Maiatza, loreak, erregiñak, baratza mukuek eta talaka.

Maiatz lore, urre lore.

Maiatza, edo Loraila  eskuaraz deitua ere, loreen hilabetea da eta Maiatza hitza, Maia erromatar-grekotar jainkotsarengatik datorkigu. Baita ere kristauen ohituran Maiatza Ama Birgiñari (Maria, Mari, Maddi…) eskainita dago. Grekotar mitolojian Maia “ama ttipia” da eta erromatarran Maia Maiestas (Bona Dea, Jainkotsa ona) da bere parekoa. Jainkotsa na-k (Maiak) ugalkortasuna, kastitatea, birjintasuna eta osasunaren jainkosa da. Bere gurtza oso antzinakoa zen eta bertan, emakumeentzako bakarrik ziren errituak zeuden, Emakumearen ugalkortasunarekin lotutara zuenez udaberriko jainkosa ere zen (Kristauen Ama Birjiñaren antzeko parezido).

Baztanen, Arizkungo “Maiatzako erregiña” eta Arraiozen ospatzen den “ Erregiñak eta saratsak” bestak (Donozteben “Maia Besta”), denbora urrunetatik Maia jainkotsa errituekin errotutako  ospakizunak dira.

 

Arizkun Maiatzako erregiña. Argazkia 3digitalia

Maiatzeko erreginaren festa eta dontzeilen gorteatzea arras antzinakoak ziren Europan, eta dantza, kantu, lore eta adarrekin ospatzen zituzten. XVI. mendean Iruñeko gotzainek debekatu egin zituzten. uten Gipuzkoako elizbarrutiko herrietan XVI. mendetik, eta hurrengo mendean, Nafarroako ipar-mendebaldeko mendian. 1797an oinik Iruñeko auzoetan Maiatzan gurdietan adarrak eta hostoekin apaintzeko festa eta tradizio mantentzen zen  Hala ere, maien jaia Baztango herrietan mantendu zen.

Gainerako merindadeetan ez da debekurik ageri. Gero, erregeek kendu zituzten Espainian. 1797 arte iraun zuen Iruñeko auzoetan enramadak jartzeko eta festa garaipen-gurdiekin egiteko tradizioak. Hala ere, maien jaia Baztango herrietan mantenduko da.

Ospakizun honen funtsezko egitura iduritsua da leku guztietan: neskato gazteak zuriz jantzita eta lorez hornituri, kalez kale ibiltzen dira kantuz eta dantzaz, herritarrei “borondatea” eskatzen dutenak. Ematen dutenentzako bertsoak loratsu eta politak izanen dira eta benetako madarikazioak luzatzen dizkiote ezer ematen ez diotenei.

Arizkunen (Maiatzako erregiña) erregiña neskato bat da eta aulki batean eramaten diote. Arraioizko  Erregiñak eta saratsak bestan bi  erregiñak dira eta saratsen laguntzakin eta panderoz joka etxez etxez abesten eta urtatxa eskatzen doaz.

Maiatzako erregiña Arizkungo Bozaten 1941. urte arte Goitikostean egiten zen, (gaur egun bai Goitikosten eta Beitikosten egiten da), eta herrian 1963.urtean Larraldetarrak  berreskuratu zuten eta berriz ohitura galde ondoren  80 hamarkadan (Mari Cruzita Goñi esker) berriz berreskuratu zen eta orain arte irauten du. Arraiozen ere berreskuratu zen festa, kasu hontan, Valentin Barragani esker dirudienez 1935zko urtean izan zen ospatu zen azken aldia.

Festa hauek Udaberria eta ama naturaren omenez dira, eskertuz  emandako loreak, ostoak, fruituak, zuhaizetakoak eta baratzekoak…

Baratzeak hilabete hontan prest egonen dire eta Udaberrian egon eta denbora epela izan arren bapatean dena aldatu eta bizpa hiru egunetan kazkarabarra egin eta baratz bat baino geiagotan, litxu landatu berriak pikutara joan, eta dirudi arren (jenden errten du) egun hoiek ez dira zozomikote egunak. Zozomikote egunak Martxoko azken bi egunei eta apirileko bi lehenengoei ematen zaien izena da eta Martxoa eta Apirilaren arteko eguraldi txarrarren auzakia dira.

