1797ko Maiatzaren 30an, egun batzuk bilatzen eta parajia miatu ondoren, azkenian Erratzu aldean, Bidarraiko mugatik oso hurbil, hain zuzen Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita eta altxatue Aralarko San Migeleko irudia aurkitu eta berreskuratua izan zen.
1912an Aita Donostiak Erratzun, gertakizun hau kontatzen dituen bertso batzuk Andrés Jaimerenaren ahotsatik entzun eta “San Miguelen kantua izenarekin” idazita utzi zituen.
(1) San Migelen kantua kantatzera nua,
Aditu nai duenik nior balín bada.
Berri txarrak dabiltze munduan barrena,
Notizioso geienak izanen al gara Aingerua lapurrak eremana dela.
(2). San Migela yuan eta ladronaren biotza (itzak?)
– Atariok edekitzen etziaudek errezak,
Burniak kituk eta ez agiz beratzak.
Batek ez erran biar:-langai or¡ utzak
Bertan ez gaitxan artu geren eriotzak.
…
(8)- Frantzian mugako paraje batian,
San Migel opa tugu arrian ertian,
Arrepatu dugunian konsola gaitzian
…
Lapurketaren istorioa 1797ko udaberrian hasten omen da, hain justu, Maiatzako 11an gazte talde batek Aralarko monastegian sartu eta bertze gauzen artian San Migeleko Irudia lapurtu dutenean. Lapur taldea, iparraldeko 9 lagunez osatuta zegoen eta taldea Bidarraien juntatu zen. Lapurren buruzagie Pedro Arlepo Bidarraitarra zen, Bidarraikoa Juan “lapurtxiki” zen, berriz Domingo Abanz Ezpeletakua zen, Pedro Gameto Makeakoa, Juanes eta Martin Etxeberria anaiak Luhusukoak , baita ere Luhusutarra zen Sebastian Noblea (honek Luhusuko alakatearen sema zen), han ere Pedro Andikol Luzaidetarra morroi gise bizi zen, eta azkenik Pedro Dibar gaztearekin taldea osatzen zuten.
Egun hartan behenaparrak Pedro Dorregarairen (zonalde artako jauntxoa) ikazkiñak zirela eta gaua pasatzeko aterpea behar zutela aizakiarekin, monastegian babestu ziren. Ilunabar aldera indarrik ezarri gabe monastegia bere eskuetan dago, Arlepo eta Andikol sakristaua haiekin jaistera behartzen diote. Biztartean bertziak dena lapurtzeko denbora dute; monjen arropa, janaria, bitxiak… eta baita ere Santutegiko gauz preziatuenak, haien artean San Migeleko irudia.
Lapurtutakoa berehala saltzeko intenzioarekin, gau hortan bertan lapurtu bezain laster bidea artzen dute Bidarraierantz. Baztanen sartuko dira, Belaten Berderizgo lepoa Luzaideko bidea artuz. Goizean monastegiko fraideak lapurketako berrie emanen dute eta segidan garai hartako autoritateak lapurren gibeletik atrako dire.
Lapurrak Almandoz pastu bezain pronto, altxorra banatzeko parada egiten dute. Batzuk ez daude konforme nola izan behar den banaketa eta haien artean liskarrak sortzen dira, ondarrian Etxeberri anaietako bat hilko dute eta bi taldetan banatzen dira. Elizondoko justizia, talde hoietako bat arrapatzea lortuko dute ,hain just Andikol, Abanz, Dibar, Noblea eta Gameto harrapatuko dituzte. Baina hauei ez diete ja aurkituko, ez bitxirik ezta irudirik! Lapurtutako guzie Arleporen eskuetan daude.
Noblea autoritatekin kolaboratu zun, bere aitak Luhusuko alkatea izanik gaitasuna izanen zun Arlepo aurkitzea edo harrapatzea eta horrela izan zen. Gun batzutara Arlepo behenafarreko lurretan harrapatuko dute baino San Miguela ez diote aurkituko. Lapurtutako gauz batzuk saldu ondoren San Migel irudia bidean ezkutatu dula errenen du. Bidarrai inguruan eta gero Urritzaten bilatu ondoren Maiatzako 30an Urbakuran eta Xumusuko borda tartian, ostoz eta harriz estalita Aralarko San Migeleko irudia aurkituko dute.
Noblea autoritateekin kolaboratzeagatik aske utzi zuten. Dimar, 17 urte baino guttiago zuelakoz 10 urtez preso Melillan zigortu zioten, baino trafalgarreko bataillan zela ta Kadizera ihes egitea lortu zuen.
Elizondoko justiziak harrapatutako bertze hiruak; Andikol, Abanz eta Gameto urkamendian (horca) hiltzea kondenatuak izan ziren. 1800eko maiatzaren 29 urkatuak izan ziren eta garai haleta ohiko zen bezala bere eskuak moztu zituzten eta denbora batez jende guztia ikusteko eta jakiteko zer gertatzen zizaien lapurrei, Aralarreko santutegian dilindan egon siren.
Baztan alde hontan bertze lapur famatuak izan dira ere, adibidez; Juan Iturbide izenekoa eta “ Baztango kituen kondea ” goitizena zeukana. XVI. meneren bukaeran ibilitako lapurra Ustaritzekoa izan arren, zonalde hau zeukan lantoki nagusia. Azkenian Sunbillatarrek harrapatu zioten eta 1597an Iruñaran epaitzera eraman zuten. Epaiketako paperetan bere hitzak idatzita gelditu ziren eta gaur egun irakurtzen ahal da :
“Vay guc euce verce, nic badut Vaztaneh...”
Baita ere, Arturo Canpionek “Don Garcia Almoravid” liburuan Nafar osoako lapur eta bandoleroen zerrenda bat aipatzen du, eta zerrenda hortan Juan Ferrandiz baztandarra agertzen da. Canpionek baztandarra halaxe deskribitzen dio
“… Naiz gaztea eta monja aurpegia izan arren bere balentria hauen guztia baino haundiago da eta ez baldin bada galtzen askoz hitz egingo da beraz…”
Sarrera hau egiteko erabili den materiala:
Cancionero Vasco. Aita Donostia. III. bolumena. Eusko Ikaskuntza.
“Bandoleros vascos” . David Zapiriain Karrika. Ttarttalo
Quién es quién en la historia del país de los vascos. Iñaki Egaña Sevilla. Txalaparta. 2005.
El criado o morroi: visión etnográfica-histórica. Juan Garmendia Larrañaga. Eusko Ikaskuntza.
baztango haizegoa 