri aundiena:

 zaar gaixo tiroka

ilezi in zituena,

oi zer agindaria ori

agindu zuena!

 

 

 Sabaitako urrin goxo,

sagar ta soroena,

Lekarotzko etxetan

somatzen eztena;

ekearen usaiak

artu du erri dena,

non-nai bakardadea,

nigarra ta pena.

 

 

Orduan gertatu zena

nork adieziko du?

Ainbateko naigabe

ezta beñere aditu;

etxe xuri guzietan

sugarrak nausitu,

eliza ederra sutan,

erriarcn dolu!

 

 

 Etxe ta erri ederrak

benturaz erreko,

gorputzak armarekin

naiz illek kusiko;

bañan biotzak

erne euskal erriendako,

ta odola il arteraño

Jangoikoarendako.

 

 

Plazatik daramazte

iru gorputz illen,

elizain kontra daude

enterratuak antxen,

lekaroztarrak artian

gogora dezazten,

beren antziñekuak

leialak baitziren.

Irudia Prinzipe de Viana 13. zenbk errebista.

 

Hamaika bertso hauek, Jose Ariztimuño Aitzol zenaren bilduman arkitu ziren. Poesías Populares, Certamen 1932 izeneko sortan, Jabier Lazkozek bialduta.”

Dirudi bertsoen egilea ezezaguna dela eta izenburua «La quema de Lecaroz por el general Mina» da..istorioa 1835ko martxoaren 14 gertatuakoaz kontatzen digu (gerra akitua sortutako bertsoak  izanen dira, zeren gerra zazpi urteko izango dela egilea ia daki).
Egun hoietan Elizondoko herria liberalen menpe zegon. Baiña karlistak, Sagastibeltza buru zutela, inguratuta zeukaten, barrengoak «tiroz zirikatzen» (kañonakadaz) zituztela eta “kalte aundi egiten», diela bertsolariak dio.
Espoz y Mina generalak, al zituan soldadu guziak bildu eta lruñetik Elizon­do aldera jo zuan. Zumalakarregi bidera atera zitzaion, eta gogorki burrukatu ziran Larremiarko parajian, 1835’ko Martxoaren 12’an. Espoz y Mina, nekez bada ere, Elizondora pasa zen, maltzurkeri baten bidez bidea libratuz: mezu bat idatzi omen zun, Zumalakarregiren izenez firmatuz eta orrela Elio jeneral karlista engañatuz Donamariako bidea libre izan zuen.
Lekarozkoa handik bi egunera izan zena. Elizondora lortu zuen iristea eta kañonaz ez zeuden, Sagastibeltza koronrlak gauan Lekauze inguruan ezkutatu izan zitun. Biarmunean (martxoak 14) gertatutakoa… Espoz y Minaren Antonio Ros Olano ofizial gazteak, (denboraren buruan jeneral famatua eta idazlea izango zena) bere liburu batean kontatuko du.

Larunbat hortan, eguna argitu baino lehen, Elizondotik soldadu frankoen (Isabel II tiradorek, Zarandajaren soldaduak) konpainia batzuk atera ziren. Lekarozko alkatearendako karta itxi bat zeramaten eta herria hartu zuten. Pixket beranduago tropa berriek gan ziren eta soldadou franko-ak (Isabel II.tiradoreak) herria inguratua zuten eta herritik  inor ez ateratzen utzi zuten. Ros Olanok dio herriko plazan bildu zituztela herritarrak,  hogeita-piko agure igandeko arroparekin jauntzita ziren (gazterik ez) Espoz y Mina generala agertu zenean. Agureek inguratu zuten bere mandoa ( bere gaixotasunagatik mando zuri baten gainean ibiltzen zen) eskuaraz agurtu zuten… orduan Minak baita ere euskaraz ea non zeuden kañonak galdegin zien. Lekauztarrak ez zekitela ja erran omen zioten, berriz jeneralak galdera bera egin zien eta ez bazun erantzunik  hilaraziko zien eta herria erreko zuen. Berriz erantzuna berbera, ez zekitela ja!..Horduen bosnaka kontatzea agindu zuen eta  bosgarna sokaz lotzen zuten. Zazpi herritar lotuak zeukaten. Leon Iriarte “Zaradajaren” soldaduak  berezitakoak hilarazteko prest zeuden, baita ere, zingi piztuekin herria erretzeko. Apezak herritarrak konfesatzen ari zenean, hogei tiro aitu ziren,…hiru lekauztar odoletan zeuden, hilik…Lehenik, alkate jauna afusilatu zuten, Juan Bautista Barrenetxea, 29 urtetakoa eta Josefa Antonia de Anchorenarekin ezkondua zegona. Bertze bidak, Martin Meoki 57 urtekoa (Ana Mª de Alzugarairekin esposatua) eta 30 urteko Juan Martin Goñi Arraioztarra baina Juana Mª  Jaimerena lekauztarrarekin ezkondua zegona.

Izenburua “Incendio de Lekaroz, el” Grabadua, egilea Sans, Francisco Zumalakarregi Museoa

Ros Olanok bere literatura erromantiko ezaugarriarekin (Edgar Allan Poerekin konparatzen zioten) Afusilamenduak  ondoren soldadu frankoak etxeak erretzen hasi zirela kontatzen digu eta agindu zutela jendeak herria utz zezala, andreak eta haurrak zutenekin atera ziren prisarik gabe, garrasirik egin gabe, ixilpean… ez zuten nigar egiten, mantxo,mantxo zigoazten … sua ikaragarria zen eta sugarren artean tiroak entzuten ziren. Sabaietan belar azpian ezkutatutako karlisten fusilak lehertzen ari zirena. Tropak hasi ziren desfilatzen.. nik  (Ros Olano) gaten nintzen Mr Saint Yon-ekin, honek soinean ukitu zidan eta besoarekin herritik urbil  erretzen ari zen gauz bat señalatzen zidan…andre bat zen, estatua bat bezala… Tradizioa dioenez herria sugarren menpe kiskalita gelditu zen, eliza eta hiru etxe ezik Xaharrea, Lartxea eta Ortiborra hain zuzen.

 

Ondarrian bi mortero eta obus bat Orabideako bidean lurperatuta aurkituko zuten kristinianoak, eta ia afusilatzen hasia zela  (Minak) kontatzen da, artilleria pieza hoiek tiratu zuten idiak…ere afusilatuak izan zirela.

