Mateo Txistu eta ehitza basatia.

Antzinan, negua, urteko sasoi iluna, urteko izar-gertaera jakin batzuekin hasten zen: Neguko Triangelua agertzen zen zeruetako sabaian eta Orionidetako meteoro-euria ikusgai dira.

Neguko triangelua Izarriora (Sirio, “Canis Major“), Procyon (“Canis Minor” edo eskuaraz Txakur txikia) eta Betelgeuse (Orion edo Ehiztaria) izar finkoek osatzen dute. Orion, euskal mitologian, Ehiztari Beltza izena du. Elezaharraren arabera, bi izarrek (Txakur haundia eta Txakur txikia) ehiztariari laguntzen dioten txakurrak irudikatzen dituzte, deabrua ehiztaria tentatzeko eta meza uztea lortzeko bihurtu zen erbi zuriaren bila.

Ehiztari beltza Euskal mitologian maiz azaltzen den pertsonaia da. Txistu-haizea entzuten denean aipatzen da, eta izen ezberdinekin ezagutzen da Euskal Herriko txokoetan. Beti ehiza-txakurrez inguratuta ehizatzen duen apaiz baten irudiarekin identifikatzen da pertsonaia.

Mateo Txistu Ehiztari beltzak Euskal Herrian duen izenetariko bat da. Errazking – Norberak egina. Wikipedia.

Mateo Txistu da bere izendapen ezagunena agian. Ehiztari amorratua omen zen, eta behin meza ematen ari zela, eliza kanpoan erbi bat antzeman, eta haren atzetik irten zen eskopetarekin eta ehiza-txakurrek lagunduta. Mezaren sakramentua traizionatu zuenez grina pertsonal horrengatik (ehiza), madarikazioa jaso zuen, eta harrezkero basoetan etengabe zakurrekin erbiaren atzean ibiltzera kondenatua dagoen arima da Mateo Txisturen. Bertsio batzuen arabera, apaiza tentatu zuena deabrua izan zen, erbi forma hartuta. Mitoa Euskal Herri osoan nahiko hedatua dago baita Europa guztian barrena ere.

Ehiztari beltzaren edo Mateo Txisturen mitoa Europa guztian “Ehiza basatiaren” izenarekin ezaguna da. Era ezberdinak hartzen ditu kontinentearen ipar, mendebal eta erdialdean, baina mito guztien jatorria beti berbera da: ehiztarien mamu-talde bat eta bere ehiz txakurren eta zaldiek lagundurik, zeruan zehar eginiko ehizaldi batean (pertsonen atzetik doa). Batzuetan lurrean zehar, bertze zenbaitetan hegaz gainean. Gehienetan ekaitz bortitzetan azaltzen da Ehiza basatia.

Mito honek kontatzen diguna betiko atseden hartuko duten arimak dabiltzan ustea da. Arima hauek, gauez, ekaitza dagoenean, zuziak piztuta daramatzate gorpu berriekin batera.

Ehiza basatiko ehiztariak hilak ziren, arima erratuak, sarritan irudi historikoa izan zitekeen edo;

Gaskonian, mitoa izen zelta duen Artus erregea da, Katalunian: Comte Arnau (“Arnau kondea”) pertsonai honen izena da  Tramontana haizea dauden gauetan airean dabil bere segizio guztiarekin. Madarikatutzat jotzen den pertsonai historiko batean oinarritu da mitoa, bertze hainbatetan bezala. Bertze zenbait izen Katalunian; Caçador negre, Mal Caçador edo Mal Caçador dira

Aragoien: Cazataire maldito (“Ehiztari madarikatua”). O Siñó d’Espés (“Espeseko jauna”) edo Barón d’Espés (“Espeseko baraoia”) da, Alemanian Teodorico Handia, Karlomagno, Bretainan Arthur erregea, eta Valdemar Atterdag errege daniarra Eskandinabian.

