Menchu Gal, paisaiaren margolaria, bereziki Baztanena

Mentxu Gal Orendain, 1919ko urtarrilaren 7an Irunen jaiotako margolaria izan zen zen.

Txikitatik maite izan zuen pintatzea eta txikitatik ere harreman estua izan zuen Baztanekin, non denboraldi luzeak eman zituen, batez ere udan. eta gaztetan Gaspar Montes Iturrioz izan zuen irakasle. 

Gaztetan Gaspar Montes Iturrioz (Iruindar margolaria) izan zuen irakasle. Madrilgo San Fernando Arte Ederretako eskolan egin zituen margolaritza ikasketak. 1933. urtean Parisera joan zen ikasketak sakontzera. Fernand Legerrez gain Amedee Ozenfant pintore kubista izan zuen han maisu, eta Matisse pintorearen lanek eta fauvismoak (margolaritza modernoko mugimendua) liluratu zuten.

Paristik itzuli zenean Aurelio Artetarekin jarraitu zituen ikasketak. Gero Madrilen margolari tailer batean ikasten aritu ondoren Institut de France-k emandako beka batekin Parisa itzuli zen berriro.

Pintura figuratibista landu zuen, baina garaikidea, garaiko pinturaren ezagutza sakonean oinarritutakoa. Bere pinturaren gaiak erretratuak, bodegoiak eta paisaiak izan ziren, bereziki Baztan-Bidasoakoak.

“Paisaje de Arrayoz” izeneko lanarekin 1959an Espainiako Pintura Sari Nazionala jaso zuen lehen emakumea izan zen, lehenago ere (1932) – Gipuzkoako Artista Berrien Lehiaketaren irabazlea izan zen. Saritutako margolana bere amabitxia (madrina) izan zenaren erretratua da, Ana Mª Marín margolari baztandarraren amatxia. Familia horrekin harreman estua izan zuen eta bere Elizondoko etxean denboraldi luzeak ematen zituen, batez ere udan. Adiskidetasun hura bere margotan ere islatu zen: amatxi, ama eta Ana Mª Marín bera erretratatu zituen.

Paisaje de Arraioz. Argazkia, zubiaurcarreno.com.

Bere bertze koadro aunitz Baztango paisaiak dira, Baztan bailara osatzen duten herriak margotu zituen baina Elizondo, Arraioz, Elbete, Azpilkueta, Bozate, Erratzu ziren Baztanen pintatzeko tokirik gustukoenak. Baztanen landu zituen lagunei esker, Elizondoko abesbatzarekin joan zen Llangollenera, eta oholtza gainean abesten zuten biztartean, berak oihal batean islatu zituen.

Lekarozko ikastetxean Aita Donostiaren erretratua egin zuen. Pio Baroja ere margotu zuen Itzean, Barojatarren Etxean, Beran. Baztandarren Biltzarrak antolatutako kultur aste batean epaimahaikide ere izan zen.

1979an, Baztandarren Biltzarrak erakusketa kolektibo bat antolatu zuen udaletxeko etxabean. Antolatzaileak Jorge Oteizarengana joan ziren bere lanen baten batekin parte hartzeko eskatuz. Oteizaren erantzuna argia izan zen, eta ez bazuten lortzen berak eman zizkien artisten izenak erakusketarako, ez zuen parte hartuko. Hiru egun izan zuten antolatzeko, eta lortu…lortu zuten».

1979ko erakusketa Elizondoko Udaletxean. Argazkia, Diario Vasco web gunetgik hatuta.

Gaur gezurra dirudi erakusketa hori osatzen duten izenak ikusita: Jose Ramon Anda, Nestor Basterretxea, Xabier Santxotena eskultoreak eta Juan Jose Akerreta, Isabel Baquedano, Ismael Fidalgo, Agustin Ibarrola, Ortega, Pedro Oses, Mariano Royo, Pedro Salaberria, Jose Maria Apezetxea, Jesus Montes, Ana Mª Marin margolariak eta doike, Menchu Gal berberak.

Mentxuk 2008ko martxoaren 12an Irunen zendu zen.

laburbilduz (Pello Fernández Oyareguik blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkinak blogeko artikulu honi buruz facebooken utzitako iruzkina)

Menchu Gal, artista handia izan zen estatu mailan eta Baztango margoaren berritzailea, Madrilgo eskolan barnean aritu zen, Vallecasko eskola eta Benjamin Palenciaren eragina jasoz. 1940.ko hamarkadaren ondarrean Baztanerat hurbildu zen eta horrela jarraitu zuen bere bitzitza osoan, Baztan margotzen, 50 tik margolan gora margotuz… Arraiozko margoa saritua 1959ean ez da artikulu honetan agertzen dena, margo hori, gaur egun dago Moncloan ministro kontseiluko horma batetik zintzilikaturik, horrexegatik telebistan aunitzetan ateratzen da. 

Menchu Galen pintura fauvista da, kolore biziko leherketa da, eta bere pintzelkada arras gestuala, lerro makurraren bidez, ” karakoleo” deritzona…, Ana Mari Marinengan eragin handia izan zuen. 

Menchu Gal, Baztango margolari berritzailea izan zen, eta Fidalgo, Apezetxea eta Ana Mari Marinekin, bide berri bat zabaldu zuen.

.

Menchu Gal, la pintora del paisaje, «en especial de mi querido Baztan». Alicia del Castillo. diario Vasco. 2008.

Menchu Gal y el Bidasoa. zubiaurcarreno.com. Fco Javier Zubiaur Carreño. 2011.

