Baztan ibaia (Bidasoa).

Abenduaren erdialdera, Erribera aldean bizi den Dolores Redondo Meira idazlea,  TVEko “pagina 2” literatura saioa grabatzen, Elizondon ibili zen. Jatorriz Donostiarra den Dolores Redondok, “Baztan” izeneko trilogia idazten ari da, triolojiaren lehenego liburua “Zaindari ikusezin” (El  guardián invisible) izenburua dauka eta 2013ko urtarrilaren 15an argiteratuko da (10 hizkuntzetan argitaratuko da, eskuara barne)  .

Zaindari ikusezin, Baztán ibaiaren ertzean gaiztoki  jarrita agertzen den nerabe baten gorputz biluziaren aurkikundearekin  hasten da. Gorpua aurkitu ta hogeita lau ordutara,  hilabete bat lehenago, bertze neska baten hilketarekin erlazionatzen da.  Amaia Salazar Foru-Poliziaren hilketa-ikuskatzailea (inspektorea)  izendatuko dute hilketa ikertzeko eta jaio eta beti ihes egin nahi izan duen tokira (Baztanera)  bueltatu beharko da. Hiltzailea Baztan ibaiaren bazterrak atsedenik eman gabe gorputzetz ereintuko du eta Amaiak  saiatuko da  hilketak eta euskal mitologia erlazionatzen duen hiltzaile  erritual, psico-sexuala arrapatzen. Bere kideren batzukin jelosia profesionalagatik borrokatzen duen biztartean,  bere iraganean ahizpekin ez ezatzitako gatazkak eta haurtzaroa markatu zion sekreto ilunak, mamu bat betzala torturatuz etorriko zaio!!

Dolores Redondo Meira idazlea eta gibelian Baztan ibaia. Argazkia idazlearen facebook-eko horrialde odizialatik hartuta dago.

Sipnosisa irakurrita, erten ahal da, eleberri beltz honetan garrantzi haundia dula gure Baztan ibaia, eta hori aprobetxatuz  eta ibaiko datu batzuk aipatuz! post honeko protagonista bakarra, Baztan-Bidasoa ibaia izanen da.

Baztandar txoubinismoaren ezaugarri argi bat, ibaiaren izenarekin kusten ahal da, Baztan ibaia Bidasoa ibaia da, baina Baztan udalerria zeharkatzen duen  biztartean (Oronoz-Mugaireraino) bailararen izena arro eramaten du, lehenego 14km-etan Baztan da  eta gainerako 52 km-tan, berriz, Bidasoa. Osora 66 km luzera dauka eta ondarreko hamarrak, Nafarroatik kanpo, handik aurrera, euskalherriko iparralde ta hegoaldeko muga markatzen du eta Bizkaiko golkoan (Kantauri itsasoa), Irun, Hondarribia eta Hendaia artean itsasoratzen da  (Nafarroa, Gipuzkoa eta Lapurdi zeharkatzen dituen ibaia da) .

Baztan Ibaia Erratzun inguruan sortzen da, hemen elkartzen baitira Astate tontorran (710)  jaiotako Izpegui eta Iztauz-eko errekak eta Auza mendiaren ekialdean sortutako Iñarbegi erreka ere bai. Azken honetan dago bere iturburu ezagunena; Xorroxin ur-jauzia. Ibaiak  105 erreka iraunkor ditu; guztien artean, ia 500 kilometro egiten dute. Bidasoaren ibaiadar nagusia Ezkurra da (Donozteben elkartzen da) eta Baztanen Marin eta Artesiaga errekak nabarmenenak izanen dira eta hain justu azken honen (Artesiaga) bokala (erreka-ahoa) Batasunaren Intereseko Lekua (BIL) bezala katalogatua dago (“Lugar de Importancia Comunitaria” LIC). Tartete hunen ureko habita garrantzi handikoa da, bere uretan aurkitzen ahal bai da Burtaina (Cottus gobio), muturluze pirinearra (Galemys pyrenaicus) eta ur-ipurtats (“bisoi europarra” Mustela lutreola), baita ere nabarmentzekoa da, gaur egun  galzorian dagoen espezie bat izan arren, ibai-karramarro  populazioa badela.

muturluze pirinearra (Galemys pyrenaicus) . David Perez 2009
Wikipeditik hartue, creative-comons lizentzia.

Burtaina.(Cottus gobio) .Hans Hillewaert 2009. Wikipeditik hartue, creative-comons lizentzia.

