Makiak ez zirenen erasoa

1944ko abuztuaren 19an Aliatuek alemanek okupatuta zuten Paris hiria askatu zutenetik, Francok eta bere Estatu Nagusiak Frantziatik eginiko inbasio aliaturen bat aurreikusten zuten.

Parisen sartu zen lehenengoko ibilgailu blindatua Gernika izena zuen, askatzailen artean Espainiako eta Euskal Herriko errepublikano erbesteratuek zeuden.

Jesus Monzón (Iruñea), PCEko gizon indartsua Frantzian eta Frantzia okupatuan errepublikano espainiarren erresistentzia zuzendu zuena, nazien aurkako erresistentziako gerrillarien arrakastaz fidaturik, Pirinioak zeharkatuz Espainia inbaditu zitekeela uste zuen.

Grafitia, Sallent de Llobregateko horma batean, makiak gogora ekarriz (Wikipedia).

Inbasioa prestatzeko, gerrillariak, Espainiako Gerra Zibileko eta Frantziako erresistentziako 13 000 beterano inguru, Foix eta Toulouseko erreklutamendu-guneetara joan ziren; horien artean, 4.000n – 7000 (según nork) boluntarioak aurkeztu ziren operazioan parte hartzeko. Operazioaren zuzendaria Vicente López Tovar koronela izan zen, Herri Armada Errepublikanoko eta Frantziako Erresistentziako beteranoa.

Espainiako Errekonkista Operazioan parte hartu behar zuten gizon gehienak errepublikar erbesteratuak ziren, frantziako maki taldetan ibilitakoak, eta Frantziako hegoaldeko departamenduetako zati handi baten okupazio alemaniarraren askapenaren protagonista nagusiak izan zirenak.

Gerrillari hauek nahiko ongi antolatutak zeuden, experientzia zeukaten eta aliatuak zerbait prestatu diete, azken hauek utzitako armekin armatuak daude (ez sobera). Iparraldeko Pau hiria biltzeko eta Espainian sartzeko aukeratu zuten

Estrategia Pirinioetako muga osoan zehar eraso batzuk egitea zen, eta Aran Haranean zehar eraso nagusi bat egitea, non behin-behinean gobernu bat ezarriko zen.

Aran haranaren inbasioa baino lehen, Urria 3ren gauen, bi talde handi sartzen dira Nafarroan: bat 300 gizonekin Erronkarin ( 522. Brigada) eta bertze bat 200 gizonekin Esterenzubin (54. Brigada). Makiak ere talde txikiagoetan sartzen dira, mendebalderantz joateko asmoz, gure eskualdera.

Baztanen, ondo prestatutako ejertzito frankista zain daukate. Baztango muga 1939 eta 1940 urteetan lan bataionetako errepublikar presoak ereikitako bunkerrak basbesten dute. Baita ere Otsondotik Beraraino errepidearen alboetan metrailadoreen habiak daude, hoietako baten bat bunker anti-tankea omen da.
Otsondoko bunkerrak “Organización Defensiva 6” izena dute Erratzukoak berriz OD7.

Victor Bikuña Agrupacio de Guerrilleros
de Euskadi
10.brigadako buruzagia

Baztanen; zapadoren 5. batailoia, Sizilia eta Amerika erregimentuetako ingeniarien unitateak eta Alfambra Dragoi Taldea, (ibilgailu blindatuekin). Gainera, Juan Villanueva errekete-kapitainaren agindupean zeuden 900 boluntario inguru sei destakamendutan banatzen ziren, eskualdean Ulzama-Basaburua, Donozteben-Bertizaran, eta Bortzirian zeuden.

Mugako goarnizioaren zatirik handiena errepublikar gudari ohiek osatzen zuten ( kartzeletatik eta preso batailoietatik igaro ondoren, garaitu zieten ejertzitoan zigorra onik betetzen zutenak) eta ordezko soldaduek,

Egoera zail hartan soldadutza egitea egokitu zitzaion gipuzkoar kinto batek gogoratzen du “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62” liburuan

–Baztango haranean nengoen, Ia gauero tiroketak izaten ziren, nerbio asko zegoelako. Azienda eta mugitzen zen guztia tirokatzen genuen.

Eta hala zen, urriko egun batean Mugairen zegoen guarnizioa, Reparazea eta Bertizko jauregiaren inguruan maki-talde bat ikusi zelako Bertizera joateko deituak izan ziren. Soldaduak Reparazeako zubian barrikada bat egin ondoren, Mugaireko zubitik (Zokozar) jauregiko lorategian sartu ziren, eta makiak ezkutatuta zeudela uste zutenez tiroka hasi ziren zuhaixken eta sasien atzean mugitzen zen guztiaren aurka; etsaiak akabatu ondoren ikustera joan zirenean, lau anka zituztela eta kurrinka egiten zotela konturatu ziren. Zerri talde hau hiltzen zuten biztartean jauregiko nagusia eta etxeko langileak sotoan ezkutatu zeuden.