Aezkoan, ekaitz bortitzek Iratiko zuhaitzak astintzen dituztenean, espiritu gaiztoek Joana Albretekoaren hilotza daramatela eerraten ohi da.

Joana protestanteen babeslea zen, eta katolikoen erraanetan, lamiek eta sorginek darabilte haren gorpua aireetan.

Bertze seinalea, negua hurbil zegoela Orionidetako meteoro-euria zen. Orionidak aktibitate moderatuko ozar-izar (izar-euria edo meteoro-zaparrada) bat dira. Bere aktibitatea urriaren 2tik azaroaren 7ra arte hedatzen da.

Orion konstelazioa dagoen esparruan, espaziotik datozen abiadura handiko meteoroak dira eta mundu osotik ikusten dira. Eta, erran dugun bezala, Orion ehiztaria da, mito hau Greziako mitologiatik dator, non Orion, Poseidonen eta Euriale seme da, ehiztari handia, harrotzen baitzen Lurreko piztia guztiak hiltzeko gai izateaz.

Egun laburragoei eta gau beltz eta ilunagoei bide ematen dieten seinale hauekin, non arimako ehiztariak, hildakoen arimak, Gaueko, Herio, Intxisuak, Gaizkiñek, Mozorroak, Arimaerratuak, amesgaiztoko izakiak, deabruak eta sorginak bezalako erakunde ilun ezagunak, gure beldur sakonenak pizten dituztenak eta gizakiok eraiki dugun mundu fisikoari erronka egiten diote. Bizidunen mundukoak ez diren espiritu horien arriskuei aurre egiteko eta Izpiritu batzuk Beste Mundura eraman ez zitzaten modua kamuflatzea zen, itxura imitatuz (mozorrotzea). Bertzalde, kandelak bideetan jartzea, etxeak (arbiak, kalabazak edo erremolatxak hustuetan) arima alderraiak argitzeko eta arbasoei familiaren etxera itzultzen laguntzeko modu bat zen. Jarduera hauek izaki horiekiko errespetuzko bizikidetza bermatzeko festa batetan eskaintzea izane da. Esta hori Urriaren 31n ospatzen dugu, jai hori Gau Beltza, Arimen Gaua edo Defuntuen gaua izenez ezagutzen da, eta jatorri arras zaharrak ditu.

Festa zaharrek bizirik diraute hainbat ibarretan. Festa berriak sortu dira bertze zenbait herritan eta nondik dator jakitea interesgarria da…eta hala ez basan sar dalia kalabazan!

Xanduli, manduli, kirriki, eman goxokiak guri!

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Gau Beltza, Domu Santu eta Arimen Eguna. porencimadetodaslaszarzas.com. 2019/11/01

euskalmitologia.com.

Xanduli, manduli, kikirriki….. eman goxokiak guri! dantzan.eus. Oier Araolaza. 2014/11/03

Ehiztari beltza. wikipedia.org,

Read Full Post »

Udazkena (Larrazkena).

Udazkena (larrazkena) iritsi da, goizak freskoagoak dira eta arratsaldeak ere bai, zuhaitzen hostoak laster eroriko dira eta pixkanaka paisaia kolore marroiz eta okrez jantziko da, gau batzuetan  zerua oskorri egongo da eta haizegoa bueltatuko  da.

Haizegoarekin (hegoaizea) batera, garai honetan itzultzen direnak “turistak” dira. Itzuli diren seinale bat da, okindegietan ogia amaitzen dela ti-tau (gaur bezala). Usoak ere itzultzen dira garai hontan, eta haiekin batera izilariak (ehiztariak), horietako aunitzentzat hemen hasten dira oporrak. Hilabete hauetan, lana, familia, lagunak… albo batean utziko dituzte, eta haien burutik bakarrik igaroko dia: ehiza, ehiza, gosaria eta  ehiza.