Wikipedia. wikipedia.org, Mentxu Gal.

FOTOTEKA

Menchu Gal. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Menchu Gal eta Ana Mari Marin Erratzun. Argazkia zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Baztan. zubiaurcarreno.com-etik hartuta

Read Full Post »

Tukutukuen biltzarra.

Baztandarren Biltzarra  1964. urteaz gero (1997an, 2020an eta 2021an ezik) urte Elizondon Baztango 15 herrien arteko senidetasun jaialdi  da. Baztango bailarako festarik bereizgarriena da. Goizeko orgen desfilearekin baztandarrek bailararen iragan eta egungo egoerak islatzen dituzte, karroza ikusgarriek Baztango hamabortz herrietako eguneroko bizitza tradizionaleko eszenak irudikatzen dituzte. 

Jai honi, Zugarramurdiko lagun batek, baztandarren arrotasun eguna” (dia del orgullo baztanes) deitzen dio eta jakiña da  Malerrekan, baten batek “tukutukuen biltzarra” ere, deitzen diola.

 

2009ko Baztandar Biltzarra jaiako kartela. Egilea Begoña Durruti

Tuku tuku edo ttuku ttuku, aspalditik baztandarrei adirazteko erabiltzen den hitza edo goitizina da (gehien bat Malaerrekan) eta hala dio Euskalzaindiako  hiztegia hitz horren  3. adierazpenan;

                     Baztango biztanleen ezizen gisa. Baztandarrak tukutuku, L.” Baztandarrei aplikatzen dieten ezizena, erreserbatuak eta mesfidatiak direla adierazteko “.

Eta Hiztegiko  lehenego adierazpena, peto peto ematen du gure izaerarekin;

                 Onomatopeia, “isilik ibiltzea edo ihes egitea adierazteko, zaratarik egin gabe, arreta erakarri gabe; eta gauzak oharkabean egitea.”

Ulertzen dudana “Baztandar tuku-tuku”ertean hiztegiko 2. adierazpenagatik dela da eta Ibarretik kanpo erdeinuzko moduan erabiltzen bada ere, egia errabn baztandarrei ez zaie enbarazu egiten eta goitizenaren erranahia honela ulertzen da: isilpekoak, zuhurrak, nobleak; serioak eta erreserbatuak… eta Tuku-Tuku izaera horrek harrotasunez betetzen ditu.

Nahiz eta erranairu batzutan “Baztandarra tuku-tuku, gasna erre yale, sura jan ta batre gabe” bezalakoan, ergel, tentel, lelo, txepel, inozo, tonto intxura gelditu zeren dion bezala gasna zotz baten muturrean jarri ta su gaiñean erretzen ari denean, aunitzetan sutara erori, ta baztandarra gabe gelditzen da!.

Bertze kasuetan, batek bertze batengana, nondik ziria sartu dabillenaz erte da “Baztandar tuku-tuku. Koikuan milia marra-kuku”

Ta mila marra-kuku (Baztango talo mota)koikuan izanez, Baztango herri guztiendako bere iseka kanta ezin falta!

ERRANAIRUAK eta ISEKA KANTAK

Herriz herriz basaburutik hasita  baztangoizaraino herri guztiak badauka bere iseka kanta

–Almandoz galtza motz – Almanandoz kiz koz, berroetarrak galtza motz, aniztarrak buru motz, zigarrak muturre zorrotz.

–Berroeta han badire hainbertze iratze meta.

–Aniz, hameka etxe,hameka labe ta hogeitabi zetabe, bat bertze behartu gabe – Aniz inbusteri haundiz.

–Irurita jo zazu txiribita , edo erdaratuta “toka la txiribita“- Irurita neska polita.

–Oronoz galtza motz, Arraioz leku oz, Lekaroz hor ere otz, Oieregi zerri begi , Narbarte  hemendik aparte…

–Gartzain hor badago hainbertzearzain – Gartzain zapela bete gaztain.

–Elizondo xinguli mango, arto gitti jango, ogiaren papurra, Elizondo zangamakurra – Elizondo zangili mango, arto gutti yan do.

–Elbete kukute apo bat yan dute – Elbete kukute zerri bat hil dute katilu bai ezin izanez xerri aspilean yan dute

–Arizkun Dominus obiskun (jauna zuekin erran nahi du) – Haundienak dira arizkundarrak, hori segitu nahiak erratzutarrak, xito salto salto Ziga burutarrak, galtzapurdi lazo arraioztarrak.

–Bozate deabru guztiak hor zate – Bozate kukute zerri bat hil dute katilu txar bat ezin izanez zerri aspilean (zerriak bazkatzeko tokia) yan dute

–Erratzu mile petatzu- Erratzu hamar mile petatzu.

–Azpilkueta, jo eta bota.

–Amaiur haurrek xatar ezin bihur – Maia Baztango zerritaia.

Baita ere badago Baztango neskei buruz abestitxoak

–Neska ederrak dira aniztarrak, dantzari ederrak arraioztarrak, beltxaran graziosoak zigatarrak, makilkari haundiak gartzaindarrak, arrikari haundiak iruritarrak eta gona luze denbil, elizondarrak

eta akitzeko kanpotarrentzat ere badago

–Española yan ta hotza, frantsa yan ta bero nahiz ta deus ez den gero.

Sarrera hau egiteko erabili den materiala;

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999).

www.euskaltzaindia.eus

Nafarroako Esaera Zaharrak. mediateka.eus

Read Full Post »