Martxoak 20 Mina Elizondo uzten du eta  21an karlistei kendutako kañonekin heroe bat bezala Iruñan sartzen da….baina Lekauzko afera negargarri honek zer erran haundiak izango zute eta alegin haundiak eginen du bere burua garbitzeko  eta “Memorias del general” liburuan aipatuko su ez zela hainbertzerako izan.

Post hau egiteko erabili den Materiala

KARLISTEN LEENENGO GERRATEKO BERTSOAK. Antonio Zavala. Auspoaren Sail.1992.

“Mina y Zumalacárregui en la Batalla de Larremiar” José María Iribarren Rodríguez. Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 4.urtea, Zº 13, 1943, 457-491 orriak.

“Historia del Tradicionalismo Español“. Melchor Ferrer, Domingo Tejera y José F. Acedo (1941-1979). Tomo VI: Última campaña de Zumalacárregui. De enero de 1835 al sitio de Bilbao.(Ediciones Trajano, Sevilla, 1943).

 

Read Full Post »

Eske ibiltzea (Arizkunen).

Igandean,  inautetako igandean, urtero bezala Arizkungo gazte talde bat, bere zanbonba, soñulari, blusa beltzaz jantzita, hile margotua  eta polsikoak konfetiz beteta Errotabereatik (etexetik) “eskez” ibili ziren. Eske ibilitze hortan etxekoak jateko zerbait (gutti, gutti jaten bai dute) eta edateko gehiego eskeintzen diegu, aldi berean gaztiak inautetako, algara, jaia, giroa…herritik kanpo dauden etxe barreiatu hauetara ekartzen dute eta aldi berean tradizioa ( ta etnografoak) diotenez, puske esta eskeinietakoak ordainduta, “mozorroak” etxeko zomorroak eta ezpiritu txarrak uxatzen dute.

Argazkia Pello San Millan. Agazki gehiago, Baztanargazkitan.wordpress argazki blogan.

Igandean San Blasko Errotaberean. Argazkia Pello San Millan

Erran dugunez Arizkungo inauteak igandian “eske ibiltzearekin” hasten dira. Ongi gosaldu ondoren eta Arizkun hainbertze auzoz osatuta dagoenez, gazteak hiru taldetan banatzen dira.  Talde bat, Bergara-San Blas auzoak iten du (gure etxetik oasten dena), bertze bat, Aintzialde eta Erniegi, eta hirugarren talde bat Pertalats-Otsanaiz iten du. Eske ibiltzailea 18 urte beteak beteak behar ditu eta blusa beltza, galtza azule, zapi gorri ta bonetaz jantzita doa. Gaur egun boneta gutti kusten da eta bai modelo ezberdineko txano eta koloretko peluka aunitz…baina beno, hau normala da gauz aunitzetan bezala tradizio zaharrak moldatzen eta eguneratzen bai da (edo hala izan behar zen). Eskebiltzearen kasuan garai batean 18 urte izanez gain ezkongbea izan behar zen eta gauz guztietan bezala, gizone, baita ere etxez etxe eskatzen zena puskeak ziren eta geroxago dirua ta guzti!, gaur egun “sanmigel” kuadrilla batekin konformatzen dire. Lehen, eskatutakoo eta bildutako dirua poltseroak eramaten zun eta geheienetan poltseroa daminausiak izaten ziren. Eske ibiltzean aritzeko, musikaz edo asotsaz laguntzen ziren (ta dira), doinurako  bai akordeoia eta zanbonbak erabiltzen dute eta ere…(erabiltzen zuten) arpa izeneko tresna-tramankulo bat. Zanbobak, hilabete batzuk lehenago hauntz larru kurtitu bazukin eta gaztainondo zepekin, egindako uztariakin, bonbo modukoak dira eta  arpa  makil, kable, txapazko ontzi batta platillo batzukin egindako asots tresna da. Egia erteko azken hamar urtetan arpa gutti ikusi dugu, bai zanbonbak eta bai  Kristian akordeoilaria (dirudi beti baserri auzo hau tokatzen zaiola) baita ere azken urtetan tronpetalari trebe bat ere!!.

Eguna etxez etxe pasten dute, edaten eta jaten eta auzoetatik eske ibil ondoren arratsalde aldera  herrira iristsi bezain laster  herri barna eskatzen ibilko dira. Iluntzerakoan… mozorroak atrako dira eta hauek haurren gibeletik  bere “pizi tokikin egurra emanez ibiliko dira. Moozorro hauek, puske-biltze horretara joan ezin direnak ziren  , hauxe da, 14-18 urte zeukatenak.

Astelehenan ere Igandea bezala eske ibiltzean aritzen ziren gaztiak, kasu hontan bi taldetan banatzen ziren, talde bat  Ordoki iten zun eta  bertze bi Bozate, auzo koxkorra bai da. Igande  bezala egunaz etxez etxe pasatu ondoren, herrian irristean kaletximidon, larrain karriken… dantzan, kantaka…ibiltzen dire… inautetako egun potoloa esperoan.

Astelenan Ordokin. Argazkia Maria Imbuluzketa.

Read Full Post »

Athletiren ereserki Elizondarra?.

2014ko otsaila.

Bilboko Zazpikaletako eta Baztango Bertan Merkatari elkarteek kanpainaren aurkezpena. Argazkia Pello San Millan.

Otsailaren 26an Bilbon, Bizkaia eta Nafarroako bi komunitateak batzen dituen lehenengo merkatari eta turismo kanpaina aurkeztu zuten. Hain zuzen, Bilboko alde Zaharreko Zazpikaletako eta Baztango Bertan merkatari elkarteek bat egin dute kanpaina honetan eta euren bezeroen fideltasuna sarituko dute bi lagunentzako hamarna asteburu zozketatuz. Aurkezpenean kanpainaren ezaugarriak azaldu eta aipatuz gain, bitxikeri baten bat kontatu izan zen. Galdetzerakoan zertaz Bilbo merkatariekin elkar lan hau eman den?, aspaldiko kontu bitxi bat ageri izan zen. Galderaren erantzuna Elizondo eta Bilbo… ia bertze gauz batengatik  “senidetuak” zeudela izan zen, edo bederen hala pensatzen zuten Elizondarrak (Bilbotarrak hori buruz ja ez bazekiten ta). Herri naparra eta hiriburu bizkaitarra elkartzen zuen “bertze gauz hori”, kantan (doinu) bat da…kanta ,arras ezaguna bai Bilbon bai Elizondon, kanta berbera (iduritsua, aldaketa batzuengatik)bai da, nahiz eta bi izen ezberdin izan edo zautua izan…”Elizondo en fiesta” Baztango “hiriburuan” eta Bilbon… “Athletic Club de Bilbo-ren ereserkia”.