Artesiagako BIL-aparte Baztan-Bidasoa ibaian zehar, bertze hiru Naturgune bereziak baire ( Batasunaren Intereseko Lekuak BIL)  eta laurak zuzenean daude lotuta ibai-esparruekin: Bertizko Jaurerriaren BIL, Belateko BIL eta, Aritzakun-Urritzateko BIL. Naturgune  hauetan  aistion aipatutako ugaztunak aparte Igaraba “urtxakurra” (Lutra lutra L.) aurkitzen ahal da. Hegaztien artean Martin arrantzalea (Alcedo atthis),  Ur-zozoa (Cinclus cinclus) nabarmentzen dira, narrastietan europar galapagoa ( Emys orbicularis ) eta arrain espezietan hauek dira nausi :, kolaka (Alosa alosa), itsas lanproia (Petromyzon marinus), aingira (Anguilla anguilla), korrokoia (Chelon labrosus), platuxa latza (Platicthys flesus), zarboa (Gobio lozanoi), lotrea (Barbatula quignardi), txipa (Phoxinus bigerri)  lehen aipatutako burtaina (Cottus aturi),  ibai-amuarraina (Salmo trutta morfo fario),  eta  ibaiko erregea! izokina (Salmo salar). 

Datuak segitzen emanda aipa daiteki ibain zehar edo obe errana bere arroan, (cuenca) Nafarroako Gobernuaren edo Iparraldeko Konfederazio Hidrografikoaren menpean, uraren kalitatea neurtzeko 22 kontrol puntu daudela,  hondakin urak arazteko 8 araztegi daudela,  28 zentral hidroelektriko badirela. Bi urtegi; San Anton eta Domikoa Irun eta Hondarribia urez hornitzeko eta bertze bi  Mendaur eta Leurtza, energia hidroelektrikoa sortzeko, ibaiak jasatzen dun biztanlegoa: 22.000 lagun inguru dela eta  ur hornidura ez dagola bermatua (Urte sasoi jakin zenbaitetan, arazoak izaten dira herri batzuk urez hornitzeko). Baina datu guztiak ez dira ederrak eta gure ibaiak, bere arazoak ditu. Estudio batzuen araberaz ibaiaren zenbait tartetan uraren tenperatura handitu dela aipatzen dute eta fauna espezie batzuk urritu ta bertze batzuk ugaritu dira (desorekatuz). Honetan zerikusi haundia izanen du Industria, abeltzaintza, nekazaritza eta hiri arloko isuriek,  kutsadura eragiten bai dute, ekosistema eta ibaiertzak egoera txarrean daude: zaborrek, eraikinek eta nekazaritza sailek ibaiertza hartua dute, ibaiertzeko basoak gaizki daude eta ibaiaren jarraitasuna hautsita dago eta zenbait  ibaiadar, zerbait kutsatuak daude  Intzola, Ibardin, Onin, Artesiaga, Gilenea, Zia eta Orabidea erreka bezalaxe…

Gure eskutan dago “arazo” hauek konpontzea eta ibaia bizirik segitzea, ibilguak eta ibaiertzak berreskuratu behar dira (Ibaiak garbitu eta mantendu), zaindu, kontrol eta jarraipen programak ezarri, kutsagarriak izan daitezkeen guneak begiratu…eta garrantzitsuena dena, herritarrak sensibilizatu ta konzientziatu behar gara ibaia gure bailararen eta baita ere, gure izaeraren arteria nagusia dela, bere inguruan, bere ertzetan sortu ta hazi izn gara eta garbi ta bizirik egotea beharrezkoa dela!!!

Baztan Ibai Elizondo zeharkatzen. Argazkia Pello San Millan.

Post hau iteko erabili den material:

www.biodiversidad.navarra.es web gunea.

Bidasoarako konponbideak  BIDASOAREN ARROKO URAREN FOROA.

www.territoriosfluviales.eu webhorriko “rio Bidasoa” atala.

 

Read Full Post »

Aintzineko izokiñak.

Apirile biribile zerria urdaindegian hile.. edo erran beharko genun Apirile biribile  hilabete hontan izokiña hile-

 Apirile 1an hasi omen da izokiña arrantzatzeko demboraldia (bigarren urte izanne da Baztan-Bidasoan amuarrainak ez direla arrantzatzen ahalko). Endarlatza eta Donoztebeko tartea hortan eta soilik 60 izokin arrantzatzen ahalko den denboraldia. Debnak prest “lehendabizikoa” esperoan! Arrantzatzen bada!  zeren  ibai hau ez da lehenago bezalakoa, amuarrainez eta izokiñez beteta zegona.