Urriaren erdialdera, Makien 10., 27. eta 35. brigadek muga zeharkatu zuten Hendaia eta Donibane Garaziarteko sektoretik, baina armadaren eta guardia zibilaren oposizio gogorra aurkitu zuten, eta 35. brigada bi egunera erretiratu zen; 10. eta 27. brigadek, berriz, Saratik sartzea lortu zuten zortzi egun iraun ondoren eta baja aunitz jasanda eskualdetik sakabanatu ziren.

Hilaren 22an,  522ª Brigadako hamabi gerrillari atxilotuko dituzte Baztanen, 23an 10. brigadakoak Igantziko bentetan izandako borroketan, 5 gerrillari hilko dira. Gerrillari horietako bat kanalera erorita hil zen, bertze bat lur jota erori zen ibaian Minasko zubitik zeharkatzen saiatzean eta bertze 3 makiak Landanetxe baserrian hil ziren.

Egun batzuk lehenago, 18an, hiru maki harrapatu zituzten XIX. Amerikako soldaduek Velateko portuan. Hiru horiek 54 brigadakoak ziren, urriaren hasieran Esterenzubitik sartu zirenetakoak.

Azken erasoaldia 30ean izan zen, Bentartetik (Erroibar) 300 gerrillari Ultzamako haranera sartu zirenean, eta infanteriako tropek atzera bota zituztenean.

Nafarroan, borroka iparraldean izan zen, eta arras eguraldi txarrarekin garatu zen. Elurrak, lainoak, hotzak eta euriak makien mugimenduak mugatu zituzten, eta frankistek, herritarrek laguntzakin, ibietan, pasabideetan eta zubietan itxaroten zuten. Goseak, baliabide eta informazio ezak, biztanleriaren harrera hotzak eta etsaiaren nagusitasun numerikoak inbasioa gaitzetsi zuten. Hilabete batean, Armadak 17 hildako izan zituen, 3 Polizia Armatuak eta 3 Guardia Zibilak. Zaurituak askoz gehiago izan ziren, eta presoak bi gehiago.

Ez dira ezagutzen gerrillarien baja zehatzak, baina hildakoak 50 baino gehiago izan ziren, eta harrapatutakoak ehun baino gehiago.

Aizkolegiko jauregitxoa. Argazkia Pello San Millan

P.D.1

Amerika erregimentuetako ingeniarien mandoak Aizkolegiko jauregia daukate erresidentzia. Urte haietan, militarrak jauegian zirenean, Aizkolegi jauregiko sukaldea erre izan zen. Sutea sukaldetik atra eta jauregi ederraren zati bat erre zen, sute horren ondorioz jauregia za zen gehiago erabili (kompotzea garestia bai zen) eta pixkanaka pixkanak ondatuz joan da gaur egun daukan itxura arte.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Arango haranaren inbasioa”. wikipedia.eus

Octubre de 1944. ¿España invade a Francia?. El grancapitan.com forofa

FOTOTEKA

10. Brigada. “Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

“Maquis. La guerrilla vasca 1938-62”. Mikel Rodrigez. Txalaparta.

Read Full Post »

Oroimenean.

Maiatzak 16an, Irurita-Artesiaga errepideko 13. kilometroan, Pitzamar alderdian, errepide hori egitera behartu zituzten preso errepublikarrei, omenaldia egin zaie.  Omenaldi polita eta xumea  Memoriaren bideak eta Geronimo de Ustariz intitutoa taldeak antolatuta izan da eta Baztango udalaren eta Irurita herriaren laguntza izan dute. Omenaldiaz gain,  frankismoak errepresaliatu zituen preso antifaxistak gogoratuko duen eskultura inaguratu  zen.

Bidegabeko Bidea izena duen oroigarria, Mikel Iriarte Arizkundarrak  altzairuz (corten) egindako eskultura bat da eta presoak erabili behar zituzten tresnak irudikatzen dira. Eskultura, harri puske batzuen gainean dago eta harri kozkor hauek, presoek baldintza okerrenetan pikatu behar izan zituzten harriek irudikatzen dituzte ere.