Zozomikoten jatorriaren kontakizuna, kultura batean baino gehiagotan ageri da, aintzinako Greziatik bazter hauetarino istorio berbera da;

–Ai Martxo, Martxo, ez haiz hain hilabete gaiztoa izan.

Horren erantzun gisa, Martxoak zigor-mehatxu hau boita Zion artzaiari:

Oraindik dauzkadan bi egunak, eta Apirila lagunak emango dizkidan bertzte birekin, akabo hire artalde denak.

 Eta hiru egunez, ezagutu den ekaitzik gogorrena jaurti omen zuen. Ibaiak gainezka egin eta artzainaren artalde osoa ito zen! ba …baratzekin antzeko parezido, baratzean erein eta landatutakoa hiru hauetan “ito” eta hondatzen ahalko dira.

 Erten den betala “Zozomikote egunak, tristeak eta luzeak” dira.

“Talaka” (bele izugarri) . Lekaroz. Argazkia San Telmo Museo.

Tristea dena, baratze-muku gabeko baratze bat da.! eta baratze mamu eder bat egiteko egun hauetan Baztanen, Elizondoko Museo Etnografikoaren Lagun Elkarteak eta Baztango Udalak antolatuta baratze mamuen tailerra egin dira. Haurrek, Birbirako Amaia Zinkunegi eta Ines Gerekak lagunduta, eta denok sortzen ditugun zaborretako materiala erabiliz (plastikoak, latak, arropa zaharrak, tapoiak…) baratze mamu elegantiak sortu eta egin zituzten (Baratze mamuak, argazkiak).

Baztanen baratze mukuak egiten edo landa sorotatik txoriak usatzeko talakak egiten xarma ederra daukagu eta Baztango talaka bat Donostiako San Telmo museoan ikusten ahal dugu. Museoko “soinu eta ahots tresnak” atalean dago, bele-izugarri izena dauka eta Lekarozko Iturralde baserritik ekarria da 1916 urtian. Talaka hauek arta-sorotan patzen ziren eta gehienbat beleak uxatzeko erabiltzen ziren, egurrezkoak ziren eta lau hegalak (aspak) ditu eta sega bat egokituta, haizeak mugitutaz soinua iten zun eta han ez zen iñor eta ezer hurbiltzen.

Bazen garai bat arto-soroz beteta edo inguratuta zeudela herriak eta hilabete honi buruz erranairua dio bezala , Maitza, arto yale garratza guztia  edo Maiatza fardo, urte hontan arto ta ogi franko.

P.D. Sarrera 2009ko maiatzen egin zen baino 2014an gauzak gehitu zizaioin.

Post hau egiteko erabiki den materiala.

Maiatzako erregiñak. Andra Mari danza taldeko web-eko sarrera.

Mes de mayo dedicado a María, herencia del mundo precristiano. Mikel Burgui. Nabarralde.

Zer dira zozomikoteak? grabili.eus web-eko sarrera.

Zozomikote. Auñamendi Eusko Enziklopedia.

Las cuatro estaciones en el Valle del Baztan. Lander Santa Maria. Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006

Read Full Post »

Aintzineko izokiñak.

Apirile biribile zerria urdaindegian hile.. edo erran beharko genun Apirile biribile  hilabete hontan izokiña hile-

 Apirile 1an hasi omen da izokiña arrantzatzeko demboraldia (bigarren urte izanne da Baztan-Bidasoan amuarrainak ez direla arrantzatzen ahalko). Endarlatza eta Donoztebeko tartea hortan eta soilik 60 izokin arrantzatzen ahalko den denboraldia. Debnak prest “lehendabizikoa” esperoan! Arrantzatzen bada!  zeren  ibai hau ez da lehenago bezalakoa, amuarrainez eta izokiñez beteta zegona.

Mariano Izetak bere “baztango kontuek” komentatzen zun bezala, bazen garai bat (ez ain hurrunekoa) izokiñak Elizondo pastu eta Amaiurreraino igotzen omen  zirela . Orain berriz  igoera zallesten dieten presaz eta urjauziz beteta dago, nahiz eta toki batzutan , adibidez Elizondon, negu hotan konpondu duten  Txokotoko presa, albo batean dagoen arrainak goiko aldera pasatzeko urbidea ezarri duten. 