Mariano Izetak bere “baztango kontuek” komentatzen zun bezala, bazen garai bat (ez ain hurrunekoa) izokiñak Elizondo pastu eta Amaiurreraino igotzen omen  zirela . Orain berriz  igoera zallesten dieten presaz eta urjauziz beteta dago, nahiz eta toki batzutan , adibidez Elizondon, negu hotan konpondu duten  Txokotoko presa, albo batean dagoen arrainak goiko aldera pasatzeko urbidea ezarri duten. 

Endarlaza (www.riosconvida.es web horritik artuta dago)

Gaur egun, Izokiñaren presentzia bai kopuruan, batai tamainan ere eskasian dago. Azken urtean arrapatzen diren izokin kantitatea gutti gora behera 20 tik 40ra dira. Tamainuaren aldetik gehienbat  65zm ingurukoak dira eta 3,5 kilo pisukoak. Arras ttipiak omen dira konparatzen baldin badugu, adibidez 1906an dokumentatua dagoen arrantzatutako 19 kiloko izokiñarekin edo, goitiko argazki zaharrean agertzen den arrantzatutako izokiñarekin, behipin hiru negu itxatsoan pastu duen izokiña dela eta ez gaur egungoak bezelakoak, gehienak negu bat itxasoan bakarrik igarotzen dutenak

Kopuruaren eskasia 1982urtean nabaritu zela erten dute. Urte hortan ez omen zen izokin batere arrantzatu nahiz eta bitxikeri gise aipatu urte hortako ezkontza mediatiko batean konbiteko menuan Bidasoako izokiña nabarmentzen zela. Istorio hau Lander Santamaria Elizondar gazetariak (“Las cuatro estaciones del valle de Baztan” liburuko “el salmon ya no es el rey del rio” artikuluan kontatzen du. Ezkongaiak La Pantoja eta Pakirrin ziren eta menuan Bidasoako izokiña agertu arren, fijo bertze iba batekoa zen, zeren aipatu dugun bezala urte horretan ez zen batere arrantzatu.

Aspaldiko istorio bat dion bezela, bazen garai bat izokiña auserki bazela, Trenbidearen lanetan ari zirela, komentatzen da uholde baten ondorioz, ura bere ubidera bueltatu zenian ibarretako bazterrak izokinez beteta gelditu zirela eta egun hartatik aintzin Elizondo-Donosti trenaren trenbideko langileak…. egunero jatekoi izokiña izan zuten! Ez da erran behar langile gixajoak kokotaraino akitu zutela izokinez.

Baztan ibaiak ez da Baztanen baden (izan den), izokinak gora joan den ibai edo erreka bakarra , Urrizaten Izokin izeneko erreka dago eta bere izena erten dun bezalaxe (izena duna existitzen du) aspaldi aspaldi izokinak uneraño erruntzera igotzen ziren. Izokin erreka  Urrizaten sortzen da eta Urbakuran (mugan) Aritzakungo errekakin batu eta Bidarraiera joaten da (Baztan erreka deitzen diote) eta hortik Errobi ibaiera eta doike Baionatik itxasora.

Bazen garai bat, izokiñak Euskal Herri osoko ibaietatik; Bidasoa, Errobi, Urumea.. erruntzera igotzen zirela, baina gaur egun, bakarriki Baztan-Bidasoa ibaia dugu, izokin ibaia dena, beno… Bidasoa ibaiako Endarlatzako eremua!

Hontan dakitenek diote, izokiñaren eskaxia ez dela soilik uharken presenziagatik, bizik baita ere ibarretako zuhaitzen mozketetan, uraren kalitatean (hobetzen ari dena) kulpa ere dute. Horrekin batera arrantza kontrolatu bat beharrezkoa da Bidasoan izokiña Errobi ibaian gertatu zen bezel ez desagertzeko-

Ondo izan eta ondo jan eta garizuman, arrain. Izokiña? bai seguraski Norbegiakoa izanen dela.

P.D. Post hau egin zenetik urte batzuk ondoren, ainbertze presa (uharka) bota zituzten.

2016ko daten arabera (posta egin zenetik 7 urtetara) Bidasoan izokina berreskuratzeko joera positiboa zen. Azken zazpi urteotan, 400 izokin gora mantendu dela dirudi. 90eko hamarkadatik hona 250zen. Beraz, badirudi aurreko hamarkadetakoa baino ale gehiago daudela urtean, azken urtean igo diren izokinen kopurua jaitsi den arren..

Post hau egiteko erabili den materiala:

Las cuatro estaciones del valle de Baztan. (Diario de noticias, Baztango Herri Unibersitatea. 2006) Lander Santamaria.

Baztango kontuak. Mariano Izeta Elizalde. ( Bilbao Bizkaia Kutxa. 1999)

P.D 

Read Full Post »