Baztanen badire bazter ederrak, paraje politak ta toki kuttunak, batzuk magikoak ipuin ta kondariaz beteta; Xorroxin eta lamiak, infernuko erreka eta diablua, jentila ta harrikulunka bezalakoak. Bertze batzuk berriz, historioak eta garai bateko gertakizunak kontatzen digute, eta azken hauen artean Beartzungo kuartel zaharra izan daiteke, edo obe errana eraikin zaharraren ondareak izaten ahal dira! ikusgarria bai da (bederen nerentzat) han menditartean, lañoetatik atratzen, eraikin “fantasma” bat bezala ikustean..
Beartzungo kuartela, izena dion bezala Elizondo eta Elbeteko mendi-auzo hontan dago, hain zuzen Burgaren magalean, Mutilaskoneko bide ertzean eta Gazteluko Bordaren inguruan. Beartzun Elizondoko auzo urrunena eta bakartuena da, baitere jende gehiena ez jakin arren zati bat, kuartela eta zenbait bordalde barne Elbetekoak dira. Beartzun auzoa mendiz inguratuta dago: Burga (810 m) eta Oiza (710 m) iparraldetik; Argañetak (1003 m), Urruskak (990 m), Zarkindegik (860 m), Eihartzeko gainak (870 m) eta Hargibelek (990 m) hego-ekialdetik, eta Kola (830 m) mendiguneak hego-mendebaldetik. Mendi horien guztien erdian, auzoari eta inguruari izena ematen dion errekak zeharkatzen du: Beartzungo errekak! eta bere albotan, Beartzun auzoko baserriak daude barreiatuta. Beartzun mugaldea da, muga “fiktizio” baten bertze aldea da. Bi estatuen (Espainia eta Frantzia) artean ezarritako muga administratiboaren alde bat, bertzia Baigorriko ibarra da, Banka, Aldude, Urepel…
Espainia eta Frantzia arteko muga administratiboa baztandar haunitzi onura ekomomikoa ekarri zien. Baztandarrek, “alde huntan” behar ziren produktuak (ekaiak) “bertze aldetik” ekartzen zituzten, ekai horiek ezkutuan mugatik pasarazten zituzten hegoaldean saltzeko. Beartzun Nafarroa eta Nafarroa Behereko mugatik gertu dagoenez, “gau lanaren” eremua bihurtu zen, ( kontrabandua Baztanen gau-lana izenarekin zautzen zen, muga zeharkatze gehienak gauetan izaten bai ziren) . 40ko hamarkadan kontrabandoaren puntu gorene izan zen bailaran, eta hurrengo hiru hamarkadetan ere kontrabando ugari egon zen. Elizondora iristen ziren “pakete” gehienak Beartzundik pasatzen ziren nahiz eta bertze batzuk Sara-Orabidea-Bagordi bidea zeukaten. Beartzungo muga babesteko eta mugalarien lana eteteko, kuartel bat jarri zuten, Beartzungo kuartela!!
Argazkia Pello San Millan.
Kuartela bai karabineroen edo Guardia Zibilen kauartela bezala zautzen da, gauza da bai karabineroak eta bai guardia zibilak ibili zirela bazter hoietan. Karabineroak 1829an sortutako gorputz armatua zen, bere ardura kostaldea eta mugak zaintzea eta iruzurra eta kontrabandoaren errepresioa zuen. Karabineroak ejerzitoaren organigramaren barruan zeuden eta 1913ko udal idatzietan agertzen den bezala Udalak garai haietako Defentsa Ministerioari Beartzungo lurrak utzi eginen dizkio (ez erabiltzekotan, lurrak bueltatzeko klausularekin) eta handik haintzin karabineroak bere postua izanen dute. Gorputz armatu honek, gerra zibilan errepublikako gobernuari leiala izanen da eta horren ondorioz gerra amaituta desagertuko da zeren 1940an Guardi zibilan barne integratuko dute. Postgerrako lehenengo urte hoietan mugen babesa guardia zibilen esku egonen da eta hauen antolakuntza Nafarroan, lau konpainiazkoa izanen da eta Iruñan, Auriz, Ezkarozen eta Elizondon kokatuko dira. Kompainia bakoitza hainbat postu eta destakamentutan banatuko dira, Endarlatzan hasita eta Luzaideko Gañekoletan bukatuz 20 guardia zibilen postu ezarriko dira, Baztanen hain justu; Aritzakunen (4), Errazun (9), Arizkunen (5), Beartunen (13) eta Urkiagan (12) . ( giltzatarteko zenbakiak, guardia zibil kopurua adierazten du, datak 1958koak dira eta “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburutik atraiak daude, 263 h). 1943an Ministroen kontseiluak estatuaren hainbat eraikinak berritzeko, hobetzeko, haunditzeko eta egokitzeko baimena emanen du eta hoien artean Beartzungo kuartela egonen da. Kuartela egokituko da, 80 hamarkadan zeukan itxura hartuz eta hamabortz guardia inguru, kaboa, sargentua eta lotinanta barne, batzuk familia ta guztikin! edukitzeko gaitasun izanen du eraikin “berria”.
Argazkia Pello San Millan.
