Menchu Gal, paisaiaren margolaria, bereziki Baztanena

Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.

Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle. 

Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.

Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.

Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.

“Paisaje de Arrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.

Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.

Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.

Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.

1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».

1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.

Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.

Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.

laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)

Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da. 

Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen. 

Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.

.

Menchu Gal, la pintora del paisaje, «en especial de mi querido Baztan». Alicia del Castillo. diario Vasco. 2008.

Menchu Gal y el Bidasoa. zubiaurcarreno.com. Fco Javier Zubiaur Carreño. 2011.

Wikipedia. wikipedia.org, Mentxu Gal.

FOTOTEKA

Menchu Gal. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Menchu Gal eta Ana Mari Marin Erratzun. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Baztan. zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Read Full Post »

María Domínguez, Alkatea, kazetaria eta maistra.

Urtarrila bukaeran (2021) hil eta ia 85 urtera, Maria Domínguez Remón-en gorpuzkiak Zaragozako Fundejalón herriko hilerrian, hobi komun batean (garondoan tiro batekin) aurkitu dituzte.

Maria Domínguez Espainiako Bigarren Errepublikako lehen alkate emakumea izan zen, hain zuzen Gallurreko (Zaragoza) alkatea izan zen. Alkateaz gain kazetaria eta maistra (Baztanen) ere izan zen.

Maria Domínguez Remón 1882ko apirilaren 1an Zaragozako Pozuelo de Aragón herrian jaio zen. Nekazari familia xume baten bigarren alaba izan zen eta haurretan eskolara joateko ez zuen apenas aukerik izan, eta bere kabuz idazten eta irakurtzen ikasi zuen.

Argazkia. Fraternidad Universal blogetik artuta.

18 urterekin, bere gurasoek herriko gizon batekin ezkonarazi zuten. Honen aldetik zazpi urtetan zehar tratu txarrak pairatu ondoren, nazkatu eta Bartzelonara ihes egin zuen. Senarrak salatu zion eta denuntzia bat paratu zuen bere aurka, eta “busca y captura-n” ibili zen. Zorionez ez zioten iñoiz atxilotuko eta Bartzelonan, dokumentaziorik, titulurik eta paperik gabe zerbitzari bezala lanean jardun zuen.

Urte batzuen ondoren Pozuelo de Aragónera itzuli zen, eta Bartzelonan lortutako diruarekin galtzerdiak egiteko makina bat erosi zuen, honek bizimodua ateratzeko modua eman zion. Garai haietan idazten hasi zen eta El País egunkarira artikulu bat bidali zuen eta publikatu zioten. Ondoren ere, Ideal de Aragón astekarian laguntzaile ohi bihurtu zen (Imperia ezizenarekin idatzi zuen). 1914an Zaragozan Irakasle-ikasketak egiten hasi zen baina ez zuen aprobatuko.

1917an, lagun irakasle baten proposamena jaso zuen eta Baztanera etorriko da. Laguna Almandozko maixua, Pedro Rubio zen eta lan eskaintza Almandozko Mendiolako Elizaldea baserrian eskola ematea zen. Autore aunitz irakurriak zituen arren bertze arlo batzuetan prestakuntza behar zuela onartuko dio. Orduan, bere lagun maisuarekin tratua egin zuen eta proposamena onartu omen zuen. Goizeko zazpietan eskola ireki eta hamarretan ixten zuen. Ordubetez ibiltzen zen Almandozeraino, non bere lagun irakasleak arratsaldeko ikasgaia azaltzen zion. Ikasitakoan, bertze ordu bat ematen zuen eskolara itzuli arte, arratsaldeko ordu batean ireki eta hiruetan ixten zuen. Berriro ere Almandozerako bidea egiten zuen eta bere lagunak urrengo goizeko ikasgaia azal zion. Horrela, egunero hamaika ordu inguru ematen zituen lanean.

Eskolak ematearekin batera, Mariak Iruñeko Irakasle-Eskolan sartzeko ikasten zuen, baina egun batean larri gaixotu zen eta medikuak mendietako klimak bere osasunari txar eragiten ziola erran zion eta Zaragozara itzultzeko gomendatu zion. Hala egin zuen, eta hilabete batzuk Baztanen egon ondoren, berriz Zaragozan galtzerdiak josten egonen da.

