Maiatzak 16an, Irurita-Artesiaga errepideko 13. kilometroan, Pitzamar alderdian, errepide hori egitera behartu zituzten preso errepublikarrei, omenaldia egin zaie. Omenaldi polita eta xumea Memoriaren bideak eta Geronimo de Ustariz intitutoa taldeak antolatuta izan da eta Baztango udalaren eta Irurita herriaren laguntza izan dute. Omenaldiaz gain, frankismoak errepresaliatu zituen preso antifaxistak gogoratuko duen eskultura inaguratu zen.
Bidegabeko Bidea izena duen oroigarria, Mikel Iriarte Arizkundarrak altzairuz (corten) egindako eskultura bat da eta presoak erabili behar zituzten tresnak irudikatzen dira. Eskultura, harri puske batzuen gainean dago eta harri kozkor hauek, presoek baldintza okerrenetan pikatu behar izan zituzten harriek irudikatzen dituzte ere.
Gaur egungo NA-1740 errepidea (Irurita-Artesiaga) gerra zibilaren ondoren (1939-41) eraiki zen eta 1.756 preso zatar, gosetuek, gaizki jantzita eta tratatuak, haietako aunitz inolako epaiketarik eta defentsarik gabe kondenatuak eta lan egitera behartuak eraiki zuten.
Bortxazko lanetara zigortutako presoak (edo esklabuak) 18. eta 159. Langileen Batailoietako eta 12. Langile Soldaduen Diziplina Batailoiko kondenatuak izan ziren eta hoietako lau omendu zizaien Pitzamarren: Justo Urkijo, Pako Barreña, Pedro Aranguena “Bixkai” eta Angel Galar.
Bertsolariak, ohorezko aurreskua, txistulariak, txalapartariak eta lore sorta eskeintzaren ondoren, Lesakan bizi den buru garbiko 90 urteko Justo Urkijo bizkaitarrak hitza hartu zuen eta omenaldi berantiarra ia iahil ostekoa! (póstumo) zela, baina, hala ere, bere esker ona adierazi nahi zuela aipatu zuen.
Pako Barreñak, hau bizkaikoa ere, umore onez kontatu zuen nolakoa izan zen bizitza urte hoietan eta nola jasatzen zuten zigorrak, nola errepiderako harriak mazetaz pikatu behar ziren, nola sorbaldan eramaten zuten harriz betetako zakuak alanbrez lotuta, nola goseagatik elurraren artean hilda zegoen oilo bat jan zuten eta nola “sariz” bezala kartzelez kartzel Afrikan “batallon disciplinario” batean akitu zuen.
Pedro Arangüena “Bixkai“-ren alaba azaldu zuen bezala, aita bertan egon arren, pena zela zeren agian berandu samar egindako omenaldia zen, zeren orain gutti artio arras ongi zegon baina orain bertan zerbait apal zegon eta han gertatutakoaz apenas ulertuko zuen. Bixkai, goitizena dion bezala bizkaitarra da ere aske gelditu zenean Iruritan ezkondu eta Iruritan bizitzen gelditu zen.
Angel Galar ez zegoen, baina bai zeuden familiakoek bere aita ordezkatzen. Angel Erronkarikoa da.
Azkenik hitza Ricardo Mula Katalandarra hartu zuen. Ricardo 1933 Elizondoko Fortenea etxean jaio zen eta bere aita, Franciso Mula Oronozko Diputazioko “celador de caminos zen. Faxistak altxatu ziren egun bazutara, Iruñatik iritsitako falangista talde batak Franzisko preso hartu eta Iruñera eraman zuten. Bidean, Lanz-eko bidegurutzeko arekan fusilatuta erail egin zuten. Gaur egun bidegurutzeko bazter batean bere omenezko oroigarri xume bat dago.
Baztanen errepide hau egin zuten preso batallonez gain, Baztan barna 3.486preso geihago zeuden bertze errepide eta instalazio militar eraikitzen. Erratzuko kuartelak edo kanpalekuak, Izpegiko bidea, Amaiurkko Punpulusta mendiko gotorlekuak…I
Iparraldearekin Baztango mugan zehar altxatutako , bunker eta gotorlekuen sarea, Mendebaldeko Pirineotako defentsa planaren barruan sartuta zegoen. Frankok beldurra edo susmoa zeukan II. gerrate mundiala akitzerakoan Frantziatik eta aliatuk lagunduta espaniar errepublikatzaleak sartu eta inbadituko ziotela!
P.D 1 Pedro Aranguena Mirandona “Bixkai” 2010ko urriarem 4an Iruritan zendu zen.
P.D 2 Justo Urkijo Bizkarguenaga “Lesakarra” 2013ko Urriaren 28an Leskan zendu zen. 2011an 96 urte zitella bere herriko bestetako txupinazoa eta lesakarren omenaldia jaso zuen.
P.D 3 Pako Barreña Elizegi Durangotarra 2010ko Irailaren 6an zendu zen.
Agur eta ohore askatasunaren aldeko miliziano eta eusko gudariak.
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
Recuperación de la Memoria Histórica en Irurita. Alicia Del Castillo. Diario Vasco, 2009.
Una escultura recordará en Irurita a los prisioneros de Franco. Ahaztuak1936-1977 bloga. 2009
Homenaje a prisioneros antifascistas. Unidad Civica Navarra por la Republica bloga. 2009
baztango haizegoa 