Erran zutenez, 80 hamarkadako elizondar gazte musikari bazuentzat, Kalaxka fanfarrakoei hain zuzen…1982an, Carmelo Bernaolak  Behobideren “Altxa gaztiak” kalejiran oinarritu zenean Bilboko Athletik Club de Futbol taldeko ereserkia iteko …burutik lehenego gauza pasatzen zaiena izan zen…hainbertzetan jo zuten Felizian Beobide maixuaren “Elizondo en fiestas” kanta, “bere” kanta, Elizondo hitza daraman kanta…Athletiren ereserki ofiziala bihurtu zutela izan zen eta Katedralan, algaran kantatzen berria zen “zuri ta gorria”, aspalditik Elizondoko karriketan festetan jo den soinua zela….beno, hori hala pensatu zuten arren, gauza zen… horrela ez zela, zeren “Elizondo en fiestas” kalejira,,, egitan zena zen… Behobideren “Altxa gaztiak” konposizioa!! soilik Feliziano Behobidek Elizondoko Banda Recreo zuzendaria izan zenean (1948) aldaketa batzuz egin ta,,,”Elizondo en fiestas” izenakin berrizendatu zula eta hortaz… gazte hoientzat nomala izatea, 82an Bilbotarrak Elizondarren kanta jabetu zirela pensatzia!!.

Karmelo Bernola askatasun guzia zeukan Athletiren ereserki iteko, baina tradiziaoan oinarrituz Beobideren Altxa Gaztiak-kalejiraren doinua erabili zun. Irudia http://www.miathletic.com-etik hartuta dago

Honen historioa, argi eta garbi Agustin Eraso Thetschel musikari elizondarrak Bilboko aurkezpenarako afera honen inguruan egindako idazlanan (ikerlana) argitzen digu (dokumentatuta eta bitxikeri gehiago aurkituz). Eraso dionez, (bera zen Kalaxka fanfarreko gazte horietako bat) Juanito Eraso maixuak aipatu zien, Feliziano Behobide (Tolosa 1888-Lesaka 1956)  40. hamarka erdialera Elizondon ibili zenean, lanan eta “Banda Recreoko” zuzendari gise, aipatu dugun bezala, “bera”  zenaren “pasakallesa” Elizondoko herriari omentzeko modu bat bezala, izena aldatu zion. Baina…”Elizondo jaietan” (Altxa gaztiak azken finean) Behobiderena zen?…Agustin Erasore ikerlan ederrean (lekukoei galdetuz, interneteko iformazioa kontrastatuz, dokumentatuz…) aipatzen den bezala,,,,argi ez dago berea zela, zeren lenagotik bada doinu bat, 1905ko Zarautzeko batzokiaren inaguraziorako Jose de Olaizolak (1883-1969) konposatua eta arras ezaguna izan zena. Dirudienez Beobide maixuak, doinu horri zati bat gehituz (lehenengoa) sortuko zun “Altxa gaztiak”, geroxago “Elizondo en fiestas” kalejira eta athleti-ren erreserkia izanen zena. Gaur egun doinua, Santioko bestetan urtero entzuten da Elizondon eta Bilbon uste dut, iaia egunero!!

“Altxa gaztiak” doinuaren jabetza ta sormena argi ez zeudenez, 2004an bi musikari gipuzkoarren ondorengoak Bilboko SGAEren egoitzan bildu ziren eta adostu zuten “Altxa Gaztiaren” egiletasuna bi konpositorei ematea…bitxia izanenz Bilboko den ikur nagusienetako baten ereserkia, bi gipuzkuarren doinua izatea!!! zeren hala agertzen da himnoaren kreditoetan; Musika ; Feliziano Beobide eta Jose de Olaizola; Konponketa; Karmelo Bernaola eta Hitza; Antxon Zubikarai.

Post hau iteko erabili den materiala.

 Baztan Bilbao Beobide “el Himno del Athletik y Elizondo en fiestas” idtzia. (2014) Agustin Eraso Thetschel.

“Bilboko Zazpikaletako eta Baztango Bertan Merkatari elkarteek kanpaina bateratua eginen dute” artikuloa. www.ttipi.net. (2014).

Read Full Post »

Baztango Markesadoa.

Erten ahal da Baztan beti danik (Noble valle del Baztan) noblezi lurra dela, jakina da 1441 urtetik aintzin, Kontu Ganbaren sententziaren bitartez baztander guzioi onartu zizaiela  talde-kaparetasuna (hidalgia kolektivoa). Noblezi titulua apalenetatik aparte, bertze baztandarrak izan dira noblezi titulo haundiagoak izan dituztenak. Oroizen naiaz garai batean Arizkuneneari “La casa del Conde” deitzen zizaiola (kondearena izan edo ez), Iruritan badago  Dukesa Goienetxearen jauregi-etxea, baita ere Iruritan Jauregia, Casa Torre markesaren ondasuna da, Juan Bautista Iturralde arizkundarra Murrilloko markes-a zen,  Juan Fermín de Aycinena zigatarra Guatemalan markes izendatzen diote…eta arjentian, 2.008tik Arsenio  Martínez de Campos y del Soler Dorrego,  Baztango markesadoko (Marques del Baztan) IV.markes-a da.

Markes noblezi tituluetatik haundienetako bat da, dukearen eta kondearen artekoa da. Markes hitza alemaniarraren “marken” hitaztik dator, Marken-ek ziren “markak” (mugako lurradeak) defenditzen eta kudeatzeko ardura zituztuzten buruzagi miltarrak, “marka” horiek markesadoak izanez bere sorreran. Markesadoen jatorria Karolingiar Inperioaren barruan jartzen ahal da.