Goizean lan egiten zuen eta gauez Arte eta Lanbide Eskolan ikasten zuen. Dinamika hartan, gaixotasuna itzuli egin zen eta gripeak urtebete baino gehiago ohean utziko dio. Hala ere, Iruñeko Irakasle Eskolako azterketetara aurkezteko denbora izan zuen eta hontakoan bai aprobatu zuen.

1922an alargun geratu zen, eta bi urte geroago, bigarren aldiz ezkonduko da (ideia sozialistak zituen ardi moztaile batekin) eta Gallur herrira bizitzera joanen dira. Han UGT sindikatuaren tokiko sala sortuko dute eta Zaragozako Vida Nueva astekari sozialistan parte hartu zuen. 1930tik propaganda lan haundia egin zuen feminismo, sozialismo eta errepublikanismoaren alde. Bere idazkietatik Errepublika defendatzen zuen, demokraziaren etsaien aurka borrokatzen zen, emakumearen zeregin aktiboa aldarrikatzen zuen eta inguruko bidegabekeriak salatzen zituen.

1932ko urrrian, Errepublikako hauteskunde legeria berriak ezartzen zuen moduan, 1931n udal-hauteskunderik izan ez zuten herrietan (1931ko apirilako udal-hauteskundeak monarkiaren hauteskunde-legearen arabera egin zirenez eta 29. artikuluaren arabera, hautagaitza bat baino gehiago aurkezten ez bada, Alkatea karguak automatikoki lortzen zen hauteskundeak egin beharrik gabe) gobernu zibilak alkatek kargutik kendu zuten. Galluren (Baztanen ere) alkatea kendu eta Kudeaketa Batzorde (gestora) bat ezarri zuten. Gallurreko herritarrek batzordearen buru Maria Domingez aukeratu zuten eta alkatetza baten buru den lehen emakumea bihurtu zen. Mariak 1932ko urriaren 29tik 1933ko otsailaren 6ra bitartean Gallurreko alkatea izan zen (1933ko apirilan udal hauteskundeak izan ziren).

Bere agintaldia motza izan arren, erabaki ausartak artu zituen; Errepublikako lan-legeria aplikatu zuen eta herrirako lan-poltsak sortu zituen langabezia-maila murrizteko. Herrian neska-mutikoen eskola bateratua izan zen. Irakasleei diru-laguntzak eskaini zizkien garbitzaileak kontrata zitzaten, haurrek garbitu beharrik izan ez zezaten eta Ikatz-zakuak erosteko diru-laguntza onartu zuen, horrela haurrek etxetik eskolara eraman beharrik izan ez zezaten, baita ere eskola duinagoa izateko zuritu eta txukundu zuen.

Alkatetza utzi ondoren, irakaskuntza eta kazetaritzan aritu zen lanean. Bere testuak militanteak eta oldarkorrak ziren, ironiaz, adimenez eta munduari begirada propioa emanez. Artikulu batzuk Maria Tonta izengoitiarekin sinatzen zituen.

Emakumearen berdintasuna, pentsamendu-askatasuna, sufragio unibertsala, emakumeen botoa, zapalkuntzaren aurkako borroka, irakaskuntza, kultura aldaketa, erlijio askapena, amodioa askatasunez aukeratzea…izan ziren defenditu zituen balioak eta idealak.

1936ko uztailaren 18ko estatu-kolpea gertatu zenean, arrebaren etxean babesa bilatu zuen Pozuelo de Aragónen. Handik egun gutxira atxilotu zuten, eta nazional-katolikoak 1936ko irailaren 7an 54 urte zituela, Fuendejalongo hilerriko hormetan fusilatu zuten. Handik gutxira Arturo Romanos senarra Zaragozako Tabuenca herrian baita ere fusilatua izan zen.

P.D. 2021ko Urtarrilaren 30an Mariaren gorpuzkia berreskuratu ziren.

Post hau egiteko erabili den materiala:

María Domínguez, la primera alcaldesa republicana. Ana Bernal triviño. Publico.es.

Wikipediako Maria Domínguez Remon wikia (eskuaraz eta erderaz. Eskuarazkoa hainbat datu okerrak ditu).

Domínguez Remón, María. Fundación Pablo Iglesias web-eko artikuloa.

Domínguez Remón, María. Gran Enciclopedia Aragonesa web gunea.

Primera alcaldesa de la República y maestra de Almandoz. Lander Santamaria. Diario de Noticias. 2014

Encuentran los restos de la primera alcaldesa de España, fusilada durante la Guerra Civil. elmundo.es web guneko artikuloa.

Read Full Post »