Gizakia beti izan da ehiztaria eta uzta-biltzailea, eta estazio honetan neolitikoan bezala ikus gaiteke, garai honetan mendi hauek ehiztariz eta biltzailez betetzen baitira. Gure mendietan denetarik dago udazkenean biltzeko: hurrak, intxaurrak, gaztainak eta onddo preziatuak.

Baztan onddo toki on bat da, Aritzakunaldea, Orabidea, Bertiz eta Belate inguruak, Ultzamako mugan. Ultzaman, Udalak ziza eta onddo bilketa arautzeko beharra izan zuen, baliabide hori kontserbatzeko helburuarekin 2007an Ultzama Parke mikologikoa sortu zuten.

Printzipioz, pertsona guztiek modu seguru eta jasangarrian bildu, ikasi eta gozatu ahal izango dute. Eskainitako zerbitzuei esker, asmo hori bete da.

Bilketaren ostean, dastatzea dator eta Udazkenean Ehiza Jardunaldiak ospatzen dira Baztan-Bidasoan. Tokiko jatetxeek eskaintzen dituzten ehiza-menu bikainak dastatzeko jardunaldi gastronomikoak dira.

Baztan-Bidasoako Ehiza Jardunaldien eskaintza zaporetsua, bikaina, zabala eta askotarikoa da. Usoa estilo tradizionalean izateaz gain, dastatu ahal izango duzu, orein-basurdea Oporto eta melokotoi saltsarekin, oreina plantxan sagar eta patatekin, menu horietan ere ez dira faltako udazkeneko fruituak, hala nola onddoak, gaztainak, giltxaurrek… eta akitzeko etxeko postreak.

Gaztainei dagokienez, tradizioak dioenez, irailaren 29an, San Migel eguna dela eta, gaztainak heldu egiten dira eta lehen horiei Sanmigelak deitzen zaie) eta gaztainondoek fruitu hau eskainiko dute azaroaren amaierara arte, “Zimela” izenez ezagutzen diren azken hauek. Paleolitotik, gizakia gaztaina eta giltxaurrez elikatu zen, eta gaztainondoa “ogiaren zuhaitza” zen, Ameriketatik zetorren patata sartu zen arte. Gaztainak erreak, egosiak jaten dira eta gaztaina-irin egiten zen urte osoan izateko.

Giltxaurrondo baten bat Beti etxeetatik gertu zegoen eta giltxaurrak postre gehigarri bat ziren, horregatik, beharbada, Gabonetarako eta jaietarako gordetzen ziren.

Postre arras ohikoa zena ere, sagar errea zen. Sagarra udazken hasieran biltzen da eta sagar erreak egiteko barietate egokiena aukeratzea funtsezkoa da, azal gogorra eta ukitu garratza duen sagarra oberena da. Baztanen hainbat barietate zeuden; Burdintxe (sagardo sagar bezala erabiltzen da), Negu Sagarra (sagardorako ere), Anis sagarra, Ezti beltza, Apez sagarra….

Sagar bilketa beti izan da festa gure baserrietan. Antzina, baserritar nagusiek eta haurrek laguntzen zieten gazteei eta helduei sagarra biltzera. Eta bilketaren lanaren amaieran Sagar Dantza edo sagarren dantza dantzatzen zen.

Gaur egun, Baztango Arizkun herrian dantzaldi honetaz gozatzeko aukera dago urtero, astearteko inauterietan.

Udazkenean, halaber, “maria” landarearen bilketa-garaia izaten da, hotza hasi baino lehen, landarea moztu, hostoak kendu eta sabaian buruz behera dilindan lehortzeko jartzen da, baina hori beste istorio bat da.

P.D. Jatorrizko post-a 2008ko udazkenean idatzi zen. Urte horretan, Arraiozeko gazte bat atxilotu zuen Foruzaingoak, eta 14 landare atzeman zizkioten baratzean.

.

Read Full Post »