Baztango markesadoaren IV. markesa ez da ez militarra ezta buruzagia, finanza gizona da eta mugaldeko marka hau eztu ez inoiz kudeatu ezta defenditu, ezta egon eta zihur nago (gure zorte onez eta hala segitzea) ez dakidala non dagon markes tituloa ematen dion “marka”. Laugarren markes izatelo erran nahi du hiru lenago izan direla, hau da honen aita , aitetxia eta birratetxia eta hiruak erez Baztanekin zerikusi gutti edo ja izan zuten. Baztanen bai izan zena Baztango lehengo markesaren aita izan zen,  Arsenio Martínez-Campos Antón y Olavide borboindarren capitan generalaren memorian Markesadua sortu bai zen. Bere semea Miguel Martínez de Campos eta Rivera 1891 azaroaren 8an Baztango markesadoaren I. markesan bihurtu zen.

irudia, Arsenio Martínez-Campos, “Harper’s Pictorial History of the War with Spain. New York and London: Harper and brothers, 1899.” wikipediatik hartuta.

Erran dugun bezala titulo hau espainiar monarkiaren barnean kokatzen da espainako Alfonso XIII.nak Arsenio Martínez-Campos Antón  alfonsino kapitain jeneralaren omenez sortzen du, bere meritoak oroitaratzeko eta tituloaren izena “Baztan” ematen dio, hemen izan bai zen Alfonsinoen kapitaina bere armadarekin hirugarren gerra karlistan, garaituz azken karlistei eta modu hortan Karlistak gaindituak eta ihesian, Espainiako Isabel II.aren oinordekoa,  Alfontso XII tronuan finkatuko da.

1868an Isabel II erregina tronutik kendu zuten. Urte bat geroago Kubara bidali zuten Arsenio Martínez-Campos Antón  Hamar Urteen Gerra hasi berria zen kubako irlan. Espainiara itzuli zen hiru urte geroago brigadier bezala . Behin Penintsulan, brigada baten agintea jaso zuen Katalunian karlisten kontra borroka egiteko. 1873an Almansa-ko eta Valentziako kantoiak,  zailtasun askorik gabe menderatzea lortuzen du. 1874an  Lehen Errepublikaren amaieran zerikusia haundia izan zun. 1874ko abenduaren 29an errepublikako gobernuak, Martínez Campos-i buruz susmatzen zuenak (borboindar monarkiaren alde zegola), hura baztertzea erabaki zuen. Jakinda eta valentziar alfonsinoa eskatuta Sagunton agertzen da, han soladuen aurrean haiengana zuzendu zen eta Alfonso printzea aldarrikatu zuen , Alfonso XII-ko, Espainiako Erregeko bezla. Gobernua, une horietan Serrano-ren esku zegoen, ez zen ausatu militarren altxamenduaren kontra itea eta errege berria onartzen du.

Alfonso XII-ren Spainaren heltzea arren, karlistak 1872 tik gerran zebilen bere erregea patu naian. Gerra horren azken urtetena Martínez  Camposi Katalunian eta Nafarroan karlisten kontra borroka egitera bidaltzen diote. 1875eko martxoan Olot (Kataluniako “hiriburu” karlista) hartu zuen eta gutxi gero Urgel-eko Seo setiatu zuen, abuztuan eroriz. Gordeleku batzuekin bukatu ondoren, Kataluniako altxaketa karlista behin betiko azaroaren 19an kontrolatuta geratu zen. Armadak bere ahalegin guztia erakarri zuen orduan Nafarroara, azken gordeleku karlistara.

Artxuriko karlisten gotorlekuaren aztarnak. Argazkia Pello San Millan.

1876ko Urtarrilan Lizarra (karlisten hiriburua) “askatuko” dute Alfonsinoak,  eta karlistak apenas borrokarik gabe atzera eginen dute , Iparralderantz . Otsailan Iruñan ALlfontso XII sartuko da Arsenio Martínez-Campos Antón eskutik eta soili bakarrik geratuko zaio gotorleku karlista bat, peninsula karlistas utsatzeko, gotorleku hori baztanen zegon, Artxuriren magalean eta Peña Platako gotorlekua izenarekin zautzen zen.  Martinez Campos generalalfonsinoa ejerzitoarekin  Elizondon kokatu zun bere kuartela eta Dantxarineako aduanaz jabetu zen, 18an Alfonso XII. soldaduak Zentinela mendia artuko dute eta geroxago Hirumugetako paragia . Etxalar, Baztan ta Zugarramurditik inguratuak zeukatela  Arxuriako posizioa erasoko dute eta otsailaren 19an, Ramon Blanco generalaren gudataldea Arxuriako magalera iritsi zen. Karlistak. Sara aldetik hies egitea errex zeukaten baña idei hori baztertuz bayoneta eta kanoikadaz erantzun zuten erasoa. Otsailako 20an Alfonsinoen bandera airean zebilen Axuriko kaskoan.

Urte batzuk geroxago 1891an, Borbondarrak tronuan finkatuak zeudela Alfonso XIII ordrzkatzen (adingabekoa zen), María Cristina de Habsburgo erreginaordea Miguel Martínez-Campos-en eta Riverari -ren alde bere aitaren merituengatik Baztango “marka-ko” (mugaldeko lurra) markesa izendatzen dio, (Arsenioren seme nagusiari, Seu de Urgell-eko duke tituloa emanen diote), baita ere urte berean Artxuriko erasoa burutu zuen Ramaon Blanco y Erenas iruñar Generalari “Markes de Peña Plata” tituloa emanen diote.

Ezta aita ezta semea inoiz “marka” kudeatu zuten baina tituloa oinordekoa denez Martínez-Campos familian iraun du, familia eta titulua ez du zerikuserik bailararekin, ez delako iñioz izan ez markesado bat ezta jaun baten jabetasuna, soilik titulo baten izena da, gertakizun historiko batengatik atrai…baina bitxia eta puntu batean subrealista irudi arren “txarkoaren” bertze aldean arjentinar azentuko Baztango markes bat bada.

Post hau ieko erabili den materiala.

Wikipediako hainbat wikiak.

http://eu.wikipedia.org/wiki/Hirugarren_Karlistaldia

http://es.wikipedia.org/wiki/Marquesado_de_Bazt%C3%A1n

 http://es.wikipedia.org/wiki/Primera_Rep%C3%BAblica_Espa%C3%B1ola#Final_de_la_Rep.C3.BAblica

http://es.wikipedia.org/wiki/Arsenio_Mart%C3%ADnez-Campos_Ant%C3%B3n

www.euskomedia.org webguneko “Arsenio Martínez Campos” artikuloa.