Endarlaza (www.riosconvida.es web horritik artuta dago)

Gaur egun, Izokiñaren presentzia bai kopuruan, batai tamainan ere eskasian dago. Azken urtean arrapatzen diren izokin kantitatea gutti gora behera 20 tik 40ra dira. Tamainuaren aldetik gehienbat  65zm ingurukoak dira eta 3,5 kilo pisukoak. Arras ttipiak omen dira konparatzen baldin badugu, adibidez 1906an dokumentatua dagoen arrantzatutako 19 kiloko izokiñarekin edo, goitiko argazki zaharrean agertzen den arrantzatutako izokiñarekin, behipin hiru negu itxatsoan pastu duen izokiña dela eta ez gaur egungoak bezelakoak, gehienak negu bat itxasoan bakarrik igarotzen dutenak

Kopuruaren eskasia 1982urtean nabaritu zela erten dute. Urte hortan ez omen zen izokin batere arrantzatu nahiz eta bitxikeri gise aipatu urte hortako ezkontza mediatiko batean konbiteko menuan Bidasoako izokiña nabarmentzen zela. Istorio hau Lander Santamaria Elizondar gazetariak (“Las cuatro estaciones del valle de Baztan” liburuko “el salmon ya no es el rey del rio” artikuluan kontatzen du. Ezkongaiak La Pantoja eta Pakirrin ziren eta menuan Bidasoako izokiña agertu arren, fijo bertze iba batekoa zen, zeren aipatu dugun bezala urte horretan ez zen batere arrantzatu.

Aspaldiko istorio bat dion bezela, bazen garai bat izokiña auserki bazela, Trenbidearen lanetan ari zirela, komentatzen da uholde baten ondorioz, ura bere ubidera bueltatu zenian ibarretako bazterrak izokinez beteta gelditu zirela eta egun hartatik aintzin Elizondo-Donosti trenaren trenbideko langileak…. egunero jatekoi izokiña izan zuten! Ez da erran behar langile gixajoak kokotaraino akitu zutela izokinez.

Baztan ibaiak ez da Baztanen baden (izan den), izokinak gora joan den ibai edo erreka bakarra , Urrizaten Izokin izeneko erreka dago eta bere izena erten dun bezalaxe (izena duna existitzen du) aspaldi aspaldi izokinak uneraño erruntzera igotzen ziren. Izokin erreka  Urrizaten sortzen da eta Urbakuran (mugan) Aritzakungo errekakin batu eta Bidarraiera joaten da (Baztan erreka deitzen diote) eta hortik Errobi ibaiera eta doike Baionatik itxasora.

Bazen garai bat, izokiñak Euskal Herri osoko ibaietatik; Bidasoa, Errobi, Urumea.. erruntzera igotzen zirela, baina gaur egun, bakarriki Baztan-Bidasoa ibaia dugu, izokin ibaia dena, beno… Bidasoa ibaiako Endarlatzako eremua!

Hontan dakitenek diote, izokiñaren eskaxia ez dela soilik uharken presenziagatik, bizik baita ere ibarretako zuhaitzen mozketetan, uraren kalitatean (hobetzen ari dena) kulpa ere dute. Horrekin batera arrantza kontrolatu bat beharrezkoa da Bidasoan izokiña Errobi ibaian gertatu zen bezel ez desagertzeko-

Ondo izan eta ondo jan eta garizuman, arrain. Izokiña? bai seguraski Norbegiakoa izanen dela.

P.D. Post hau egin zenetik urte batzuk ondoren, ainbertze presa (uharka) bota zituzten.

2016ko daten arabera (posta egin zenetik 7 urtetara) Bidasoan izokina berreskuratzeko joera positiboa zen. Azken zazpi urteotan, 400 izokin gora mantendu dela dirudi. 90eko hamarkadatik hona 250zen. Beraz, badirudi aurreko hamarkadetakoa baino ale gehiago daudela urtean, azken urtean igo diren izokinen kopurua jaitsi den arren..

Post hau egiteko erabili den materiala:

Las cuatro estaciones del valle de Baztan. (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santamaria.

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999)

P.D 

Read Full Post »