Bidegabeko Bidea. Frankismoak errepresaliatu zituen preso antifaxistak gogoratuko duen eskultura. Argazkia Pello San Millan

Gaur egungo NA-1740 errepidea (Irurita-Artesiaga)  gerra zibilaren ondoren (1939-41) eraiki zen eta 1.756 preso zatar, gosetuek, gaizki jantzita eta tratatuak, haietako aunitz inolako epaiketarik eta defentsarik gabe kondenatuak eta lan egitera behartuak eraiki zuten. 

Bortxazko lanetara zigortutako presoak (edo esklabuak) 18. eta 159. Langileen Batailoietako eta 12. Langile Soldaduen Diziplina Batailoiko kondenatuak izan ziren eta hoietako lau omendu zizaien Pitzamarren: Justo Urkijo, Pako Barreña, Pedro Aranguena “Bixkai” eta Angel Galar.

Bertsolariak, ohorezko aurreskua, txistulariak, txalapartariak eta lore sorta eskeintzaren ondoren, Lesakan bizi den buru garbiko 90 urteko Justo Urkijo bizkaitarrak hitza hartu zuen eta omenaldi berantiarra ia iahil ostekoa! (póstumo) zela, baina, hala ere, bere esker ona adierazi nahi zuela aipatu zuen.

Pako Barreñak, hau bizkaikoa ere, umore onez kontatu zuen nolakoa izan zen bizitza urte hoietan eta nola jasatzen zuten zigorrak, nola errepiderako harriak mazetaz pikatu behar ziren, nola sorbaldan eramaten zuten harriz betetako zakuak alanbrez lotuta, nola goseagatik  elurraren artean hilda zegoen oilo bat jan zuten eta nola “sariz” bezala kartzelez kartzel Afrikan “batallon disciplinario” batean akitu zuen.

Pedro Arangüena “Bixkai“-ren alaba azaldu zuen bezala, aita bertan egon arren, pena zela zeren agian berandu samar egindako omenaldia zen, zeren orain gutti artio arras ongi zegon baina orain bertan zerbait apal zegon eta han gertatutakoaz apenas ulertuko zuen. Bixkai, goitizena dion bezala bizkaitarra da ere aske gelditu zenean Iruritan ezkondu eta Iruritan  bizitzen gelditu zen.

Angel  Galar ez zegoen, baina bai zeuden familiakoek bere aita ordezkatzen. Angel Erronkarikoa da.

Justo Urkijo, Bixkai, Pako Barreña. Argazkia Alicia del Castillo

Azkenik hitza  Ricardo Mula Katalandarra hartu zuen. Ricardo 1933 Elizondoko Fortenea etxean jaio zen eta bere aita, Franciso Mula Oronozko Diputazioko “celador de caminos zen. Faxistak altxatu ziren egun bazutara, Iruñatik iritsitako falangista talde batak Franzisko preso hartu eta Iruñera eraman zuten. Bidean, Lanz-eko bidegurutzeko arekan fusilatuta erail egin zuten. Gaur egun bidegurutzeko bazter batean bere omenezko oroigarri xume bat dago.

Baztanen errepide hau egin zuten preso batallonez gain, Baztan barna 3.486preso geihago zeuden bertze errepide eta instalazio militar eraikitzen. Erratzuko kuartelak edo kanpalekuak, Izpegiko bidea, Amaiurkko Punpulusta mendiko gotorlekuak…I

Iparraldearekin Baztango mugan zehar altxatutako , bunker eta gotorlekuen sarea, Mendebaldeko Pirineotako defentsa planaren barruan sartuta zegoen. Frankok beldurra edo susmoa zeukan II. gerrate mundiala akitzerakoan Frantziatik eta aliatuk lagunduta espaniar errepublikatzaleak sartu eta inbadituko ziotela!

P.D 1 Pedro Aranguena Mirandona “Bixkai” 2010ko urriarem 4an Iruritan zendu zen.

P.D 2 Justo Urkijo Bizkarguenaga “Lesakarra” 2013ko Urriaren 28an Leskan zendu zen. 2011an 96 urte zitella bere herriko bestetako txupinazoa eta lesakarren omenaldia jaso zuen.

P.D 3 Pako Barreña Elizegi Durangotarra 2010ko Irailaren 6an zendu zen.

Agur eta ohore askatasunaren aldeko miliziano eta eusko gudariak.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala:

Recuperación de la Memoria Histórica en Irurita. Alicia Del Castillo. Diario Vasco, 2009.

Una escultura recordará en Irurita a los prisioneros de Franco. Ahaztuak1936-1977 bloga. 2009

Homenaje a prisioneros antifascistas. Unidad Civica Navarra por la Republica bloga. 2009

Read Full Post »