Read Full Post »

Zugarramurdiztan?

Alex de la Iglesiaren “Las burjas de Zugarramurdi” pelikularen afitxa.

2014ko Goya sarien ondoren, Alex de la Iglesiaren filma “la brujas de Zugarramurdi” zortzi Goya sari irabazi zuela ta, herriaren  izena alfonbra gorrian paseatua izanez gain, berriz ere komunikabide medioetan auserki agertu zen. Medio horietako batzuk, “sorginen herria” Baztanen kokatzen  zuten (ez da lehenego aldia eta ezta azkena izanen ere) eta hori, berriz ere amorrua eta aserrealdi pixket bat piztu zun.  Adibide gise aipatu, Nafarroan eskelak gehien dituen  egunkariak, zinemalarien festa ondoren, “Zugarramurdi, el pueblo de las brujas que se pasea por la alfombra roja” izeneko artikuloa argitaratu zuen (bederen bere bertsio digitalan) eta idatzi hortan hala azaltzen zuten; “Esta pequeña localidad del valle de Baztan, situada a 77 kilómetros de Pamplona y próxima a la frontera, ha visto cómo su nombre pasaba de ser “conocido” a tener un “reconocimiento internacional…“Idatzi honek polemika zaharra berriz ekarri zun eta egun batzuz sare sozialetan afera argitzen eta hori horrela ez zela nabarmentzen sahiatu ziren batzuk…eta baita nekatuak daudela ertea, Zugarramurdi Zugarramurdi dela, eta ez Baztan, nahiz eta garai batean Zugarramurdiko ximpleena Baztango alkate kargua izan!!!. (Hau Zugarramurdiko lagun batek beti erten zidan; –bitu zein den Zugarramurditarren nagusitasuna baztandarrengaindik, Zugarramurdiko azkena,… Baztanen, alkate dela!! )

Beno. bromak aparte, gauza da egie borrobila dutela, eta akats horretan ez direla soilik  komunikabide medioak erortzen , baita ere batzutan administrazioatik hanka sartu dute eta ze erran, kaleko jendea arruntaz…kanpokoak (turistek) eta bertokoaz!!!…jjjj nere kasuan bezala, hainbertzetan hartu dudala hango istorioak (ta eskualdeko bertze herrienak) eta blog hontan “Baztango istorio historikoak eta histerikoak ere” azpititulua duna, plazaratu ditut!! Hortaz ere, post hontan argi utzi nahi dut datu orokor batzuen bidez (turismozugarramurdi.com webgunetik atraiak) herriaren historioa, bitxikeri batzuk eta azaldu Zugarramurdi herri libre, aske, ta bakarra izan dela ia ia hasieratik eta Baztanekin ez duela historian zehar zerikusirik izan…edo bai?…armarri xakedun berbera, Dutari-Borda famili jatorri baztandarra, baserri batzuk….jjjjj txantxa da!

Zugarramurdi buruzko lehen aipamen idatzia 1154ko da eta Urdazubiko premontretarren ordenako San Salbatore monasterioaren babesean sortutako etxalde batei buruz da. 1427ko datuen arabera, Zugarramurdik 15 etxe zituen. Zugarramurdiarren eta Urdazubiko monasterioaren arteko lehen liskarrak hasi ziren, baita ere Baztandarrekin ere. 1482 Baztan Ibarrak baimena eman zien zugarramurdiarrei beren herri-lurrak aprobetxa zitzaten. Zugarramurdiarrak  urte hontarako herritar askeak dira. Hala ere, beharturik daude beren lurrak Urdazubiko monasterioari errentan uztera, baita errota eta burdinola uztera ere. Garai hartarako, Zugarramurdik 30 etxe zituen, eta ondoan zuen erakunde erlijiosoarekiko autonomia ezartzen saiatu zen.

1608an Maria Ximildegi saratarraren Zugarramurdira etorrerarekin, herriari emanen dion “sorginen herria” goitizenaren istorioa (kondaira) hasiko da. Urte honatan lehen liskarrak herritarren eta ustezko “azti edo sorginen” artean eman ziren. 1609ko urtarrilan Juan del Valle  Alvarado eta Alonso de Becerra y Holguín inkisidoreak Zugarramurdira heldu ziren. Lehen 4 atxilotuak Logroñora eraman zituzten. Sei senide eta lagun, akelarrearen pertsonaia nagusiak, Logroñora joan ziren emakume horien errugabetasuna defendatzeko. Horiek ere atxilotu zituzten, eta ustezko sorgin-sektakoak edo deabruaren gurtzaileak zirela aitortzera behartu zituzten. Abuztuan inkisidore berberak herrira bueltatu ziren eta data horretan fede-ediktua ezarri zuten: fededun guztiak derrigortuta daude sorginak salatzera, eskumikatuak izan nahi ez badute. Horren ondorioz, bertze 5 akusatu eraman zituzten Logroñora. 1609ko abendua eta 1610eko martxoa bertze 17 lagun eraman zituzten Logroñoko auzitegiko kartzelara.

1610eko azaroaren 7an Logroñoko autofedea, edo “Zugarramurdiko sorginen” epaiketa publikoa ematen da . Lehen egunean, akusazioak, aitorpenak eta epaiak irakurri ziren. Hurrengo egunean, azaroaren 8an, atxilotuak justiziaren esku utzi zituzten, eta zigorrak bete egin ziren: akusatuetatik 11 sutan erre zituzten; 6 bizirik, eta 5 gizairuditan. Sorgin-izua zabaldu zen, eta Logroñoko auzitegiko hirugarren kidea, Alonso de Salazar y Frías, eskualdean ibili zen harat eta honat-ediktuarekin eta isiltasun-ediktuarekin. Salazar Logroñora itzuli zen, 1.802 sorginkeria-aitorpenekin; horietatik 1.384 haurrek egindakoak dira. Horiez gain, hirugarren pertsonek egindako 5.000 erru-egozte eraman zituen. 11.000 orriko memoria idatzi zuen; horretan, sorginkeria egon zitekeela erakutsiko zuten froga fidagarririk ezean, pertsona horientzat barkamena eta ahaztea eskatzen du.1614an Logroñoko auzitegiko kideen eztabaida garrantzaren ondoren, inkisidore nagusi Bernardo de Sandoval y Rojas jaunak Salazarri eman zion arrazoia, eta barkamena ematen zien erruduntzat jotako 5.000 lagunei. Espainiako inkisizioak bere historian sorginkeriaren aurka abiarazi zuen prozesurik luzeena eta azkena akitua zen. Zugarramurdi ikur bihurtu zen eta “sorginen herria” bezala zautua izan zen.3.800 dukat ordainduta, Zugarramurdi krimen-eskumena lortu zuen: alegia, herritarrek aukeratu eta erregeordeak izendatutako epaileak eginen zuen justizia. Horrela, Urdazubiko monasteriotik libre geratu zen hiribildua bihurtuz. Hala ere, zenobioak jarraitu zuen Zugarramurdiko alkatea izendatzen

