Elizondoko Lehenengo Olentzeroa.

Argazkiak Olentzero errebistatik atraiak dira. Argazkilaria Mena.

1969ko abenduaren 24ko arratsean, hogeitahamar bat gazte, blusoi beltzez, baten bat euskal txaketakin, txapelaz, lepoan zapi kuadrokaria, oinetan zampiñak ta abarkaz janzita, eta lau argi-zuzi exkasekin, Elizondoko lehenego Olentzeroa atera zuten.

Olentzeroa ez zen izan Lesaka eta Iruñan ateratzen zuten pampin moduko Olentzero bat, baizik aragi eta hezurrezko benetako Olentzero bat. Elizondoko lehenego Olentzeroa Angel Lizasoain elizondarra izan zen.

Angeli (0lenzerori) , Elizondoko parrokiak utzitako erabilerarik ez zuten prozesioko laga baten gainean sorbaldan eramanda atera zuten. Beraiekin kalejiraren soñua patzen Maurizio Elizalde txistularia eta Felix Iriarte atabalaria joaten zieren eta taldea egiten zuen geldialdi bakoitzean, borobil bat egiñez Olenzeroaren kanta tipikoa abesten zuten.

Kantaren letra Pedro Jose Ansorena gipuzkuarra (Banco Hispano Americano zuzendaria zena) erakutsi zien eta ensalluen zuzendari gise ibili zen. Ansorenak funtsezko sustatzaileetako bat izan zen baino antolakuntzaren ardura Baztango Club Deportiboren kontura izan zen.

Elizondarrentzat desfilea sorpresa polit bat izan zen, nahiz eta..,.auntitzek ez zekiten ja prozesio moduan santu gisa paseatzen ari zuten personaiari buruz , “dirueskean” arras ongi portatu ziren.

Eskebiltzean bildutako sosa, Franzisko Egozkue Elizondoko apezaren bidez, herrian gehien beharra zutenenzat gabon sarie (aginaldo) moduen eman zizaien.

1973an, Baztan Ikastola bizpa hiru urte martxan zeramala, Olentzeroa antolatzen hasi zen, urte batzutan pampin moduan agertzen zen eta ia aspalditik gizaki forman etortzen zaigu. Hasieran bakarrik, eta gaur egun berriz Maridomingirenkin.

Mari Domingi  hitzak, lehen aldiz  Resurreccion Maria Azkuek XX. mendearen hasieran jasotako abesti batean agertzen zaigu. Gabon kanta bat da, Mari Domingi izeneko emakumea Belenera haurtxoa adoratzera etorri nahi duela, baina gona zahar horrekin ezinen duela Joan…kontatzen duena. 1970eko hamarkadan, Viejas canciones donostiarras liburuan agertu zen abestia, Olentzeroren abestiaren ondoan, bien artean harreman zuzenik izan gabe.

1990eko hamarkadan. Lasarte-Orian, Olentzerorentzako gutunak biltzeko pertsonaia bat sortu zuten (Xixuko izenekoa), ikastetxeetan ibiltzen zena haurren gutunak jasotzen, oporren haurreko egunetan. Donostiako Antiguan auzoan ere antzeko zerbait egin zitekeelakoan, personai berri bat asmatu beharrean, gabon kanta zahar horretako Mari Domingiz baliatu ziren.

Ondoren, Ikastolen Elkarteak, Antiguako irakasle eta guraso hauek sustatuta, ipuin-liburuxka kaleratu zuen, Olentzero eta Mari Domingi pertsonaiak lotzen zituena. Irudia, erdi aroko kapel ezaugarri horrekin, Edorta Murua marrazkilariak eman zion Mari Domingiri, eta ipuinaren testua Mitxel Muruak idatzi zuen.

Mari Domingi kalean bizi zen emakume pobre bat da eta jendeari laguntzen zion arren, irri egiten zioten. Orduan Olentzero beregana joan eta arropa berriak oparitzen dio eta ordutik Olentzerori lagunduko dio. Lagunduz gain, bere iragarlea da, haurrei bere etorreraren berri eman eta azken momentuko”enkarguak” jasotzen ditu.

Maridomingi, duela 19 urte (2001) hasi zen Baztan Ikastolan agertzen eta urtero-urtero hutsik egin gabe haurren galderak erantzun, ipuina kontatu eta gutunak jaso izan ditu. Baitere 2009tik Olentzerorekin batera 24an Elizondoko karriketan barne desfilatzen du, eta urte bat lenago Erratzun atra omen zen.

Porzierto! Maridomingi ez da Olentzeroren emaztea ezta neska-laguna ere!

Post hau egiteko erabili den materiala.

Olentzero cumple 45 salidas en Elizondo. Gabriel Imbuluqueta. Olentzero errebista. 2013

Eekermile aunitz Goizalde Urdanpilleta eta Vitoriano Imbuluzketari emandako informazioarengatik.

Argazkiak, Olentzero errebista. 2013, Argazkilaria foto Mena jabetza Imbuluzketa familia.

Read Full Post »

Menatarrak, 125 urte Baztan argazkiratzen.

Pasaden hastean eta datorren hontan, hauxe da Abuztuaren 11tik 26ra Iruritako Jauregia dorretxean ikusgai da Elizondoko Mena argazkidendako “Begirada… atzera begira” argazki bilduma. Jauregia dorretxea eta Dorrea elkartearen laguntzaz Baztango antzinako argazki zaharrak ikusteko aukera ba da.

Ezker eskuin, Felix Mena sortzailea, Victorio Mena eta Graciana irigoyen.