Kontrabandua borrokatzeko eta mugalariak arrapatzeko zeuden hemengo guardiak zibilak eta horretarako 72 orduko jardunaldietan lan egiten zuten. Bikoteka kuarteletik atra eta ingurko bide, zoko eta antzekoak zelaztatzen zuten, hiru egun hoietarako (atseden hartzeko, bazkaltzeko…) bi postu zeukaten guardia zibilak, bat Urruxka inguruan Berdaizen ta bertzia Harrikulunka aldera. Pedro Mari Esartek bere “El contrabando en Baztan, contado por sus protagonistas” liburan kontatzen dun beala ( 144 h) Beartzundik bi zamalarien (paketeroen) ruta baziren, Aldudestik atratzen zena, kuartel gañetik pasatuz, Belaun, Ogueta eta Galartzako estalpean akitzen zena. Bertzia Urepelen edo Bankan hasiera, Bustenea, Urruxkako kaxkoa , Basabar eta Gusmeta zuen ibilbidea. Normalki guardia zibil bikotea Iratze meta baten atzian ezkutatu itxarotzen zuten eta paketeroak ikusterakoa “altoa” emanez eta batzutan tiroak airera botaz ere, atratzen ziren. Erran behar guardia zibilen bizitza gogorra zela eta soldata gutxikoa, gehienak “bustita” zeuden eta arazo gehienak guardia zibil berriak sortzen ahal zuten, ez bai zekiten ezta kontrabandistak ezta ere guardial zibil zaharrak, nola “hartuko” zuten kontrabaduaren afera…baiña gehienetan deus erran gabe segidan konturatzen ziren ze funzionamendua batzen eta bere “partea” eskatzen akitzen zuten.
Guardia zibilen eta barriden arteko erlazioa erraten ahal da hona izan zela edo bederen normala, Beartzundar neska batzuk guardia zibil batzuekin ezkondu ziren, Beartzungo eskolako haurrak orakundeko boletuak kuartelara saltzera joaten ziren, baitere auzotarrak kuartelera gerturatzen ziren telefonoz deitzera, hangoa baitzen inguru hartan bazegon telefono bakarra eta urte haunitz, Beartzundarren igande arratsaldeko topagunea edo bilgunea izan zen ere eta hitz hauek erranda “ikusiko gara kuarteleko soruan” igande arratsalderako gelditzen ziren. Baina egun beltzak ere pastu ziren kuartelaren inguruan, normala zen paketero bat harrapatzean kuartelean sartzea eta ” andanada de hostia” batzuk eramanda atratzia, baina gertakizun txarrena edo tristena, 1924ko gau ilun batean gertatutakoa izanen da.
Urte hortan gertatutakoa, Jose Antonio Perales Diazen “Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental” liburan, Urruxkako Joxepi Mihuraren ama kontatzen du, nola Arizkungo gazte batek utsik joaten zela ( iparraldera paketeak hartzera) eta ustezko motiborik gabe tiro bat bota eta hil zuten. Aipatzen du sarjentuak “no tiene perdón ni de Dios ni de los hombres” erran zula eta arizkundar mutikoak izenik gabe lurperatua izan zela. Iñork ez zuten zigortu hilketa horrengatik eta ezta ere ez zuten utzi familiari gaztearen gorpuari hurbiltzea.
Liburu berberan, Joxepi berberak aipatzen du, 80.hamarkada bukaeran kontabandua bukatuta (bederen kontrabandu herrikoia) dagoenez 1984an Guardia zibilak Kuartela uzten dute eta utsik gelditzen da. Hasiera batean kriston planak badire eraikin zahar hortarako eta mugimenduak izanen dira eraikina hotela edo pisu erresidenzial, apartamentu eta halako zerbaitean bihurtzeko baña ladrilluaren boomaren garaian, lurra eta eraikuntza negozioa zela, gauz arraroak eta beltzak atera ziren. 2004an Espainiako Defentsa MInisterioak bereak ez ziren kuartel zaharraren lurrak saldu omen zituen partikular bati, eta honek Serkoa SL merkataritza enpresari saldu zizkion ta enpresa honen nahia eraikin horretan astion aipatutako konplejua itea zen baña ezinezkoa zen itea, zeren saldutako hektare gehienak komunalak omen ziren. Horren harira, Udalak lur horiek itzultzeko tramiteak hasi zitun eta apartamentuak egiteko ideia gelditu zen, baian berriki ezagutu da erreklamazio data pastu omen dela eta Baztango Udalak lur horiek betirako galdu ditula. Elizondo-Elbeteko Beartzun auzoan, dagoen kuartel zaharra erortzekotan dago orain, teilatu gabe, berroz, sasiz eta sastrakaz beteta eta gure istoriaren fantasma gise bezala…agertzen zaigu lañotartean!!!
Post hau iteko urrengo liburuak eta webguneak erabili dira.
“El contrabando en Baztan contado por sus protagonistas”. Pedro Mari Esarte Munian. (Pamiela 2011 ).
“Fronteras y contrabando en el Pirineo Occidental“. Jose Antonio Perales Diaz (Nafarroko Gobernua 2004).
Ttipi TTapako “beartzungo-kuartel-zaharraren-lurrekin-gorabeherak? “artikuloa.
Berriako Iker Friasen “Beartzun: duela ehun urteko xarma” artikuloa. (2007)
Gaur egungo Beartzungo kuartelaren argazki gehiago ikusteko “Baztan argazkitan” argazki blogako post hontan http://baztanargazkitan.wordpress.com/2011/09/11/beartzungo-kuartel-zaharra/ ikus daiteke.
baztango haizegoa 