Zugarramurdi. Argazkia: flickr/azken_tximinoa

XVIII. mende hasieran Dutaria jauregia eraiki zuten,Juan Bautista Dutari finanzia gizona madrilen deand batekin hasita kriston aberastasuna lortzen du. 1781-84an Jasokundearen Andre Mariaren eliza eraiki zuten. Lanak Dutaria familiak finantzatu zituen, eta, halaber, bere etxea aldi baterako utzi zuen elizkizunetarako. Lanak bukatuak ez baziren ere, eliza berria 1783ko abuztuaren 15ean inauguratu zuten, Jasokundearen Andre Mariaren ohorezko besta-egunean, guztiz saindua Dutaria etxetik ekarrita. 1788an Juan Bautista Dutariren alarguna, Joaquina Nicolasa Borda (garai hartan monja sartue eta Joaquina Benita de la Cruz izenekin), komentua eta ospitalea sortu zituen Indaburua baserrian (gaur egun, da sorginen museoa da).

Konbentzioaren gerran barne, Saran prestatuek tropa frantziarrek Zugarramurdin sartu,suntsitu eta sutea piztu zuten. 1845an Mendizabalen desamortizazioen ondoren, Zugarramurdi udal independente bihurtu zen. Hirugarren gerrate Karlistan, 1873ko Uztailaren 26an, Karlos VII. sartu zen bigarren aldiz Zugarramurdin barna. Karmen eguna zela, mezatara joan zen, eta ordu batzuk eman zituen herrian. Ondoren Peña Platako (Artxuri) gotorleku karlistara abiatu zen. 1911an historiako lehen zikiro-jateain zen Zugarramurdin. Andres Pery eta bere emaztea, Francisca Mendiburu, Argentinatik Barrenetxea etxera itzuli zirenean, bildotsa erre zuten Panpako erara, eta bakarrik gizonendako izan zen.

Zugarramurdi eta gau lana loturik joan dira, gabezia handiko garaietan mugako bi aldetako herritarrentzat biziraupenerako elementu garrantzitsua izan zen. Herritarrekgaueko iluntasuna eta lurralde ezaguera bikainari etekina ateratzen zioten mugaz bertzaldera salgaiak eramateko. Hori zela ta,idatzitako hitzarmena ezarri zen: inoiz karabineroak kontrabandistak ustekabean harrapatuko balitu hark airean tiro bat bota eta mugalariak salgaiak utzita alde egin beharko luke. Karabineroak eta mugalariak elkar ezagutzen zuten, izan ere denak herri berean bizi ziren. 1966an Zugarramurdiko leizean mugaz bi aldeetako kontrabandistek biltzarra egin zuten.Xaretaeskualdea eratu eta sortu zen, Zugarramurdi, Urdazubi, Sara eta Ainhoa elkartzen dituen gunea izanez. Pottok bidexkaren inaugurazioa. Bidexkak Sara, Zugarramurdi eta Urdazubiko leizeak lotzen ditu.1996an antolatu zen lehenengo aldiz, Euskal Herriko tirititeroen topoaketa antolatzen da. Urte hortan hil berria zen Mikel Diaz titiriteroa omentzeko asmoarekin. 2007an Zugarramurdiko Sorginen Museoaren inauguratzen da eta lau mende lehenago estigma bezala gelditutako goitizena, turismorako ta turistak erakartzeko buelta eman, arobetxatu eta erabiliko da. Zugarramurdi zerbait izatekotan (eta kokatzerakoan) Xareta da eta ez Baztan,,,baina Baztan bailararen itzala haundia da eta aunitzetan edo aunitzendako oño, Belateik goiti eta Endarlatza hunet Baztan da.

Post hau iteko erabili den materiala.

turismozugarramurdi.com webgunea.

.

 

Read Full Post »

Santa Agueda (Agata deuna), bezpera, santa…ta pagana.

Santa Ageda bezpera degu
Euskal Herriko eguna,
etxe guztiak kantuz pozteko
aukeratu deguna.
Santa maitea gaur hartu degu
gure bideko laguna.
Haren laguntzaz bete gentzake
egun hontako jarduna.

Kanta hau, makil kolpe erritmoarekin lagunduta otsailako 4 an, Santa Ageda bezperan Euuskal herrian barna ta zehar entzuten da, eta doike Baztanen ere. Nahiz eta aurten, (2014) azken momentuko arazotxo batzuengatik, azken urte hauetan Elizondon Baztandarren Biltzarrak antolatutako, atsaldeko aterialdi ez izan. Baina, kantak ta makil hotsak entzun ziren, zeren urtero bezala  (eta aspalditik) Baztan ikastolako ikasle, irakasle eta  guraso batzuk, boneta, zapia eta makila eskuan zituztela kalez kale, komerzio komerzioz, etxez-etxe ibili ziren kantuan eta santa-eskean.

Baztan Ikastolako haurrek Santa Agueda bezperan kanta ta eskari (2014). Argazkia Irantzu Irisarri.