Menatarrak 1887tik dabiltzate argazkilaritza munduan, Baztango eskualdean erroturik daude ordutik eta Baztan ta baztandarrak argazkiratu dute belaunaldiz belaunaldi  (gaur eguneko Foto Menako Itziar eta Felix Mena Barberena laugarren belaunaldia dira). Jauregian (Jauregi Zuria izenez ere zautua) dagoen bilduma, XIX . mendearen amaierako eta XX. mendeko Baztango paisaia, arkitektura ta baztandarren bizitza ikusi, sumatu eta iaia dastatu daiteke.

Foto Mena lortu duen ondarea ikusgarria, zoragarria eta interes historiko haundikoa da, 125 urte hauetan argazkiak kristalezko plaketatik, pelikuletik eta gaur egun artxibo digital batetan pasatzea ikusi duen enpresa baztandar hau, ondare hori katalogatzea, digitalizatzea eta (garranzitsuena dena) erregistratzea lortu dute, fonoteka ikusgarria eta interesgarri bat sortuz.

1887an Felix Mena Martinek (1861-1935) zabaldu zuen negozioa, Burgos-en jaio arren bere lan guziak Nafarroan garatu zun, Iruñan lehenik (José Roldán Bidaburukin elkartua) eta ondoren Elizondon bere seme Javier eta Victorio lagunduta. Felix Menaren hasiera Emilio Pliego argazkilariaren (erretratista famatua garai haietan) estudiaoan “retokador” bezala izan zen. 1884an  Gazteluko enparantzako Iruña eraikiñaren goiko sorailuan eta astion aipatu dugun bezala, José Roldán argazkilariarekin elkartuta ezartzen da. Urte batzuk geroxago, Roldán eta Menaren arteko elkartea bereizten da, urte hoietan Menak bere lana (estudioko erretratoak nabarmentzekoa da) Iruñea eta Elizondo artean tartekatuko du. Ondarrian Elizondon ezarriko da eta herri honetan argazkilari ibiltari gisa lan bikaina eginen zun Nafarroako iparraldeko herria eta herritarrek argiztaratuz, eta beren zerbitzuak kontratatzea sahiatuz. Urte gogorrak eta ez errexak izanen ziren Baztanen zehar ibilitako lehenego horiek, azken finean “argazkilaritza” berriki xamarra zen eta eta Carlos Canovas bere “Apuntes para una historia de la fotografía en Navarra” (Príncipe de Viana, 1989) azaltzen dun bezala, argazkilaritza hirian sortu zen eta hiritarrentzat (burgesiarako), herrietatik edo landaeremutik arras urrun. Canovasek dio, hasiera batean argazkilaria hiritik kanpo, herrietara urbildutako lehenegoak inguru horretan arrotzak, arraroak, “eratsotzaileak” izanen zirela eta herri txiki hoietako bezero kopurua txikiagoa izanez gain bertze aratzo edo zailtasunak gehitu behar zizaizkiola; integrazioa, hainbat ohitura ezberdiñen egokitzea, hizkuntza. Baztango barride berrien bere maitasuna irabaztea eta konfiantza lortzea, partidu zaila izanen zen, baina… jakina da Felix Mena Martinek zailtasun horiek salbatu zula, zeren Elizondon ezarri zen, bizitza berri bat hasi omen zuen, bigarren aldiz ezkonduz (Mercedes
Sanciñena Ibero baztandarrarekin) eta seme bat izanez, Viktorio Mena Sanciñena.

Felix Mena 1935an Elizondo hil zen, urte hoietan atratako pilaka argazkiak utzi zitun, modisten tertulia bat,  prozesió baten bat, uholdeak egindako hondamendia, pelota partidukoak, gaur egun desagertuta dauden eraikinenak… urte horietan ez zen bakarrik aritu bere semeak laguntzen bai zuten. Javier Mena Zuasti (1890 –1971) bere aitaren ikaslea izan zen eta aita bezala Iruñean erretratuak eta Elizondon gai “kostunbristak” tartekatu zun.  Aunitzetan bere lana txapelketetan aurkeztu zun, arrakasta haundia izanez. 1971an Iruñan zendu zen eta bere ondorengoak gaur egun Iruñan dagoen Foto Mena kudeatzen dute.

Bere bertze semea, Victorio Mena Sanciñena, Elizondon ta Baztanen 1920tik hartu zion lekukoa. Victorio Mena Sanciñenak 1900an jaio zen eta txikitatik bere aitarekin baitere ibili zen. 1913an gaztetxo bat izanez aita lagunduta, uholdeak sortutako ondamendiak argazkiratu zun. Bere lana Baztanen zentratu zen eta baserritar eta baztandarren erretratu ugari osatzen dute lan gehiena baina baitere paisaiak ta ingurua argazkiratu zun, nabarmenduz bere teknika landua. Victorio 1941 hil zen eta honen alargunak, Graciana Irigoyen Dualdek, 1941etik 1955era segitu zun negozio familiarrarekin. Honen semeak, Felix Mena Irigoien, 1948an hasi zen lanean eta orain gutti arte ibili da kamara eskuan, gaur egun bere seme-alabak Itziar eta Felix buru daude 125 urteko enpresa hontan eta segitzen dute Baztan eta baztandarrak argazkiratzen.

Post hau iteko hurrengo materiala erabili da.

La Enciclopedia Emblemática, Artes Aplicadas III Historia Gráfica (XIX-XX). Dibujo – Fotografía – Animación – Ciberarte. Luis Mª Azpilicueta eta José María Domench. Etor-Ostoa.

“Apuntes para una historia de la fotografía en Navarra” . Carlos Canovas (Príncipe de Viana, 1989).

Gran Enciclopedia Navarra, www.enciclopedianavarra.

www.ttipi.net.

Fotos antiguas bloga.

Read Full Post »