Zezenketa zezenak toreatuz egindako tauromakia ikuskizuna da. Espainian, Portugalen, Latinoamerikako herrialde batzuetan (Mexiko, Kolonbia, Venezuela, Peru eta Ekuador[1]) eta Frantziako hegoaldean gertatzen dira, baita Euskal Herrian ere.
2009ko Baztandarren Biltzarrako orga desfilean, Belatzak kuadrillak 1951 Elizondoko Santiotan egindako zezenketa antzeztuz garaile sortatu ziren. Gaur egun horrelako emanaldiak arraro eta urrun egiten badira ere, erran behar da garai batean Elizondoko bestetan halako “jaialdiak” nahiko arruntak zirela.
Elizondoko Santiotan izandako azken zezenketak, edo hobeto errana zekorketak (zekorra, txekorra=haratzea) gezurra dirudin arren, 1973an izan ziren. Plaza mobila, Maria Azpilikueta eta Aita Donostia kaleko zelaietan (Frantziskanoetan) eta amaierako etxebizitzetan dagoen zelaian Ormakogibel parajean kokatu zen. Toki honez gain baita Kaolin fabrikatik eta Opoka zerrategitik gertu eraiki ziren plaza eramangarriak gogoratzen dira (egungo Irache beilatokiaren atzealdearen, dia supermerkatuaren eta ibai ertzaren artean) eta baita Giltxaurdiko futbol zelaian izandakoak.
Elizondon Plaza “mobilak” edo “eramangarriak” izanez gain, Nafarroako gran enziklopediaren arabera plaza finko bat 1906an existitzen zen, gaur egun “kasinoa” dagoen tokian, baina bertze aldetik, Gabriel Imbuluzqueta baztandar kazetariaren bidez eta Elizondoko bestetako ekitaldien liburuxka batean, aipatzen duenez, 1907ko Uztailaren 25ko zezenketan plaza berrie zen, zeren urte hortako Diario de Navarrako korresponsalak egindakoa kritikan “aurtengo” plaza portatila joanden urtekoa baino haundiago (1906koa baño haundiagoa) zela nabarmentzen du.
Horrez gain, eguna euritsua izan zela eta toreruak Toribio Gil “Txikorro“, Manuel Borroi “el Aragones” eta Manuel Martinez “el Varita” izan zirela azaltzen du. Jende aunitz etorri zen zezenketara, kanpotar aunitz eta gehienbat iparraldetik! Biarritztik hain zuzen, idatziko du hjorrespnsalak. Baita ere ikusleen artean Nafarroako Diputazioko presidentea Manuel Albistur egon zela aipatzen du.
XX.mendean zehar zezenketak eta hauen inguruko jaialdiak ohikoak izan dira: sokamuturrak, bigantxak eta 1931 urteko santioetako zezenkeeten kartelan batean agertzen den bezala, torero bonbero izeneko ikuskizunak izan dira ere.
Argazkiak XX. mende hasierako Elizondoko zezen plazak. Bigarren argazkiko egilea Tadeo Viela da. Bi argazkiak gourmet image.com web gunetik atraik daude.
Elizondoko “Tauromaquia” mundua ez da bakarri “jaialdi” hauetan gelditzen. XX.mendeko 30. hamarkadan zezen-hiltzaile nabarmen bat, denboralditxo batez Elizondon bizi izan zen. Toreatzailea, Marcial Lalanda zen, zezenketaren “zilarrezko aroa” delakoaren zezen hiltzailea eta Mariposaren pasearen asmatzailea. Marcial 13 urtekin hasi zen toreatzen eta nobilero gisa ibilbide luzea egin ondoren, alternatiba hartu zuen Sevillako Maestrantzan, 1921eko irailaren 28an, Juan Belmontekin batera, “padrino” gise zuela.” Marcial Lalanda zezenketen historialariak diotenez tauromakiaren deitutako Zilarrezko Aroaren (1920-1936) irudi nagusietako bat da. Zilarrezko aro hau Joselito el Gallo toreroaren heriotzatik Espainiako Gerra Zibilaren hasieraraino doan garaia da.
“Viva Madrid que mí pueblo” (1928) pelikularen kartela. Marcial Lalanda pelikulako aktore prinzipala zen.
Gerra zibila hasi zen udan (1936ko udan) Marzial Lalanda , Iparraldean, Baionan eta Franzia aldean; Nimes, Toulouse, Dax..toreatzen zegoenean Nazionalak Espainako errepublika aurka altxatu ziren (uztailak 18an) eta Espainako gerra zibila hasi zenean Madrilgo toreroa hasmenbta batean Franzian gelditu zen. Baino geroxago konturatu zen edo erran omen zioten Nafarroko bailara hontan gerrarik ez zela somatu eta ez zela somatuko, nazionalen eskuetan zegola eta hauek bakea (beraien bakea) eta “ordena” ezarri zutela (Nafarroan Mola generala altxatu zen eta lehenego egunetan probinzi osoa sublebatuen eskuetan gelditu zen), Horduen bere famila Elizondora ekartzea lortu zun eta bera Frantzian toreatzen zuen biztarteazn, bere emaztea ta bi seme txiki hilabete batzuz hemen gelditu ziren bizitzen. Bizitokie Mendinueta kaleko 1º zenbakian (ikastola parean dagoen etxean eta gaur egun behitin botika bat dagona) zuten eta erten duten arabera hilabete hoietan barridekin eta Elizondarrekin arras ondo moldatu eta gustora egon ziren eta baita ere diote ikusgarria zela, bere emazteak, kapote garbiak idortzeko lehiotik zinzilikatzen zuenean, ikuskizun apartekoa omen zen, iñoiz ikusitakoa, oihal paregabeak bai ziren.
Frantziako denboraldia amaitu ondoren eta sublebatuak herrialdearen zati handi baten jabe egiten zirela ikusita, toreatzailearen familiak Baztango bailara utzi zuen.
Marzial Lalanda toreoaren maixua izanez gain, aktorea izan zen (bi pelikuletan parte hartu zuen) eta bere omenez Marcial, eres el más grande (1932) pasodoblea konposatu zuten.
Elizondon bizi izan zuen toreroa 1990ko urriaren 25an 87 urte zituela Madrilen zendu zen.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala.
Wikipedia. Marcial Lalanda.
Nafarroako gran enziklopedia: Plazas de toros.
Gabriel Imbulzqueta.
baztango haizegoa 