Baina nor zen Agata izeneko santa hau, zertaz Siziliako ustezko emakumea “beneratzen” zaio Euskal Herrian? zer adierazten du festa hau? zertaz makilek?….Otsailaren 5ean Santa Águeda-ren ohorezko eguna da. Bere izena “ona”, “bertutetsua (virtuosa)”,  erran nahi du eta bere ezaugarriak gogoratzen digu. Kontatzen dutenez, Águeda familia oneko gazte siziliarra zen, Cataniakoa eta diotenez, ohi ez den bezalako edertasuna zeukan.  Quintianus senadorea beretaz gutiziatu zen. Agata gazte, senadorearen hitz goxoak, opariak…uko egiten zituen eta azkenian senadore ankerrak aspertu zen, atxilotu zion  eta torturatzea agindu zuen. Torturaren ondorioz bi bularrak moztu zioten eta gerora santa izango litzatekena erantzu zion: “Tirano krudela ez dizu lotsa ematen umea zinenian elikatu zizun emakume baten bularra moztea?”. Torturatzen jarraitu zuten eta sutara bota izan zen.  Bere heriotzaren urte exkas bat ondoren, Águeda-k Etna sumendiko erupzioa geldiarazi zuen eta horretaz Santa aldarrikatu zuten, harrezkero babesa erregutu edo hel egiten zaio bular-minen eta suteen kontra. Baitere, amaginen saindua da eta Euskal Herrian soilik alde sendatzailea egoitzen zaio eta euskal tradizioan ohikoa zen (da), emakumeek haurdun gelditu edo beraien ttikiei emateko, esne auserki izateko eskariak egitea.

Erlijio kristau kutsua duen festa dirudi arren, bertze  hainbat erlijio ospakizunetan bezala, Euskal Herrian kristautasunaren aurretiko hainbat elementu paganorekin nahasia ageri den festa da.  Santa Agata aunitzetan abere gisa irudikatzen da: ahuntz edo katu itxurarekin eta Napar kondaira zahar bat dion bezala (Ablitasen), uste da (zuten) Santa Agata bezperako gauean banatzen zirela hurrengo urtebeterako ekaitzak.

Koplak ta bertsoak kantari, Elizondon Santa Agedako bezperan (2011). Argazkia Pello San Millan.

Santa Águeda-ren jaiaren jatorri paganoa erromatarren denborakoa dela diote, eta neguan ospatzen zen “matronalia” jaiarekin lotzen da. Jai hau emakumearen emankortasuna gurtzen zen eta hortaz ere emakumearen festa bezala ospatzen zen. Gaur egun toki edo herri (Kastilla Leonen gehien bat ) batzutan Santa Ageda “emakumen besta ” bezala ezagutzen segitzen dute eta egun hortan emakumeak afaltzera atratzen ziren, agian? gure Emakunde egune bezala? eta ez da kasualitatea biek otsailan izatea, eta ezta ere emankortasunarekin zerikusia izatea, biak neguan…udaberriaren bezperan.

Erromatar garaitik urrunduz eta emakumearen emankortasunaren irudia, lurra emankorran bihurtuz (ama lurran)…tradizioa naturaren zikloarekin lotuko ginun. Negua izanez, lurraren haurdunaldia, gero Udaberrian… natura berpizterako, eta hemen, makilak agertuko ziren eta hartuko zuten protagonismoa. Batzuk diote makila, bere formaz, (forma falica) zakil itxura duna, kolpez kolpe, gora ta behiti, ama-lurraren inseminazioa irudikatuko zula, edo antzeztuko zula, gero udaberrian, natura esnatzeko, landare guziak ernatzeko, bizitza jaiotzeko… balioko zuena. Honekin lotuta, baita ere diote, makilen kolpeak, asotsak, hotsak sortearazten dutenak, eta ezta ere kasualitatea… otsaila inguruan, hau da neguan, hainbat bestetan (iñauteak gehien bat) elementu ezberdinekin; joareak, gariak, pulumpeak, bonboak,  zanbonbak…zarata sartzearen jarrantzia, adieratziko zutela (makilen kolpeak) izpiritu txarrak uxatzeaz gain (eta izpiritu txarrak uzta ondatzen ahal zuten elementuak izango ziren) ama lurraren esnatzea edo bederen, ia beingoz zarata ta kolpeekin esnatzen den eta… udaberria etortzen den, zeren erran dugun bezala, udaberria bizitza berri baten garai zen, bizitzaren sortzea!!! neolitoan, erromatar garaia,erdi aroan edo gaur egun!!

Post hau iteko erabili den material.

wikipedia.org. “Santa Agueda” wikia.

http://www.dantzan.com webguneko “Emakumea eta santagedako festa Altsasun” artikuloa (2014). Enrike Zelaia.

Sabina Pagana blogeko “Santa Agueda“. Enrique Guillén Bañuelos.

Read Full Post »

Imanol Gaztelumendi.

Elizondoko kalekumea izanez, txikitatik ikusi, nabaritu edo sentitu dut Elizondotar batzuk bertze batzuetakik pixket zerbait nabarmentzen zirela;  haietaz gauzak kontatzen zirelako, gauzak iten zutelakoz, bitxiak eta xelebreak zirelako, herriarekin konprometitzen zirelako…edo, jakintzazu zertaz! baina hala zen… bederen mukizu-txar baten begiradatik (nik) hala zen, eta batzuk erreferentzi bat izan ziren, Hoietako bat, bere bizar ta hile txuriakin, bere bonetarekin eta ahots apal baina sendoarekin, Imanol Gaztelumendi Zabaleta zen..

Imanol Gaztelumendi eta bere emaztea Mari Bikondoa 2011an. Argazkia. J.M. Ondicol. “diariodenoticias.com” webgunetik hartuta..

Urtarrilako 27an ta 86 urte zituela Imanol Gaztelumendi Zabaleta Elizondarra utzi zigun eta bere bizizaren gibelara begibista bat botatzerakoan, argi ta garbi dago bertzetatik zerbait nabarmendu zela; militanzi politikoagatik , euskal herriarekiko izandako konpromisoagatik…eta zertaz ez! bere aktore lanagatik!. Zeren (bitxikeri bezala, ta blog hontan bitxikeriak kontatzen dugu) baztandar gutti erten ahal dute, pelikula batean aritu direla lan iten eta ez hori bakarrik, baizik bere burua aztzenten gainera! berak berari, Imanolek Imanolez. Bere bizitzaren pasarte konkretu bat antzeztu bai zuen Imanol Uribek 1981an Segoviako ihesa filma egin zuenan eta ze hobe, pensatuko zun zuzendaria, Manuel Gaztelumendi Zabaleta etakidearen papera, Imanol Gaztelumendi Zabaleta Elizondarrak itea!! ez?

Pelikula, Frankismoaren azken urteeetan  izandako gertakari garrantzitsu bat kontatzen du. 1976ko apirilaren 5ean 29 preso politikok, gehienak ETAko militanteak, ihes egin zuten Segoviako kartzelatik tunel bat zulatuz. Tunelaren zulatze-lanek 6 hilabete iraun zuten, baina ihes egiteko gogoak lenagotik zeukaten zeren ia 1975eko abuztuan sahiatu ziren, baina Mikel Lejarzaren (Lobo)  infiltrazioa, ihesaldia  zapuztu zuen.

Ihes egitean lortu zuten presoak;  PCE-ko Luis Lucio Lobato,  MIL-eko (Movimiento Ibérico de Liberación-Grupos Autónomos de Combate) Josep Lluís Pons Llovet  eta  Oriol Solé Sugranyes,  Front d’Alliberament Català-neko (FAC) Ramón Llorca  López eta Carles García Solé, PCE (i)-ko (Partido Comunista DÉspaña Internacional) Federico Sánchez Juliachs,  Liga Comunista Revolucionaria-ko (LCR) Iñaki García, ETA-ko Bittor Arana, Bixente Serrano Izko, Iñaki Garmendia Otamendi, José Ángel Urtiaga Martinez, Ángel Amigo Quincoces, Iñaki Orbeta Berriatua Peru, Mikel Laskurain, Koldo Aizpurua Berasategi, Josu Ibargutxi, Jesús María Muñoa Galarraga, Mikel Unanue Lobato, José Maria Yarza Echenique, Ramón Aurteneche Marcos, Joseba Begultistain Aranzasti, Ignacio Garosa Arambarri, Carmelo Garitoandia Garnacho, Enrique Gesalaga Larreta, Manuel Isasa Iturrioz, Iñaki Iturbi Totorica, Fernando Izaguirre Izaguirre, Francisco Jaca Aranalde, Luis Armando Zabalo Bilbao, Juan María Zubimendi Imaz  eta Imanol Gaztelumendi Zabaleta “Zamarra” Baztandarra izan ziren.

Imanol Uriberen “la fuga de Segovia” filmaren kartela. Beheko aldean, elizondarraren izena irakurtzen ahal da filmeko bertze aktoreen ondoan.

Zulatutako tunela Segoviako estolda sarera eramaten zun eta estoldeen barna 800 m ibili ondoren, hiriko kanpoaldeko industrua gune batera atera ziren. Han, ETA-ko komando bat esperoan zuten. Zuraz kargatutako trailer batean ezkutatuta, Nafarroko Auritzberri-ra (Espinal) habiatu ziren, non, borda batean ezkutatu Mugalari bat (muga pasatzeko lagunduko ziena)  itxarongo dute. Baina norbaitek okerreko pasahitza eman zuen eta mugalaria ez zen agertuko. Iheslariak urduri  jarri ziren eta gauan basora botatzea erabaki zuten, laguntzarik gabe eta laino trikoa, traizionatu  zituzten. Aldi berean,  kontrabandisten bideetatik joaten zirela ta talde handi bat zela galarazten zien  oharkabean pasatzea.

Iheslariak Auritzera (Burgete) iritsi ziren eta bertatik saiatu ziren muga zeharkatzen. Han, ordea, Guardia Zibilarekin egin zuten topo eta taldeetan banatzea erabaki zuten. Iheslari gehienak eta ihesa laguntzen ibili ziren komandokoak atxilotu egin zituzten.  24 orduetara Oriol Solé Sugranyes, Sorogain-go basoko tiroketa batean hil zuten eta berarekin joaten ziren 21 ekintzaileak, amore egin eta entregatu ziren , hoien artean “Zamarra” zegon. Apirilaren 7 eta 8an, ETAko hiru kide Agoitz eta Itoitz atxilotu zituzten.  Lau gainerakoak (Hiru presok eta komandoko kide bat) Carles García Solé, Mikel Laskurain, Koldo Aizpurua eta Jesus Maria Muñoa Aurizberriko (Espinal) etxe batean ezkutatu gelditu ziren  muga zeharkatu arte. Iparraldean behin zirela, gobernu Frantsa  Yeu irlara bidali zien eta han egon ziren 1977an  amnistia dekretatu zen arte, itzuli zirela. Aministia horretan, Gaztelumendi eta bertze kideak anmistiatuak izan arren pixket gehiago egongo ziren ihesaldi hontan parte hartzeagatik.

Imanol Gaztelumendi 1972tik kartzelan zegon. Urte hortako azaroaren 30an Donostiako portuan guardia zibilek ustekabean harrapatu zuten. Pasaje honi buruz,  José Maria Portell-ek bere “Los hombre de ETA” (1974) liburuan kontatzen du Gaztelumendiren atxiloketan, honek eta guardia zibilak borroka gogor batean aritu zirela, azkenian  baztanarra galdu zula eta atxilotzea posible izan zela. Imanol 45 urte zitun kartzelara eraman ziotenean,  tenore hortan baitere preso zeuden bere anaia eta bere emaztea. 1974ko irailaren 19an Burgosen “gerra kontseilu” bat hasi zizaion, berari, bere anai Angeli eta bertze lau etakidei, guardia zibilak erasotzea eta legez kanpo armak edukitzea leporatuta. Sententzia, 12 urteko zigorra izan zen eta epaiketa ondoren Segoviako presondigian amaituko zun.

Aistion erran dugunez bezala, 1977ko amnistianaren ondoren atra zen eta 1981an  ihesaldiko pelikulan parte hartu zun (esaldi ta guztikin), horren ondoren  bertze paper txiki batzuk, esaldikin edo figurante moduan hainbat filmetan etorriko dira; Pedro Olearen “Akelarre” ( 1984) filman, Telleria anaien “Escorpion”, Albaniako konkistan…eta gaur egun, sarean badiren zinematografia inguruaren hainbat artxibotan, antzezleen atalan agertzen da; imdb.com, hispasahre.com…eta halakotan!!…Haizegotik, Goian bego Imanol!!!

Post hau iteko erabili de materiala.

“Los hombre de ETA” (Barcelona 1974). José Maria Portell.

hemeroteca.abc.es webgunea.

Wikipedia. “Segoviako_ihesa“

Read Full Post »